مقدمه
سالمندی فرایندی است که بر اساس تغییرات آرام و پیش‌رونده همراه با افزایش سن تمامی وجود انسان را در بر می‌گیرد [1]. بسیاری از سالمندان تعادل خوبی ندارند. با بیشترشدن مشکلات تعادل فرد، ترس از افتادن بیشتر می‌شود [2]. یکی از نتایج معمول و متداول افتادن، شکستن مهره‌های ستون فقرات، لگن خاصره و استخوان ران و مچ دست است. پیچیدگی‌های این نوع شکستگی‌ها می‌تواند باعث مرگ فرد آسیب‌دیده شود. حتی زمانی که سالمند بهبود یابد نیز باید هزینه سنگینی را بابت مراقبت‌های پزشکی تحمل کند و برای حرکت‌کردن نیز به دیگران وابسته است یا زمین‌گیر می‌شود [3]. 
تعادل پدیده‌ای پویا است که شامل ثبات و حرکت می‌شود که برای نگهداری یک وضعیت در فضا یا حرکت در وضعیت هماهنگ و کنترل‌شده ضروری است [4]. با توجه به اینکه در تحقیقات انجام‌شده نداشتن تعادل یکی از اصلی‌ترین عوامل افتادن در بین سالمندان است، پدیده تعادل در این گروه سنی مورد توجه محققان قرار گرفته است. تعادل که جزء نیازهای اساسی برای انجام فعالیت‌های روزمره زندگی است، در فعالیت‌های ایستا و پویا نقش مهمی دارد [5]. با توجه به اینکه کاهش تعادل به عنوان یکی از تبعات دوره سالمندی محسوب می‌شود، مداخلات تمرینی طراحی‌شده برای بهبود یا پیشگیری از وخیم‌تر شدن ضعف تعادل، باید تکالیفی را شامل شود که بر نیازهای تعادلی تمرکز داشته باشد [5]. 
‌مهارت‌های حرکتی و روانی در تعامل با یکدیگر وضعیت فرد را در موقعیت‌های مختلف تعیین می‌کند. محققان در دو دهه اخیر به توان بالقوه‌ ‌مهارت‌های روانی در ورزش پی برده‌اند. با وجود اینکه پژوهش‌های انجام‌گرفته در داخل و خارج از کشور در زمینه بهبود وضعیت تعادل سالمندان رشد چشمگیری را در دو دهه اخیر نشان می‌دهد، از آغاز کاربرد عملی مداخلات شناختی به‌خصوص روش مداخلات مبتنی بر ذهن‌آگاهی و تمرین ذهنی زمان زیادی نگذشته است و این‌گونه مداخلات هنوز در ابتدای راه قرار دارد. در ایران پژوهش‌های اندکی در ارتباط با اثربخشی بسته‌های مداخلات شناختی‌رفتاری در خارج از حیطه تربیت بدنی صورت گرفته است. در زمینه تربیت بدنی و علوم ورزشی  نیز پژوهش‌های اندکی انجام شده است. همچنین در سال‌های اخیر، مداخلات مبتنی ذهن‌آگاهی در جوامع مختلف، به‌خصوص در زمینه بالینی و ورزش، توجه زیادی را به خود معطوف کرده است. با توجه به بررسی و مطالعه روش‌های مختلف بر بهبود تعادل سالمندان، سؤال‌هایی مطرح می‌شود؛ ازجمله اینکه کدام مداخله برای بهبود این مؤلفه مفیدتر است [6].
ذهن‌آگاهی به معنی توجه‌کردن به زمان حال به صورت هدفمند و خالی از قضاوت است که روشی برای برقراری ارتباط با همه‌ تجارب (مثبت و منفی و خنثی) محسوب می‌شود. این ر‌وش به افراد می‌آموزد که الگوهای عادتی غیرارادی و نشخواری ذهن را شناسایی و آن‌ها را به الگوهای آگاهانه و ارادی تبدیل کنند تا احساسات و اندیشه‌های منفی به عنوان رویدادهایی ساده و گذرا در ذهن تلقی شوند [7].
تمرین ذهنی به عنوان بـازسـازی و الگـوی حرکتـی در ذهـن مطـرح است و در مـوارد متعددی برای بهبود عملکرد به کار می‌رود [8]. تمرین ذهنی علاوه بر اینکه برای کسب مهارت جدید سودمند است، برای بازآموزی یک مهارت و همچنین بهترشدن اجرای مهارت در توانبخشی نیز می‌تواند مفید باشد [9]. دلایل بی‌شماری برای تمرین ذهنی ذکر شده است کـه برخی از آن‌ها عبارتند از: راحت و بـی‌خطـر و باصرفه بودن، نیازنداشتن به امکانات و تجهیزات خاص، آموزش سـاده و اجرا بدون خسـتگی جسـمانی. در سالمندانی که انجام حرکات فیزیکـی برای آن‌ها مشـکل یا خطرناک است ایـن تمرین‌ها مـی‌توانـد جایگزین تمرین‌های فیزیکی شود و در پیشـبرد اهداف توانبخشـی مـؤثر باشد [10]. 
لیندن و همکاران سودمندی تمرین ذهنی را برای بهبود راه‌رفتن متعادل زنان 67 تا 90 ساله نشان دادند [10]. شمسی‌پور و همکاران (2010) دریافتند تمرین‌های ترکیبی نسبت به تمرین‌های ذهنی یا بدنی تأثیر بیشتری بر تعادل دارد [11]. ینگ هواکی و همکاران (2012) نشان دادند توجه ذهن آگاه به کنترل حرکتی بر عملکرد تعادل تأثیر مطلوب دارد و آن را بهبود می‌بخشد [12]. کانگاس نی‌می و همکاران (2014) نیز نشان دادند بزرگ‌سالان فعال در مقایسه با بزرگ‌سالان غیرفعال از لحاظ جسمی مهارت‌های ذهن‌آگاهی و انعطاف‌پذیری روانی بهتر و علائم روانی و افسردگی کمتری داشتند [13]. کرمی و همکاران (2014) دریافتند تمرین‌های ذهنی تنها بر بُعد وضعیت فیزیکی سالمندان مؤثر است [10]. قوی و همکاران (2013) دریافتند ترکیب تمرین ویبریشن بدن و تمرین ذهنی می‌تواند سبب بهبود تعادل پویا و تمرین ذهنی و ترکیبی باعث بهبود تعادل ایستا در مردان سالمند شود [14]. 
حسینی (2011) دریافت بهبود وضعیت تعادل در گروه تمرین تلفیقی (تمرین در آب و تمرین ذهنی) نسبت به گروه‌های دیگر به طور معنی‌داری بیشتر است. همچنین گروه‌های آب‌درمانی و تمرین ذهنی به ترتیب نسبت به گروه کنترل توانایی بیشتری در انجام تست دارند [15]. قاسمیان و همکاران (2008) در مطالعه مروری خود نشان دادند تلفیق تمرین ذهنی و فیزیکی نسبت به تمرین فیزیکی و ذهنی مجزا با تعداد جلسات مشابه، تأثیر بیشتری در اکتساب و یادگیری و انتقال مهارت‌های حرکتی افراد دارد [9]. مک‌بی (2014) دریافت با وجود اینکه ممکن است مداخلات ذهن‌آگاهی برای وضعیت شناختی و جسمی سالمندان نامناسب و یا غیرقابل دسترس باشد، با تطابق آن می‌توان به این اهداف دست یافت. 
البته مطالعات اندکی آموزش ذهن‌آگاهی سالمندان را هدف قرار داده‌اند. بسیاری ازاین مطالعات به بررسی سالمندان با نقص شناختی خفیف پرداخته‌اند. جلسات گروهی و انفرادی ذهن‌آگاهی مبتنی بر مراقبت از سالمند برای سالمندان مقیم در خانه سالمندان و سالمندان حاضر در جامعه، و همچنین سالمندان بدون مشکلات شناختی و حتی دارای مشکلات شناختی با موفقیت اجرا شده است [16]. فلاح‌پور و همکاران (2003) تأثیر تمرین ذهنی بر تعادل سالمندان را مثبت ارزیابی کردند [17].
مرور مطالعات انجام‌شده در زمینه سالمندان و عوامل مؤثر بر تعادل آن‌ها نمایانگر مطالعات متعدد محققان در بررسی تعادل سالمندان و تأثیر آن بر کاهش خطر زمین‌خوردن، افزایش استقلال و بهبود کیفیت زندگی است. تعداد پژوهش‌های انجام‌شده در زمینه تأثیر تمرین ذهنی بر بهبود تعادل بسیار اندک است. نبود مطالعاتی در زمینه بررسی نقش ذهن‌آگاهی در بهبود این مهارت حرکتی، خصوصاً در سالمندان مشهود است. بنابراین، انجام مطالعاتی با رویکرد بررسی تأثیر و مقایسه مداخلات شناختی به همراه فعالیت‌های جسمانی بر بهبود مهارت‌های جسمانی همانند تعادل و همین‌طور ماندگاری این مداخلات پس از اتمام زمان تمرین ضروری است. مطالعه حاضر می‌تواند گوشه‌ای از خلأ موجود در زمینه تحقیقات در حیطه سالمندی را تأمین کند و احتمالاً پایه و اساسی برای تحقیقات آتی در این زمینه باشد. 
با وجود نیاز به بررسی کارایی بلندمدت مداخلات، مطالعات اندکی به پیگیری برنامه‌های تمرینی خود پرداخته‌اند و تنها اثربخشی آنی برنامه‌ خود را گزارش کرده‌اند. این تحقیق با هدف بررسی تأثیر تمرین‌های آمادگی جسمانی، تمرین ذهنی و تمرین ذهن‌آگاهی بر تعادل سالمندان زن مقیم مراکز نگهداری شبانه‌روزی انجام گرفت تا علاوه بر بررسی مجدد تأثیر تمرین‌های جسمانی بر تعادل ایستا و پویا، تأثیر دو نوع مداخله شناختی (تمرین ذهنی و تمرین ذهن‌آگاهی) و همین‌طور اثر ماندگار این تمرین‌ها را پس از اتمام دوره تمرین بررسی کند و دریابد آیا تعادل افراد سالمند پس از قطع تمرین‌ها و مداخلات درمانی، مجدداً دچار افت و پس‌روی می‌شود، یا تمرین‌ها اثر ماندگاری دارد؛ آیا زمان و هزینه‌ای که برای افزایش تعادل افراد سالمند صرف می‌شود تأثیرگذار است؟
روش مطالعه
این تحقیق نیمه‌تجربی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون و آزمون پیگیری با چهار گروه (سه گروه تجربی شامل گروه‌های تمرین آمادگی جسمانی، تمرین ذهنی به همراه تمرین آمادگی جسمانی،  تمرین ذهن‌آگاهی به همراه تمرین آمادگی جسمانی و یک گروه کنترل) انجام شد. جامعه آماری شامل زنان سالمند مقیم مراکز توانبخشی و نگهداری شبانه‌روزی بود که 60 نفر (هر گروه 15 نفر) از این جامعه به صورت نمونه‌گیری در دسترس داوطلبانه انتخاب شدند. شرایط ورود به پژوهش شامل قرارداشتن در دامنه سنی 60 تا 75 سال، نداشتن مشکل شناختی (بر اساس نمره آزمون کوتاه‌شده شناختی)، نداشتن فعالیت ورزشی و بدنی منظم بود. شرایط خروج از پژوهش شامل داشتن سابقه بیماری خاص (اعم از بیماری‌های قلبی‌عروقی، متابولیکی، بیماری‌های اسکلتی‌عضلانی، مفصلی و غیره) بود. سلامت جسمانی و قلبی‌عروقی شرکت‌کنندگان را پزشک تائید کرد. پیش از شروع مطالعه، اهداف و روش انجام کار در جلسه‌ای جداگانه برای آزمودنی‌ها به طور کامل شرح داده شد و از آن‌ها رضایت‌نامه کتبی گرفته شد. پرسش‌نامه‌ها و آزمون‌های استفاده‌شده و شرح برنامه تحقیق و فرم رضایت‌مندی شرکت‌کنندگان به تأیید دانشگاه ارومیه (دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی) رسید. ملاحظات اخلاقی مطالعه حاضر عبارت بود از: محرمانه‌بودن اطلاعات شرکت‌کنندگان و داوطلبانه‌بودن شرکت در مطالعه در تمام مراحل اجرای تحقیق.
به منظور لحاظ‌کردن موارد ایمنی شرکت‌کنندگان و اطمینان از بی‌خطر بودن و کارایی تمرین‌ها در سالمندان موارد زیر در نظر گرفته شد: شناسایی عوارض جانبی داروهای مصرفی در شرکت‌کنندگان، بررسی وضعیت جسمانی شرکت‌کننده‌ها قبل از هر جلسه تمرین، انجام همه تمرین‌ها با گام‌هایی آرام و کنترل‌شده، برگزاری کلاس در ساعات مشخصی از روز، اطمینان‌بخشیدن به شرکت‌کنندگان از ایمنی تمرین‌ها، یادآوری در طول تمرین‌ها که کدام قسمت بدن در تمرین تقویت می‌شود و نقش آن در فعالیت‌های روزمره، دیدن همه شرکت‌کنندگان و حتی شنیدن صدایشان در طول انجام تمرین‌ها، داشتن ارتباط مؤثر کلامی و چشمی با شرکت‌کنندگان، تأکید بر طرز قرارگیری صحیح، یادآوری مکرر برای تنفس منظم و یکنواخت، تنظیم فضای تمرین برای بهترین عملکرد و همچنین قراردادن یک صندلی در کنار هر سالمند برای اینکه زمان خستگی لحظاتی روی آن بنشیند یا برخی تمرین‌ها را در حالت نشسته انجام دهد و یا اینکه از صندلی به عنوان تکیه‌گاه استفاده کند [18].
برای ایمنی مکان تمرین‌ها موارد زیر در نظر گرفته شد: داشتن فضای کافی برای هر شرکت‌کننده، نبود مانع در سالن تمرین و لغزنده‌نبودن آن، قراردادن لوازم ورزشی در زیر صندلی‌ها و یا محل‌های دور از دسترس برای جلوگیری از افتادن شرکت‌کنندگان روی آن‌ها [18].
هر شرکت‌کننده با مشاهده علائم زیر تمرین را قطع می‌کرد: سرگیجه، سردرد، درد سینه، کرختی یا بی‌حسی، اختلالات بینایی، لرزش دست‌ها، تهوع، گیجی، قطع تنفس، تعریق زیاد، بروز رفتارهای عصبی، سردی پوست، توهم، درد شدید مفاصل یا هر گونه درد شدید، نداشتن تعادل، تب، ضربان قلب تند یا نامنظم. 
برای شرایط اضطراری در طول تمرین اقدامات زیر انجام می‌شد: متوقف‌کردن تمرین، نشستن همه شرکت‌کنندگانی که ایستاده‌اند، خلوت‌کردن منطقه اطراف سالمند آسیب‌دیده، فراهم‌کردن راحتی سالمند آسیب‌دیده تا حد امکان [18].
برای بررسی میزان تعادل ایستا و پویا از نسخه فارسی آزمون شارپند رومبرگ (پایایی 0/91 با چشم باز و 0/77 با چشم بسته) و پرسش‌نامه تعادلی بِرگ استفاده شد. آزمون شارپند رومبرگ برای اندازه‌گیری تعادل ایستا به کار می‌رود. برای اجرای این آزمون، آزمودنی بدون کفش روی سطح صاف می‌ایستد، پای برتر را جلوی پای غیربرتر می‌گذارد، به این صورت که پاشنه پای جلو به پنجه پای عقب برخورد کند. دست‌ها به حالت ضربدر روی سینه و کف دست روی شانه طرف مخالف قرار می‌گیرد. این آزمون با چشمان باز و بسته انجام می‌شود. نحوه امتیازگذاری این‌گونه است که آزمودنی برای مدت ۶۰ ثانیه این آزمون را اجرا می‌کند. در صورت خطا هنگام حفظ تعادل (تاب‌خوردن زیاد، ازدست‌دادن تعادل، بازکردن چشم‌ها و تکان‌خوردن دست‌ها) برای آزمودنی یک امتیاز منفی ثبت می‌شود [21-19].
آزمون تعادل برگ برای اندازه‌گیری تعادل پویا استفاده می‌شود و 14 مرحله دارد که عبارتند از: برخاستن از حالت نشسته، حفظ حالت ایستادن با پاهای جدا از هم بدون حمایت، نشستن بدون حمایت درحالی‌که پاها روی زمین باشد، نشستن روی صندلی از حالت ایستاده، جابه‌جا شدن، حفظ حالت ایستاده بدون حمایت با چشمان بسته، حفظ حالت ایستاده بدون حمایت با پاهای جفت‌شده،  درازکردن دست‌ها به سمت جلو و انتقال وزن به جلو،  برداشتن یک شیء از روی زمین، چرخش شانه به راست و چپ و نگاه‌کردن به عقب (90 درجه)، چرخش 360 درجه،  قدم‌گذاشتن به طور متناوب روی چهارپایه،  ایستادن مستقل به‌صورتی‌که یک پا جلوی پای دیگر باشد، ایستادن روی یک پا. امتیازگذاری این آزمون بدین صورت است که در هر مرحله فرد بر اساس نحوه و کیفیت انجام آزمون می‌تواند نمره صفر (کمترین نمره) تا چهار (بیشترین نمره) را به خود اختصاص دهد [23-20].
برنامه مداخله مبتنی بر ذهن‌آگاهی
در تمرین ذهن‌آگاهی سالمندان تا هفته ششم، یک جلسه در هفته (75 تا 90 دقیقه) به انجام تمرین‌های ذهن‌آگاهی می‌پردازند و دو جلسه دیگر را تمرین‌های آمادگی جسمانی انجام می‌دهند. در هفته هفتم و هشتم، آزمودنی‌ها تمرین‌های آمادگی جسمانی انجام می‌دهند، ولی در طول انجام تمرین از آن‌ها خواسته می‌شود که به تمرین‌های ذهن‌آگاهی جلسات قبل توجه داشته باشند. مداخلات تمرین‌های ذهن‌آگاهی زیر نظر محقق و به کمک یک روان‌شناس بالینی باتجربه انجام شد. برنامه مداخله مشابه برنامه‌های مداخله مرتبط با اضطراب و افزایش عملکرد کافمن و گلاس (2006) بود. محتوای برنامه ذهن‌آگاهی شامل موارد زیر بود:
جلسه اول (خوشامدگویی و بیان اهداف): توضیح مفاهیم کارگاه، مفاهیم مرتبط با ذهن‌آگاهی و تأثیر آن بر عملکرد، تمرین کشمش، مراقبه نشسته با تمرکز روی تنفس و بحث؛ جلسه دوم (ذهن‌آگاهی و ارتباط ذهن و بدن): تمرین وارسی بدن، مراقبه با تمرکز روی تنفس و بحث؛ جلسه سوم (چگونگی تمرین مراقبه ذهن‌آگاهانه): مراقبه نشسته با تمرکز روی تنفس و بدن، تمرین یوگا؛ جلسه چهارم (ذهن‌آگاهی چگونه استرس را کاهش می دهد): تمرین یوگا، مراقبه راه‌رفتن ، مراقبه نشسته کوتاه با تمرکز روی تنفس و بدن؛ جلسه پنجم (ذهن‌آگاهی بدن): مراقبه با تمرکز روی تنفس و بدن و صدا، مراقبه راه‌رفتن، مراقبه نشسته کوتاه با تمرکز روی تنفس شکمی؛ و جلسه ششم (عمیق‌تر کردن تمرین‌ها): مراقبه ویژه ورزش، تمرین وارسی بدن، مراقبه نشسته کوتاه با تمرکز روی تنفس شکمی [24 ،7].
برنامه مداخله تمرین ذهنی
سالمندان گروه تمرین ذهنی، همراه با تمرین‌های آمادگی جسمانی، 15 دقیقه آخر هر جلسه به تمرین ذهنی پرداختند. تمرین ذهنی در اتاق آرام و مناسب (اتاق تمرین جسمانی) انجام شد. هر آزمودنی روی تشک مناسب آرام دراز می‌کشید و چشمان خود را می‌بست. مدت تمرین ذهنی در هر جلسه 15 دقیقه بود که 5 دقیقه اولیه تمرین‌های آرام‌سازی شامل روش‌هــای آرام‌ســازی تنفســی برای افزایــش آرامــش و راحتــی و تمرکــز فــرد و آمادگــی ســالمند بــه منظــور انجــام تمریــن ذهنــی بود. سپس تمرین ذهنی (تصور خود در حین انجام تمرین) به مدت 10 دقیقه در همان وضعیت درازکشیده انجام شد [17 ،11]. برای اینکه آزمودنی‌های گروه تمرین ذهنی با تمرین‌های آمادگی جسمانی بتوانند تمرین‌های ذهنی را به صورت مؤثرتر و کارآمدتر انجام دهند، فقط تمرین‌های تعادلی را به صورت ذهنی انجام دادند.
برنامه تمرین‌های آمادگی جسمانی 
این تمرین‌ها در چهار بخش (تمرین‌های برخاستن، تمرین‌های فشاری، تمرین‌های قدرتی و تمرین‌های تعادلی) ارائه شد. در این پژوهش تأکید اصلی بر انجام تمرین‌های تعادلی بود. پس از 5 دقیقه گرم‌کردن، 10 دقیقه از تمرین‌های سه بخش اول انجام شد (به علت زمینه و پایه‌ای‌بودن این تمرین‌ها برای تمرین‌های تعادلی). سپس 40 دقیقه تمرین‌های تعادلی انجام شد. 5 دقیقه برای تمرین‌های سردکردن صرف شد. همچنین 15 دقیقه زمان اضافی برای آماده‌شدن سالمندان برای تمرین در نظر گرفته شد [18].
به منظور بررسی تأثیر و ماندگاری تمرین‌ها در هر گروه، بعد از اتمام دوره هشت هفته‌ای تمرین‌ها، از گروه‌ها پس‌آزمون گرفته شد. سپس تا هشت هفته دیگر هیچ‌یک از گروه‌ها در هیچ تمرین حرکتی یا شناختی شرکت نکردند و درنهایت آزمون پیگیری گرفته شد. اطلاعات با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 20 تحلیل شد. برای تحلیل داده‌ها از روش‌های آماری آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر و تحلیل واریانس یک‌طرفه در سطح معنی‌داری P<0/05 استفاده شد.
یافته‌ها 
شاخص‌های توصیفی شامل سن، قد و وزن، شاخص توده بدنی (BMI)، و سابقه زمین‌خوردن شرکت‌کنندگان به تفکیک گروه‌ها در جدول شماره 1 ارائه شده است. نتایج آزمون کالموگروف اسمیرنوف نشان داد توزیع متغیرها طبیعی (P>0/05) و برای انجام آمار چندمتغیره مناسب است. همچنین نتایج بررسی مفروضه کرویت نشان داد فرض کرویت برقرار نبوده است (P<0/05). بنابراین در بررسی داده‌های آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر از تصحیح درجه‌های آزادی گرین‌هاوس گیسر استفاده شده است. به منظور بررسی نمره تعادل ایستا (آزمون شارپند رومبرگ) و پویا (مقیاس تعادلی بِرگ) شاخص‌های آماری توصیفی شامل میانگین و انحراف‌معیار در جدول شماره 2 ارائه شده است. 
برای بررسی تعادل ایستا از آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر استفاده شد. نتایج نشان داد اثر آزمون (F1/581, 88/555=461/430)، گروه (F3/56=19/493) و تعامل اثر آزمون و گروه (F4/744=48/113) معنی‌دار است (P<0/001). این آزمون نشان نمی‌دهد که این تفاوت در کدام مرحله آزمون بوده است. به منظور دستیابی به نتیجه دقیق‌تر از آزمون آنوا در سه مرحله (پیش‌آزمون و پس‌آزمون و آزمون پیگیری) استفاده شد. نتایج نشان داد در پیش‌آزمون اختلاف معنی‌داری وجود ندارد (F3/56=2/261; P>0/05)، ولی در پس‌آزمون (F3/56=52/623; P<0/001) و آزمون پیگیری (F3/56=29/615; P<0/001) تفاوت معنی‌داری مشاهده شد. برای بررسی دقیق‌تر از آزمون تعقیبی LSD استفاده شد. 
نتایج نشان داد در پس‌آزمون بین دو گروه ذهن‌آگاهی و تمرین ذهنی اختلاف معنی‌داری وجود ندارد (P>0/05)، ولی بین گروه تمرین ذهن‌آگاهی با گروه آمادگی جسمانی و کنترل و بین گروه تمرین ذهنی با گروه آمادگی جسمانی و کنترل و همین‌طور بین گروه کنترل و آمادگی جسمانی تفاوت معنی‌داری وجود دارد (P<0/001). در آزمون پیگیری نمره تعادل ایستا بین دو گروه ذهن‌آگاهی و تمرین ذهنی و دو گروه کنترل و آمادگی جسمانی اختلاف معنی‌داری وجود نداشت (P>0/05)، ولی بین گروه تمرین ذهن‌آگاهی با گروه آمادگی جسمانی و کنترل و بین گروه تمرین ذهنی با گروه آمادگی جسمانی و کنترل تفاوت معنی‌داری مشاهده شد (P<0/001).

نتایج آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر تعادل پویا نشان داد اثر آزمون (F1/543، 86/414=1023/204)، گروه (F3، 56=58/204) و تعامل اثر آزمون و گروه (F4/629=134/805)معنی‌دار بود (P<0/001). به منظور دستیابی به نتیجه دقیق‌تر از آزمون آنوا در سه مرحله (پیش‌آزمون و پس‌آزمون و آزمون پیگیری) استفاده شد. نتایج نشان داد در پیش‌آزمون (F3، 56=0/493; P>0/05) اختلاف معنی‌داری وجود ندارد، ولی در پس‌آزمون (F3، 56=160/819; P<0/001) و آزمون پیگیری (F3، 56=78/654; P<0/001)تفاوت معنی‌دار مشاهده شد. 
برای بررسی دقیق‌تر از آزمون تعقیبی LSD استفاده شد. نتایج نشان داد در پس‌آزمون بین دو گروه ذهن‌آگاهی و تمرین ذهنی اختلاف معنی‌داری وجود ندارد (P>0/05)، ولی بین گروه تمرین ذهن‌آگاهی با گروه آمادگی جسمانی و کنترل و بین گروه تمرین ذهنی با گروه آمادگی جسمانی و کنترل و نیز بین دو گروه آمادگی جسمانی و کنترل تفاوت معنی‌دار وجود دارد (P<0/001). در آزمون پیگیری در نمره تعادل پویا بین دو گروه ذهن‌آگاهی و تمرین ذهنی اختلاف معنی‌داری وجود ندارد (P>0/05)، ولی بین گروه تمرین ذهن‌آگاهی با گروه آمادگی جسمانی و کنترل و بین گروه تمرین ذهنی با گروه آمادگی جسمانی و کنترل تفاوت معنی‌دار وجود دارد (P<0/001). بین دو گروه کنترل و آمادگی جسمانی نیز تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد (P>0/05).
بحث
هدف اصلی تحقیق، بررسی تأثیر تمرین‌های ذهنی، ذهن‌آگاهی و آمادگی جسمانی بر تعادل ایستا و پویای زنان سالمند با پیگیری دو ماهه بود. نتایج تحقیق نشان داد تمرین‌های آمادگی جسمانی، تمرین ذهن‌آگاهی به همراه تمرین‌های آمادگی جسمانی و تمرین ذهنی به همراه تمرین‌های آمادگی جسمانی بر تعادل ایستا و پویای زنان سالمند در پس‌آزمون تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. با این‌حال اثر تمرین ذهن‌آگاهی به همراه تمرین‌های آمادگی جسمانی و تمرین ذهنی به همراه تمرین‌های آمادگی جسمانی بر تعادل ایستا و پویای زنان سالمند نسبت به تمرین‌های آمادگی جسمانی به طور معنی‌داری بیشتر بوده است. همچنین بین نمره تعادل ایستا و پویای دو گروه تمرین ذهن‌آگاهی و تمرین ذهنی در پس‌آزمون تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد. به عبارت دیگر، همراه‌بودن هر دو نوع تمرین‌های شناختی با تمرین‌های جسمی موجب ایجاد تغییرات و بهبود بیشتر تعادل ایستا و پویا در زنان سالمند شد. 
در آزمون پیگیری فقط تأثیر تمرین ذهن‌آگاهی به همراه تمرین‌های آمادگی جسمانی و تمرین ذهنی به همراه تمرین‌های آمادگی جسمانی بر تعادل ایستا و پویای زنان سالمند مثبت و معنی‌دار بود. با این‌حال بین نمره تعادل ایستا و پویا در دو گروه تمرین ذهن‌آگاهی و تمرین ذهنی و همچنین بین دو گروه آمادگی جسمانی و کنترل تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد. به عبارت دیگر، همراه‌بودن هر دو نوع تمرین‌های شناختی با تمرین‌های جسمی موجب پایداری تأثیر تمرین‌ها بر تعادل ایستا و پویا می‌شود و تمرین‌های آمادگی جسمانی اثر ماندگاری بر تعادل ایستا و پویای زنان سالمند ندارد.
نتایج تحقیق حاضر از نظر بررسی تأثیر تمرین آمادگی جسمانی بر تعادل ایستا و پویای زنان سالمند با نتایج مطالعات عظیم‌زاده (2012) [25]، صادقی (2013) [26]، اصلان‌خانی (2012) [27] و عباسی (2012) [28] همسو است. این تحقیقات نشان‌دهنده تأثیر تمرین در آب بر تعادل ایستا و پویای سالمندان بوده است. همچنین تحقیق حاضر با نتایج تحقیقات جنتی (2010) مشابه بود. تحقیق جنتی نشان‌دهنده اثربخش‌بودن تمرین‌های منتخب هاتایوگا بر تعادل زنان سالمند بود [29]. مهدی‌زاده (2011) نیز تأثیر تمرین‌های تعادلی را بر تعادل سالمندان مقیم آسایشگاه‌های شهر تهران مثبت ارزیابی کرده است [30] که این یافته با یافته‌های پژوهش پیش‌رو همسو است.
در مطالعات پیشین تمام تمرین‌ها جسمی بوده و هیچ مداخله شناختی (تمرین ذهن، تمرین ذهن‌آگاهی و ...) در آن‌ها وجود نداشته است. در تحقیقاتی که در ادامه ذکر می‌شود سابقه تأثیر تمرین ذهنی و ذهن‌آگاهی بر تعادل ایستا و پویای زنان سالمند بررسی شده است. البته سابقه بسیار اندکی در این زمینه وجود دارد و تحقیق فعلی می‌تواند تکرار نتایج تأثیر تمرین‌های شناختی و غنای پیشینه تحقیق در این زمینه باشد.
ازجمله تحقیقاتی که از نظر بررسی تأثیر تمرین ذهنی بر تعادل سالمندان پیشینه تحقیق حاضر بود و تحقیق حاضر با آن‌ها همراستا است می‌توان به پژوهش‌های زیر اشاره کرد:
فلاح‌پور به تأثیر مثبت تمرین ذهنی بر تعادل سالمندان اشاره کرده است؛ شمسی‌پور در تحقیقی نشان داد که تمرین‌های ترکیبی نسبت به تمرین‌های ذهنی یا بدنی بر تعادل ایستا و پویای سالمندان تأثیر بیشتری دارد؛ حسینی نشان داد تمرین ترکیبی ذهنی و تمرین در آب بر بهبود تعادل مردان سالمند نسبت به گروه‌های تمرین در آب و کنترل تأثیر بهتری داشته است؛ قوی به تأثیر بیشتر تمرین ترکیبی ذهنی و ویبریشن کل بدن بر تعادل ایستا و پویای مردان سالمند نسبت به تمرین ذهنی و تمرین ویبریشن تنها اشاره کرد؛ تحقیق کرمی نشان‌دهنده تأثیر مثبت تمرین‌های ذهنی بر بُعد فیزیکی مردان سالمند 60 تا 80 ساله بود.
همان‌طور که نتایج نشان داد تمرین‌های ترکیبی ذهنی و آمادگی جسمانی (به عنوان تمرین منتخب شناختی) نسبت به تمرین‌های آمادگی جسمانی اثر بیشتری بر بهبود تعادل ایستا و پویای زنان سالمند دارد. این تأثیر در پیگیری دو ماهه نیز ماندگار بود. البته در هیچ‌یک از مطالعات ذکرشده آزمون‌های پیگیری انجام نشده است تا ماندگاری تمرین‌های ترکیبی ذهنی و تمرین بدنی را ارزیابی شود. البته تحقیق حاضر در این حیطه اطلاعات بیشتری به محقق ارائه می‌دهد. 
به منظور استناد به پیشینه تأثیر تمرین ذهن‌آگاهی بر تعادل و توانایی ذهن‌آگاهی سالمندان، تنها می‌توان نتایج این پژوهش را با دو مطالعه مقایسه کرد. البته در این دو تحقیق نیز اثر ماندگاری تمرین‌های ذهن‌آگاهی بررسی نشده است. این دو مطالعه عبارتند از: پژوهش ینگ هواکی که نشان‌دهنده تأثیر مطلوب تمرین ذهن‌آگاهی بر بهبود کنترل حرکتی و عملکرد تعادل سالمندان است و مطالعه کانگاس نی‌می که نشان داد بزرگ‌سالان فعال در مقایسه با بزرگ‌سالان غیرفعال از لحاظ جسمی مهارت‌های ذهن‌آگاهی و انعطاف‌پذیری روانی بهتر و علائم روانی و افسردگی کمتری دارند. 
نتیجه‌گیری نهایی 
نتایج مطالعه حاضر نشان داد تمرین‌های آمادگی جسمانی و تمرین ذهن‌آگاهی و تمرین ذهنی در بهبود تعادل پویا و ایستای زنان سالمند مؤثر واقع شده‌اند و می‌توان از مزایای هر سه تمرین برای بهبود تعادل سالمندان استفاده کرد. با این‌حال همراهی تمرین ذهنی و تمرین ذهن‌آگاهی با تمرین‌های آمادگی جسمانی موجب تأثیرگذاری تمرین‌ها بر تعادل پویا و ایستا شده است. از این نظر همراه‌بودن تمرین‌های شناختی (تمرین‌های ذهنی و ذهن‌آگاهی) با تمرین‌های حرکتی (تمرین‌های آمادگی جسمانی) نتایج پایدارتری برای شرکت‌کنندگان تحقیق ایجاد کرد.
از محدودیت‌های تحقیق حاضر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
محدودیت‌های قابل کنترل (سن و جنسیت آزمودنی‌ها، زمان و مکان تمرین، شرایط زندگی آزمودنی‌ها در مراکز نگهداری شبانه‌روزی سالمندان و کاهش سطح توانایی‌های حرکتی آن‌ها، حذف سالمندان بیمار و مبتلا به محدودیت‌های حرکتی و شناختی خاص) و محدودیت‌های غیر قابل کنترل (تفاوت‌های فردی آزمودنی‌ها، تفاوت‌های سطح انگیزش آزمودنی‌ها، تنوع در میزان علاقه‌مندی و نیز خصوصیات فیزیکی و فیزیولوژیکی آزمودنی‌ها، قابل تعمیم نبودن تحقیق برای همه افراد جامعه، بررسی‌نکردن جامع و فراگیر سالمندان یک شهر و استان و کشور).
پیشنهاد می‌شود ضمن تکرار این تحقیق، هر دو جنس (زن و مرد) و سالمندانی با و بدون مشکل شناختی و حرکتی بررسی شوند و نتایج با یکدیگر مقایسه شود. همچنین زمان دوره تمرین افزایش یابد و متغیرهای مستقل و مداخلات دیگر (همانند نوروفیدبک) بر سالمندان مقیم در مرکز انجام شود و سالمندان فعال و غیرفعال زن و مرد با هم مقایسه شوند. 
تشکر و قدردانی
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه دکتری لطیفه قاسم‌پور، گروه رفتار حرکتی و مدیریت ورزشی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه ارومیه است. بدین‌وسیله از مدیر کل و معاون توان‌بخشی اداره کل بهزیستی استان آذربایجان غربی، مسئولان مراکز نگهداری و توان‌بخشی شبانه‌روزی سالمندان شهر ارومیه، سالمندان عزیز و گرانقدر ساکن این مراکز و تمام افرادی که در این پژوهش با ما همکاری کردند سپاسگزاری می‌کنیم.

References
[1]Davarmanesh A, Baratysadeh F. [An introduction to handicaps rehabilitation principles (Persian)]. 1st edition. Tehran: Roshd Publication; 2006.

[2]Gregory Payne V. Human motor development [H. Khalaji, D. Khajavi, Persian trans.]. Arak: Arak University Publication; 2005.

[3]Haywood, K. Lifespan motor development. [M. Namazizadeh, M. Aslankhany, Persian trans.]. 9 th edition. Tehran: Samt; 2008.

[4]Letafetkar A, Abdolvahabi Z. [Advanced corrective exercises (from theory to practice) (Persian)]. Tehran: Avayeh Zohor Publication; 2015.

[5]Sadeghi H, Norouzi H, Karimi Asl A, Montazer M. [Functional training program effect on static and dynamic balance in male able-bodied elderly (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2008; 3(2):565-71. 

[6]Kaufman KA. Evaluating mindfulness as a new approach to athletic performance enhancement. Dissertation Abstracts International: Section B. Sciences and Engineering. 2009; 69(12):7814.

[7]Mohammadi Soreh M. [The effect of mindfulness on Perceived stress and cognitive insight in pregnant women (Persian)] [MSc. thesis]. Urmia: Urmia Branch, Islamic Azad University; 2016.

[8]Holmes PS. The psychophysiology of imagery in sport. Human Kinetics. 2006; 251-261.

[9]Ghasemiyan Moghadam R, Shamspour Dehkordi P, Shams A. [A review of the literature and the mechanisms of mental practice (Persian)]. Journal of Neshat-e Varzesh. 2008; 5(10): 25-31. 

[10]Karami M, Hadian MR, Abdolvahab M, Raji P, Yekaninejad S, Montazeri A. [Effects of mental practices on quality of life in elderly men (60-80yrs) (Persian)]. Journal of Modern Rehabilitation. 2014; 8(3):21-32. 

[11]Shamsipour-Dehkordy P, Aslankhani MA, Shams A. [Effects of physical, mental and mixed practices on the static and dynamic balance of aged people (Persian)]. Journal of Shahrekord University of Medical Sciences. 2010; 12(4):71-77. 

[12]Kee YH, Chatzisarantis NNLD, Kong PW, Chow JY, Chen LH. Mindfulness, Movement Control, and Attentional Focus Strategies: Effects of mindfulness on a postural balance task. Journal of Sport & Exercise Psychology. 2012; 34(5):561–79. doi: 10.1123/jsep.34.5.561 

[13]Kangasniemi A, Lappalainen R, Kankaanpa A, Tammelin T. Mindfulness skills, psychological flexibility, and psychological symptoms among physically less active and active adults. Mental Health and Physical Activity. 2014; 7(3):121-7. doi: 10.1016/j.mhpa.2014.06.005

[14]Ghavi S, Sohrabi M, Golmohamadi B, Karimi N, Sahaf R, Rahimi M. [The effect of whole body vibration training and mental practice on balance in older men (Persian)]. Journal of Ageing. 2015; 9(4):306-317. 

[15]Hosseini SS. The effect of aquatic and mental trainings on balance in elderly males. Middle-East Journal of Scientific Research. 2011, 7(3):296-302.

[16]Baer RA. Mindfulness-based treatment approaches: Clinician's guide to evidence base and appli-cations (practical resources for the mental health professional). Massachusetts: Academic Press; 2014.

[17]Fallah-Pour M, Joghataei MT, A'shayeri H, Salavati M, Hosseini SA. [Effects of mental practice on balance in the elderly (Persian)]. Journal of Rehabilitation. 2003; 4(3, 4):34-9. 

[18]Brill PA. Functional fitness for older adults. [N. Rostamy, Persian trans.]. 2nd edition. Tehran: Meayar-e Elm; 2011.

[19]Yim-Chiplis PK, Talbot LA. Defining and measuring balance in adults. Biological Research For Nursing. 2000; 1(4):321-331. doi: 10.1177/109980040000100408

[20]Khasnis A, Gokula RM. Romberg’s test. Journal of Postgraduate Medicine. 2003; 49(2):169-172. PMID: 12867698

[21]Davatgaran Tagheipour K. [Translation and standardization of the Persian version of equivalent Berg Balance Scale in the Iranian Elderly (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: University of Welfare and Rehabilitation Sciences; 2005.

[22]Kazemi B, Jazaieri M, Etemadi A. [The effect of balance exercises in the elderly women by rolling boards in sitting position.  (Persian)]. Journal of Armaghane-Danesh. 2003; 8(32):23-32.

[23]Berg K, Wood-Dauphinee S, Williams JI, Gayton D. Measuring balance in the elderly: Preliminary development of an instrument. Physiotherapy Canada. 1989; 41(6): 304–311. doi: 10.3138/ptc.41.6.304

[24]Ordobadi SH. [Practical guide to mindfulness based stress reduction (Persian)] [MSc. thesis]. Urmia: Urmia University; 2016.

[25]Azimzadeh A, Ashlankhani MA, Shojaei M, Salavati M. [Effect of hydrotherapy on static and dynamic balance in older adults: Comparison of per-turbed and non-perturbed programs (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2013; 7(4):27-34. 

[26]Sadeghi H, Alirezaei F. [ The effect of water exercise program on static and dynamic balance in elderly women (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2008; 2(6):402-409. 

[27]Aslankhani M, Farsi A, Sohbatiha M. [The impact of exercise in- and out- water on balance and gait in older men (Persian)]. Raftar-e Harekati va Ravanshenasi-ye- Varzesh. 2012; 10:91-104.

[28]Abbasi A, Sadeghi H, Berenjeian Tabrizi H, Bagheri K, Ghasemizad A. [Effects of aquatic balance training and detraining on neuromuscular performance and balance in healthy middle aged male (Persian)]. Koomesh. 2012; 3(13):345-53. 

[29]Janati S, Sohrabi M, AtarzadehHoseini SR. [The effect of selective hata yoga training on balance of elderly women (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(18):46-52.

[30]Mahdizadeh A, Sadeghi H, Shokhanghoei Y. [The effect of balance-Strength training on balance elderly women with knee osteoarthritis (Persian)]. Paper presented at: The 6th National Congress of Students of Physical Education and Sport Sciences. 2011 December 15-16; Tehran, Iran.