دوره 13، شماره 1 - ( بهار 1397 )
جلد 13 شماره 1 صفحات 97-86 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Hedayati B. Effect of Family-Based Empowerment Model on the Self-Efficacy of Hypertensive Elderly People. Salmand: Iranian Journal of Ageing 2018; 13 (1) :86-97
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1281-fa.html
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1281-fa.html
هدایتی بتول. تأثیر اجرای الگوی توانمندسازی خانواده‌محور برخودکارآمدی سالمندان با فشار خون بالا. سالمند: مجله سالمندی ایران. 1397; 13 (1) :86-97
گروه پرستاری سلامت جامعه و سالمندی، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی‌درمانی اصفهان، اصفهان، ایران. ، parastaran2011@yahoo.com
متن کامل [PDF 2583 kb]
(4116 دریافت)
| چکیده (HTML) (8964 مشاهده)
References
متن کامل: (5430 مشاهده)
مقدمه
افزایش چشمگیر جمعیت سالمندی در سراسر دنیا پدیده‌ای است که از قرن بیستم آغاز شده است [1]. بر اساس گزارش سازمان ملل، در سال ١٩٥٠ جمعیت سالمندان در سراسر جهان تقریباً ٢٠٠ میلیون نفر بوده و در سال ١٩٧٥، این جمعیت به ٣٥٠ میلیون نفر رسیده است. در سال 2006 تعداد کل سالمندان جهان را 687 میلیون و923 هزار نفر برآورد کرده‌اند. تخمین زده می‌شود این رقم تا سال ٢٠٢٥ از مرز یک میلیارد و یکصد میلیون نفر تجاوز کند [2]. همچنین برآورد شده است این تعداد در سال2050 به رقم دو میلیارد نفر خواهد رسید [3].
در ایران نیز پیش‌بینی می‌شود سالمندان تا سال ٢٠٣٠، حدود ١٩ درصد از جمعیت کل کشور را به خود اختصاص دهند [2]. در سال2050 نسبت آن‌ها به کل جمعیت حدود 23 درصد خواهد بود [4].
سالمندان به علت مشکلات فراوان سلامتی، بیشترین مصرف‌کنندگان خدمات بهداشتی‌درمانی هستند. این گروه سنی 29 درصد از هزینه مراقبت‌های پزشکی را مصرف می‌کنند؛ در حالی که این قشر فقط 12 درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند [2].
بیماری‌های غیرواگیردار یکی از معضلات اصلی این گروه سنی و یکی از علل مهم مرگ‌ومیر در سالمندان است. از بین این بیماری‌ها، فشار خون بالا یکی از علل قابل درمان اما مهم مرگ‌ومیر در افراد سالمند است. علاوه بر این، فشار خون بالا عاملی خطرساز اما قابل اصلاح برای بیماری‌های قلبی‌عروقی است [5] که در دوران کهن‌سالی شیوع فراوان دارد. تعداد بیماران سالمند مبتلا به افزایش فشار خون در سال‌های اخیر به دلایل مختلف، افزایش چشمگیری یافته است. با تشخیص به‌هنگام و هدف‌گذاری در درمان و کنترل صحیح این عارضه در جمعیت سالمند، می‌توان بر ابعاد مختلف زندگی سالمند از جمله عزت نفس ، خود کنترلی و خودکارآمدی تأثیر گذاشت [6].
ارتقای خودکارآمدی در پیشگیری، کاهش و کنترل بیماری‌های روحی‌روانی مؤثر است؛ در نتیجه با سلامت روان افراد ارتباط مستقیم دارد و افراد را به سوی ارتقای نفس و توجه و مراقبت از خود سوق می‌دهد [7]. در خصوص خودکارآمدی، باندوا مطرح معتقد است خودکارآمدی، توان سازنده‌ای است که با کمک آن مهارت‌های شناختی، اجتماعی، عاطفی و رفتاری انسان برای تحقق اهداف مختلف به گونه‌ای اثربخش سامان‌دهی می‌شود. به نظر او داشتن دانش، مهارت‌ها و دستاوردهای قبلی افراد پیش‌بینی‌کننده‌های مناسبی برای عملکرد آینده افراد نیستند، بلکه باور انسان درباره توانایی‌های خود در انجام آن‌ها بر چگونگی عملکردش مؤثر است [8]
عقاید مرتبط با خودکارآمدی، بر اهداف و آرزوها اثر می گذارند و تشکیل‌دهنده پیامدهای رفتار انسان هستند. خودکارآمدی مشخص می‌کند افراد چگونه موانع را بررسی می‌کنند؛ افرادی که خودکارآمدی کمی دارند، به‌آسانی در روبه‌روشدن با مشکلات متقاعد می‌شوند رفتارشان بی‌فایده است و سریع دست از تلاش برمی‌دارند، اما افرادی که خودکارآمدی زیادی دارند، موانع را به کمک بهبود مهارت‌های خودمدیریتی و پشتکار برمی‌دارند و در برابر مشکلات ایستادگی می‌کنند [7]
ویکمن در تعریف باورهای خودکارآمدی بیان می‌کند اعتقاد به ظرفیت‌های خود فرد، به مفهوم توانایی در دست گرفتن کنترل زندگی است که در دستیابی به تندرستی بسیار اهمیت دارد. او مفاهیمی مانند عزت نفس، احساس هویت، خودکنترلی، خودکارآمدی و سلامت روحی را در دستیابی افراد به مفهوم مثبتی از خود بسیار مهم می‌داند [9]. افراد با باورهای خودکارآمدی ضعیف، به جای برخورد با موانع از آن‌ها اجتناب می‌کنند و به صورت غیرواقع‌بینانه‌ای معیارهای بالایی برای خود بر می‌گزینند و سعی می‌کنند بر خلاف توانایی‌های خود انتظارات فوق‌العاده‌ای را برآورده کنند؛ در نتیجه با شکست‌های پیاپی مواجه می‌شوند که این شکست‌ها به احساس بی‌ارزشی و افسردگی منجر می‌شوند [10]. این مسئله در سالمندان، به ویژه سالمندان مبتلا به فشار خون بالا، اهمیت بسیار زیادی دارد؛ زیرا افراد سالمند بر این عقیده‌اند که برای نگرانی درباره تغذیه، ورزش، غربالگری سلامتی وایمن‌سازی، خیلی پیر شده‌اند.
ارتقای بهداشت حاکی از آن است که در فرایندهای پیشگیری و درمان بیماری‌ها نقش خانواده، محوری است [11]. خانواده که اساسی‌ترین رکن جامعه است، مسئول ارائه مراقبت‌های صحیح و مناسب بهداشتی به بیمار و اطرافیان اوست. در جریان مراقبت از بیمار، خانواده او نیازمند درک صحیح از بیماری هستند [12]؛ این در حالی است که در کمتر مطالعه‌ای به نقش ارزنده پرستاران و خانواده بیماران در مراقبت پرداخته شده است. پرستاران می‌توانند دانش، مهارت و حمایت لازم را برای حفظ کیفیت مراقبت در خانه فراهم کنند [13]. شیوه‌های کمک به افراد و خانواده‌ها برای کسب نقش فعال در مراقبت بهداشتی‌شان باید بیشتر از کمک‌دادن، بر توانمندسازی تأکید کند [14]. توانمندسازی، ارتقای تلاش‌های آگاهانه مراقبت از خود افراد، خانواده و جوامع در راستای مسئولیت‌گرفتن در ارتقای بهداشت و حفظ سلامت است [11]. منظور از توانمندسازی خانواده کمک به خانواده است، به نحوی که بتواند به تغییر برسد [15].
الگوی توانمندسازی خانواده‌محور الگویی بومی است که با تأکید بر مؤثربودن نقش فرد و اعضای خانواده در سه بعد انگیزشی، روان‌شناختی و ویژگی‌های خودمشکل طراحی شده است. هدف اصلی الگوی توانمندسازی خانواده‌محور، توانمندکردن بیمار و سیستم خانواده و اعضای آن برای ارتقای سطح سلامت است [16]. در همین خصوص مسعودی، سلیمانی و هاشمی‌نیا در مطالعه‌ای مداخله‌ای با عنوان «تأثیر الگوی توانمندسازی خانواده‌محور بر کیفیت زندگی سالمندان» اذعان کرده‌اند که نداشتن دانش و مهارت کافی باعث کاهش انگیزه برای اتخاذ روش‌های پیشگیری و در نتیجه ایجاد چرخه معیوبی می‌شود که نتیجه نهایی آن پیشگیری مناسب نکردن است. لازمه داشتن تمرکز در زندگی خانوادگی، دسترسی کافی به اطلاعات و منابع حمایتی است [17]. تارنبول و همکاران در مطالعه خود با عنوان «سیر تکامل مشارکت خانواده‌پرسنل بر اساس مدل توانمندسازی تجمعی» بیان کردند توانمندسازی تجمعی به خشنودی افراد شرکت‌کننده منتج شده است؛ زیرا افراد به احساس توانایی در برآوردن نیازها و افزایش خودکارآمدی و ارضای نفس دست یافته‌اند [18].
با توجه به مراجعات مکرر سالمندان مبتلا به فشار خون بحرانی به اورژانس‌ها و بستری‌های مکرر در مراکز درمانی که مبین ناکافی بودن آموزش‌های ارائه‌شده در حد مطلوب است، عوارضی که این بیماری در صورت کنترل‌نشدن بر بدن می‌گذارد و هزینه‌هایی که درمان آن‌ها به دنبال دارد و همچنین با توجه به اینکه در کشورمان 92 درصد سالمندان را خانواده‌ها نگهداری می‌کنند و اعضای خانواده بهترین منبع حمایتی سالمند هستند [19] و در سالمند مبتلا به فشار خون بالا پژوهش چندانی گزارش نشده است، تاکنون این الگو برای بیماران مبتلا به فشار خون بالا به ویژه سالمندان انجام نشده است. با توجه به اهمیت نقش خودکارآمدی در کنترل و حفظ فشار خون، پژوهش حاضر با هدف تعیین تأثیر الگوی توانمندسازی خانواده‌محور بر میزان فشار خون و ابعاد توانمندی در سالمندان با فشار خون بالا برای ارائه راهکار و برنامه‌های مراقبت بهداشتی و توانمندکردن آن‌ها در کنترل و حفظ فشار خون سالمندان در تعامل با خانواده و سیستم بهداشتی انجام شده است.
روش مطالعه
این مطالعه کارآزمایی بالینی شاهددار تصادفی‌شده، به صورت دوگروهی و سه‌مرحله‌ای و طرح آزمون قبل و بعد روی 62 سالمند بیشتر از 60 سال در شهرستان لنجان اصفهان در سال 1393 انجام شد. با استفاده از فرمول پوکاک و نتایج حاصل از مطالعه پایلوت [21 ،20 ،13]، تعداد نمونه لازم 25 سالمند برای گروه آزمون و 25 سالمند برای گروه کنترل در نظر گرفته شد که با احتساب 20 درصد ریزش، نهایتاً 31 نفر به روش خوشه‌ای از بین چهار منطقه شهرستان لنجان و 4 مرکز انتخاب (از هر منطقه یک مرکز) برای هر گروه برآورد شد.
ابزار گردآوری داده‌ها مشتمل بر چک‌لیست اطلاعات جمعیت‌شناختی و پرسش‌نامه توانمندسازی سنجش بعد خودکارآمدی بودند. پرسش‌نامه پژوهشگر ساخته توانمندسازی سنجش بعد خودکارآمدی مربوط به سالمند مبتلا به فشار خون بالا و عضو فعال خانواده سالمند بر اساس مطالعات مشابه [21] 27 سؤال بسته با مقیاس بله با نمره 1 و خیر و نمی دانم با نمره صفر و مشتمل بر 10 سؤال در بعد احساس خودکارآمدی، 12 سؤال در بعد خودکارآمدی بیمار به صورت خود گزارش‌دهی و پنج سؤال در بعد مشاهده پژوهشگر در بعد خودکارآمدی بود. طراحی و رتبه‌دهی آن به دست پژوهشگر و با راهنمایی استادان، حداقل صفر و حداکثر 27 امتیاز بود. برای اعتماد و اعتبار علمی ابزارها از مطالعه کتب، مقالات جدید، تحقیقات متفاوت، تجربه و نظرات ده نفر ازاعضای هیئت‌علمی دانشکده پرستاری استفاده شد. پایایی آن با آزمون/آزمون مجدد در بعد احساس خودکارآمدی (0/890=r)، بعد خودکارآمدی بیمار به صورت خودگزارش‌دهی (0/756=r)، بعد مشاهده پژوهشگر در بعد خود کارامدی (0/730=r) و همچنین با آلفای کرونباخ 0/753 تایید شد.
افزایش چشمگیر جمعیت سالمندی در سراسر دنیا پدیده‌ای است که از قرن بیستم آغاز شده است [1]. بر اساس گزارش سازمان ملل، در سال ١٩٥٠ جمعیت سالمندان در سراسر جهان تقریباً ٢٠٠ میلیون نفر بوده و در سال ١٩٧٥، این جمعیت به ٣٥٠ میلیون نفر رسیده است. در سال 2006 تعداد کل سالمندان جهان را 687 میلیون و923 هزار نفر برآورد کرده‌اند. تخمین زده می‌شود این رقم تا سال ٢٠٢٥ از مرز یک میلیارد و یکصد میلیون نفر تجاوز کند [2]. همچنین برآورد شده است این تعداد در سال2050 به رقم دو میلیارد نفر خواهد رسید [3].
در ایران نیز پیش‌بینی می‌شود سالمندان تا سال ٢٠٣٠، حدود ١٩ درصد از جمعیت کل کشور را به خود اختصاص دهند [2]. در سال2050 نسبت آن‌ها به کل جمعیت حدود 23 درصد خواهد بود [4].
سالمندان به علت مشکلات فراوان سلامتی، بیشترین مصرف‌کنندگان خدمات بهداشتی‌درمانی هستند. این گروه سنی 29 درصد از هزینه مراقبت‌های پزشکی را مصرف می‌کنند؛ در حالی که این قشر فقط 12 درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند [2].
بیماری‌های غیرواگیردار یکی از معضلات اصلی این گروه سنی و یکی از علل مهم مرگ‌ومیر در سالمندان است. از بین این بیماری‌ها، فشار خون بالا یکی از علل قابل درمان اما مهم مرگ‌ومیر در افراد سالمند است. علاوه بر این، فشار خون بالا عاملی خطرساز اما قابل اصلاح برای بیماری‌های قلبی‌عروقی است [5] که در دوران کهن‌سالی شیوع فراوان دارد. تعداد بیماران سالمند مبتلا به افزایش فشار خون در سال‌های اخیر به دلایل مختلف، افزایش چشمگیری یافته است. با تشخیص به‌هنگام و هدف‌گذاری در درمان و کنترل صحیح این عارضه در جمعیت سالمند، می‌توان بر ابعاد مختلف زندگی سالمند از جمله عزت نفس ، خود کنترلی و خودکارآمدی تأثیر گذاشت [6].
ارتقای خودکارآمدی در پیشگیری، کاهش و کنترل بیماری‌های روحی‌روانی مؤثر است؛ در نتیجه با سلامت روان افراد ارتباط مستقیم دارد و افراد را به سوی ارتقای نفس و توجه و مراقبت از خود سوق می‌دهد [7]. در خصوص خودکارآمدی، باندوا مطرح معتقد است خودکارآمدی، توان سازنده‌ای است که با کمک آن مهارت‌های شناختی، اجتماعی، عاطفی و رفتاری انسان برای تحقق اهداف مختلف به گونه‌ای اثربخش سامان‌دهی می‌شود. به نظر او داشتن دانش، مهارت‌ها و دستاوردهای قبلی افراد پیش‌بینی‌کننده‌های مناسبی برای عملکرد آینده افراد نیستند، بلکه باور انسان درباره توانایی‌های خود در انجام آن‌ها بر چگونگی عملکردش مؤثر است [8]
عقاید مرتبط با خودکارآمدی، بر اهداف و آرزوها اثر می گذارند و تشکیل‌دهنده پیامدهای رفتار انسان هستند. خودکارآمدی مشخص می‌کند افراد چگونه موانع را بررسی می‌کنند؛ افرادی که خودکارآمدی کمی دارند، به‌آسانی در روبه‌روشدن با مشکلات متقاعد می‌شوند رفتارشان بی‌فایده است و سریع دست از تلاش برمی‌دارند، اما افرادی که خودکارآمدی زیادی دارند، موانع را به کمک بهبود مهارت‌های خودمدیریتی و پشتکار برمی‌دارند و در برابر مشکلات ایستادگی می‌کنند [7]
ویکمن در تعریف باورهای خودکارآمدی بیان می‌کند اعتقاد به ظرفیت‌های خود فرد، به مفهوم توانایی در دست گرفتن کنترل زندگی است که در دستیابی به تندرستی بسیار اهمیت دارد. او مفاهیمی مانند عزت نفس، احساس هویت، خودکنترلی، خودکارآمدی و سلامت روحی را در دستیابی افراد به مفهوم مثبتی از خود بسیار مهم می‌داند [9]. افراد با باورهای خودکارآمدی ضعیف، به جای برخورد با موانع از آن‌ها اجتناب می‌کنند و به صورت غیرواقع‌بینانه‌ای معیارهای بالایی برای خود بر می‌گزینند و سعی می‌کنند بر خلاف توانایی‌های خود انتظارات فوق‌العاده‌ای را برآورده کنند؛ در نتیجه با شکست‌های پیاپی مواجه می‌شوند که این شکست‌ها به احساس بی‌ارزشی و افسردگی منجر می‌شوند [10]. این مسئله در سالمندان، به ویژه سالمندان مبتلا به فشار خون بالا، اهمیت بسیار زیادی دارد؛ زیرا افراد سالمند بر این عقیده‌اند که برای نگرانی درباره تغذیه، ورزش، غربالگری سلامتی وایمن‌سازی، خیلی پیر شده‌اند.
ارتقای بهداشت حاکی از آن است که در فرایندهای پیشگیری و درمان بیماری‌ها نقش خانواده، محوری است [11]. خانواده که اساسی‌ترین رکن جامعه است، مسئول ارائه مراقبت‌های صحیح و مناسب بهداشتی به بیمار و اطرافیان اوست. در جریان مراقبت از بیمار، خانواده او نیازمند درک صحیح از بیماری هستند [12]؛ این در حالی است که در کمتر مطالعه‌ای به نقش ارزنده پرستاران و خانواده بیماران در مراقبت پرداخته شده است. پرستاران می‌توانند دانش، مهارت و حمایت لازم را برای حفظ کیفیت مراقبت در خانه فراهم کنند [13]. شیوه‌های کمک به افراد و خانواده‌ها برای کسب نقش فعال در مراقبت بهداشتی‌شان باید بیشتر از کمک‌دادن، بر توانمندسازی تأکید کند [14]. توانمندسازی، ارتقای تلاش‌های آگاهانه مراقبت از خود افراد، خانواده و جوامع در راستای مسئولیت‌گرفتن در ارتقای بهداشت و حفظ سلامت است [11]. منظور از توانمندسازی خانواده کمک به خانواده است، به نحوی که بتواند به تغییر برسد [15].
الگوی توانمندسازی خانواده‌محور الگویی بومی است که با تأکید بر مؤثربودن نقش فرد و اعضای خانواده در سه بعد انگیزشی، روان‌شناختی و ویژگی‌های خودمشکل طراحی شده است. هدف اصلی الگوی توانمندسازی خانواده‌محور، توانمندکردن بیمار و سیستم خانواده و اعضای آن برای ارتقای سطح سلامت است [16]. در همین خصوص مسعودی، سلیمانی و هاشمی‌نیا در مطالعه‌ای مداخله‌ای با عنوان «تأثیر الگوی توانمندسازی خانواده‌محور بر کیفیت زندگی سالمندان» اذعان کرده‌اند که نداشتن دانش و مهارت کافی باعث کاهش انگیزه برای اتخاذ روش‌های پیشگیری و در نتیجه ایجاد چرخه معیوبی می‌شود که نتیجه نهایی آن پیشگیری مناسب نکردن است. لازمه داشتن تمرکز در زندگی خانوادگی، دسترسی کافی به اطلاعات و منابع حمایتی است [17]. تارنبول و همکاران در مطالعه خود با عنوان «سیر تکامل مشارکت خانواده‌پرسنل بر اساس مدل توانمندسازی تجمعی» بیان کردند توانمندسازی تجمعی به خشنودی افراد شرکت‌کننده منتج شده است؛ زیرا افراد به احساس توانایی در برآوردن نیازها و افزایش خودکارآمدی و ارضای نفس دست یافته‌اند [18].
با توجه به مراجعات مکرر سالمندان مبتلا به فشار خون بحرانی به اورژانس‌ها و بستری‌های مکرر در مراکز درمانی که مبین ناکافی بودن آموزش‌های ارائه‌شده در حد مطلوب است، عوارضی که این بیماری در صورت کنترل‌نشدن بر بدن می‌گذارد و هزینه‌هایی که درمان آن‌ها به دنبال دارد و همچنین با توجه به اینکه در کشورمان 92 درصد سالمندان را خانواده‌ها نگهداری می‌کنند و اعضای خانواده بهترین منبع حمایتی سالمند هستند [19] و در سالمند مبتلا به فشار خون بالا پژوهش چندانی گزارش نشده است، تاکنون این الگو برای بیماران مبتلا به فشار خون بالا به ویژه سالمندان انجام نشده است. با توجه به اهمیت نقش خودکارآمدی در کنترل و حفظ فشار خون، پژوهش حاضر با هدف تعیین تأثیر الگوی توانمندسازی خانواده‌محور بر میزان فشار خون و ابعاد توانمندی در سالمندان با فشار خون بالا برای ارائه راهکار و برنامه‌های مراقبت بهداشتی و توانمندکردن آن‌ها در کنترل و حفظ فشار خون سالمندان در تعامل با خانواده و سیستم بهداشتی انجام شده است.
روش مطالعه
این مطالعه کارآزمایی بالینی شاهددار تصادفی‌شده، به صورت دوگروهی و سه‌مرحله‌ای و طرح آزمون قبل و بعد روی 62 سالمند بیشتر از 60 سال در شهرستان لنجان اصفهان در سال 1393 انجام شد. با استفاده از فرمول پوکاک و نتایج حاصل از مطالعه پایلوت [21 ،20 ،13]، تعداد نمونه لازم 25 سالمند برای گروه آزمون و 25 سالمند برای گروه کنترل در نظر گرفته شد که با احتساب 20 درصد ریزش، نهایتاً 31 نفر به روش خوشه‌ای از بین چهار منطقه شهرستان لنجان و 4 مرکز انتخاب (از هر منطقه یک مرکز) برای هر گروه برآورد شد.
ابزار گردآوری داده‌ها مشتمل بر چک‌لیست اطلاعات جمعیت‌شناختی و پرسش‌نامه توانمندسازی سنجش بعد خودکارآمدی بودند. پرسش‌نامه پژوهشگر ساخته توانمندسازی سنجش بعد خودکارآمدی مربوط به سالمند مبتلا به فشار خون بالا و عضو فعال خانواده سالمند بر اساس مطالعات مشابه [21] 27 سؤال بسته با مقیاس بله با نمره 1 و خیر و نمی دانم با نمره صفر و مشتمل بر 10 سؤال در بعد احساس خودکارآمدی، 12 سؤال در بعد خودکارآمدی بیمار به صورت خود گزارش‌دهی و پنج سؤال در بعد مشاهده پژوهشگر در بعد خودکارآمدی بود. طراحی و رتبه‌دهی آن به دست پژوهشگر و با راهنمایی استادان، حداقل صفر و حداکثر 27 امتیاز بود. برای اعتماد و اعتبار علمی ابزارها از مطالعه کتب، مقالات جدید، تحقیقات متفاوت، تجربه و نظرات ده نفر ازاعضای هیئت‌علمی دانشکده پرستاری استفاده شد. پایایی آن با آزمون/آزمون مجدد در بعد احساس خودکارآمدی (0/890=r)، بعد خودکارآمدی بیمار به صورت خودگزارش‌دهی (0/756=r)، بعد مشاهده پژوهشگر در بعد خود کارامدی (0/730=r) و همچنین با آلفای کرونباخ 0/753 تایید شد.
پژوهشگر در مرحله قبل از مداخله، پس از دریافت معرفی‌نامه از معاونت پژوهشی دانشکده پرستاری و مامایی اصفهان و دریافت اجازه‌نامه کتبی با کد مصوب 392189، به شبکه بهداشت و درمان لنجان مراجعه کرد و به روش خوشه‌ای از بین چهار منطقه شهرستان لنجان، چهار مرکز (از هر منطقه یک مرکز) انتخاب کرد. سپس فهرست تمامی سالمندان مبتلا به پرفشاری خون (مورد تأیید و تشخیص پزشک مراکز تحت مطالعه در پرونده ) را استخراج کرد و برای اطمینان از توانمندنبودن سالمندان، پرسش‌نامه توانمندسازی برای آنان را کامل کرد. پس از تجزیه‌وتحلیل نتایج، 62 سالمند با استفاده از جدول اعداد تصادفی به دو گروه آزمون و کنترل تخصیص داده شدند.
شرایط ورود به مطالعه سالمندان عبارت بودند از: سن60 سال و بیشتر، داشتن بیماری فشارخون بالا140/90و بیشتر به تأیید و ثبت پزشک مرکز بهداشتی‌درمانی در پرونده بهداشتی آن‌ها، داشتن پرونده بهداشتی در مرکز، تمایل بیمار به شرکت در پژوهش، تکمیل پرسش‌نامه سنجش ابعاد توانمندسازی و کسب نمره در مقیاس متوسط تا ضعیف. معیارهای خروج از مطالعه سالمند شامل تمایل‌نداشتن سالمند به ادامه همکاری در برنامه توانمندسازی، تمایل‌نداشتن به تکمیل ابزارهای پژوهش، شرکت‌نکردن در جلسات بیش از یک جلسه. شرایط ورود به مطالعه عضو فعال خانواده شامل یک نفر عضو ثابت شرکت‌کننده در پژوهش شامل همسر، فرزند و نوه بود که به همراه سالمند در یک خانواده زندگی می‌کند، داشتن توان و قدرت تصمیم‌گیری، به طوری که سلامت عقل و جسم داشته باشد و سرنوشت سلامتی سالمند برایش مهم باشد، تمایل به شرکت در مطالعه، تکمیل پرسش‌نامه سنجش ابعاد توانمندسازی و کسب نمره در مقیاس متوسط تا ضعیف. از شرایط خروج عضو فعال می‌توان به این موارد اشاره کرد: تمایل‌نداشتن به شرکت و ادامه همکاری در هر مرحله از اجرای الگو، تمایل‌نداشن به تکمیل ابزارهای پژوهش.
پس از اتمام نمونه‌گیری، سالمندان مدنظر در مرکز بهداشتی‌درمانی مربوطه خود دعوت شدند. اهداف، اهمیت مسئله و چگونگی انجام تحقیق برایشان توضیح داده شد و فرم رضایت‌نامه کتبی آگاهانه تکمیل شد. مرحله دوم شامل مداخله توانمندسازی بود که فقط برای سالمند و عضو فعال خانواده‌اش در گروه آزمون انجام شد. الگوی توانمندسازی خانواده‌محور نیز بر اساس گام‌های الگو شامل درک تهدید، خودکارآمدی، خودباوری و ارزشیابی به ترتیب اجرا شد.
گام اول: درک تهدید
اولین مرحله در الگوی توانمندسازی خانواده‌محور افزایش تهدید درک‌شده (شدت وحساسیت درک‌شده) سالمند از طریق جلسات بحث گروهی برای افزایش دانش، نگرش و آگاهی بود.بدین منظور، سالمندان در مراکز مربوط به خود در گروه 7-8 نفره قرار گرفتند و جلسات در قالب سه جلسه 45 دقیقه‌ای برگزار شد. زمان و تعداد جلسات گام‌ها، بر اساس مطالعات مشابه بود. عناوین جلسات شامل مباحث 1. فیزیولوژی، ماهیت، علائم ، 2. عوامل خطر، طبقه‌بندی بیماری، 3. عوارض، عودهای حاد و پیش‌آگهی، 4. درمان دارویی و غیردارویی، 5. سبک زندگی بود [21 ،20 ،11].
گام دوم: خودکارآمدی
برای ارتقای سطح خودکارآمدی، از روش بحث گروهی و نمایش عملی درگروه های 7-8نفره سالمندان در مراکز مربوط به خود در قالب چهار جلسه 45 دقیقه‌ای استفاده شد. مهارت‌های مورد نیاز شامل مهارت‌های تغییر سبک زندگی (تغذیه، فعالیت ورزشی، سیگار و مهارت‌های مقابله با استرس)، مهارت نحوه کارکردن با دستگاه فشارخون‌سنج و مهارت تنظیم برنامه دارویی برای سالمندان بود که پس از توضیح مهارت و بسته به مورد به صورت عملی نشان داده شد. سالمندان در فعالیت‌های آموزشی فعالانه شرکت کردند و با در اختیار قراردادن تجربیات خود با سالمندان دیگر، مسئولیت یادگیری را به عهده گرفتند.
گام سوم: خودباوری
در این مرحله از سالمند خواسته شد که در آموزش به عضو خانواده خود در مسائل مرتبط با فشار خون بالا مشارکت کند و آن‌ها را در کمک به خود ترغیب کند. به این صورت که مطالب بحث‌شده در جلسات قبلی را که بر اساس مشارکت آموزشی با کارت‌های آموزشی، پمفلت و آنچه از طریق بحث گروهی، مشاهده کرده و با کار عملی طی جلسات خود کارآمدی آموخته بود، به عضو فعال خانواده خود انتقال دهد. سپس به منظور سنجش میزان یادگیری عضو خانواده از مطالبی که سالمند ارائه کرده بود، سه جلسه 45 دقیقه‌ای در مراکز مربوطه با حضور پژوهشگر، سالمندان و عضو فعال خانواده‌اش برگزار شد و پژوهشگر از مطالبی که سالمندان به عضو فعال خانواده‌شان آموزش داده بودند یا از طریق کارت و پمفلت یاد گرفته بودند، بازخورد دریافت کرد.
گام چهارم: ارزشیابی
گام چهارم شامل ارزشیابی فرایند و ارزشیابی نهایی بود:
ارزشیابی فرایند
طی جلسات مداخله توانمندی به صورت پرسش‌وپاسخ و بحث گروهی، درباره مفهوم بیماری فشار خون بالا، فیزیولوژی، علائم و ماهیت بیماری فشار خون بالا، عوامل خطر، طبقه‌بندی بیماری، عوارض، عودهای حاد و پیش آگهی فشار خون بالا، درمان دارویی و غیردارویی فشار خون بالا و سبک زندگی بیمار مبتلا به فشار خون بالا، سؤالات و ابهامات مطرح شد. سالمندان و عضو فعال آنان در پرسش و پاسخ و بحث گروهی حضور فعال داشتند و تا رفع ابهام جلسه ادامه داشت.
بعد از طی‌کردن گام‌های الگو، پژوهشگر برای اطمینان حاصل‌کردن از توانمندشدن سالمندان و عضو فعال خانواده‌اش، یک هفته بعد ازمداخله، با مصاحبه با سالمند و عضو فعال خانواده و تکمیل پرسش‌نامه سنجش ابعاد توانمندسازی خانواده‌محور در قالب یک جلسه 45دقیقه‌ای، پس‌آزمون را انجام داد. سپس به سالمند و عضو فعال خانواده برای به‌کارگیری الگوی توانمندسازی خانواده‌محور فرصت داده شد.
ارزشیابی نهایی(مرحله بعد از مداخله)
سرانجام یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله و در قالب یک جلسه 45دقیقه‌ای دیگر و با تکمیل پرسش‌نامه سنجش ابعاد توانمندسازی و اندازه‌گیری فشار خون، سالمندان پیگیری شدند (ارزشیابی نهایی).
پس از پایان گام سوم (البته این از محدودیت‌های مطالعه حاضر است و نمی‌توان گفت از ارتباط دو گروه جلوگیری شده است)، برای رعایت مسائل اخلاقی در گروه کنترل، سالمندان گروه کنترل و عضو فعال خانواده‌شان در مراکز درمانی مربوط به خود دعوت شدند و تمام مطالب آموزش‌داده‌شده برای سالمند و خانواده‌اش در گروه آزمون، در قالب یک جلسه آموزشی به همراه پمفلت ارائه شد. سپس یک‌ماه‌ونیم بعد پرسش‌نامه‌های پس‌آزمون پیگیری و تکمیل شد. همچنین برای تجزیه‌وتحلیل از نرم‌افزار Spss 20 استفاده شد. برای تعیین و مقایسه نمره سنجش ابعاد توانمندسازی مربوط به سالمند بین دو گروه قبل از مداخله از آزمون تی مستقل و برای مقایسه بین دو گروه، یک هفته بعد و یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله از آزمون‌های تی مستقل و آنالیز کوواریانس Anova و برای مقایسه آن در درون هر یک از گروه‌های آزمون و کنترل قبل، یک هفته بعد و یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری استفاده شد.
یافته‌ها
نتایج این پژوهش نشان داد در گروه‌های سالمندان و عضو فعال خانواده بین گروه آزمون و کنترل تفاوت معناداری در متغیرهای جمعیت‌شناختی وجود ندارد و دو گروه از این نظر همسان‌سازی شده‌اند. متغیرهای جمعیت‌شناختی مربوط به سالمندان و عضو فعال خانواده در جدول شماره 1 آورده شده است. نتایج این پژوهش نشان داد در گروه‌های سالمندان و عضو فعال خانواده بین گروه آزمون و کنترل تفاوت معناداری در متغیرهای جمعیت‌شناختی وجود ندارد و دو گروه از این نظر همسان‌سازی شده‌اند. البته با توجه به تخصیص تصادفی نمونه‌ها در دو گروه آزمون و کنترل، چنین نتیجه‌ای مورد انتظار بود. در واقع معنادارنشدن آن‌ها تخصیص تصادفی نمونه‌ها را در دو گروه تأیید می‌کند.
شرایط ورود به مطالعه سالمندان عبارت بودند از: سن60 سال و بیشتر، داشتن بیماری فشارخون بالا140/90و بیشتر به تأیید و ثبت پزشک مرکز بهداشتی‌درمانی در پرونده بهداشتی آن‌ها، داشتن پرونده بهداشتی در مرکز، تمایل بیمار به شرکت در پژوهش، تکمیل پرسش‌نامه سنجش ابعاد توانمندسازی و کسب نمره در مقیاس متوسط تا ضعیف. معیارهای خروج از مطالعه سالمند شامل تمایل‌نداشتن سالمند به ادامه همکاری در برنامه توانمندسازی، تمایل‌نداشتن به تکمیل ابزارهای پژوهش، شرکت‌نکردن در جلسات بیش از یک جلسه. شرایط ورود به مطالعه عضو فعال خانواده شامل یک نفر عضو ثابت شرکت‌کننده در پژوهش شامل همسر، فرزند و نوه بود که به همراه سالمند در یک خانواده زندگی می‌کند، داشتن توان و قدرت تصمیم‌گیری، به طوری که سلامت عقل و جسم داشته باشد و سرنوشت سلامتی سالمند برایش مهم باشد، تمایل به شرکت در مطالعه، تکمیل پرسش‌نامه سنجش ابعاد توانمندسازی و کسب نمره در مقیاس متوسط تا ضعیف. از شرایط خروج عضو فعال می‌توان به این موارد اشاره کرد: تمایل‌نداشتن به شرکت و ادامه همکاری در هر مرحله از اجرای الگو، تمایل‌نداشن به تکمیل ابزارهای پژوهش.
پس از اتمام نمونه‌گیری، سالمندان مدنظر در مرکز بهداشتی‌درمانی مربوطه خود دعوت شدند. اهداف، اهمیت مسئله و چگونگی انجام تحقیق برایشان توضیح داده شد و فرم رضایت‌نامه کتبی آگاهانه تکمیل شد. مرحله دوم شامل مداخله توانمندسازی بود که فقط برای سالمند و عضو فعال خانواده‌اش در گروه آزمون انجام شد. الگوی توانمندسازی خانواده‌محور نیز بر اساس گام‌های الگو شامل درک تهدید، خودکارآمدی، خودباوری و ارزشیابی به ترتیب اجرا شد.
گام اول: درک تهدید
اولین مرحله در الگوی توانمندسازی خانواده‌محور افزایش تهدید درک‌شده (شدت وحساسیت درک‌شده) سالمند از طریق جلسات بحث گروهی برای افزایش دانش، نگرش و آگاهی بود.بدین منظور، سالمندان در مراکز مربوط به خود در گروه 7-8 نفره قرار گرفتند و جلسات در قالب سه جلسه 45 دقیقه‌ای برگزار شد. زمان و تعداد جلسات گام‌ها، بر اساس مطالعات مشابه بود. عناوین جلسات شامل مباحث 1. فیزیولوژی، ماهیت، علائم ، 2. عوامل خطر، طبقه‌بندی بیماری، 3. عوارض، عودهای حاد و پیش‌آگهی، 4. درمان دارویی و غیردارویی، 5. سبک زندگی بود [21 ،20 ،11].
گام دوم: خودکارآمدی
برای ارتقای سطح خودکارآمدی، از روش بحث گروهی و نمایش عملی درگروه های 7-8نفره سالمندان در مراکز مربوط به خود در قالب چهار جلسه 45 دقیقه‌ای استفاده شد. مهارت‌های مورد نیاز شامل مهارت‌های تغییر سبک زندگی (تغذیه، فعالیت ورزشی، سیگار و مهارت‌های مقابله با استرس)، مهارت نحوه کارکردن با دستگاه فشارخون‌سنج و مهارت تنظیم برنامه دارویی برای سالمندان بود که پس از توضیح مهارت و بسته به مورد به صورت عملی نشان داده شد. سالمندان در فعالیت‌های آموزشی فعالانه شرکت کردند و با در اختیار قراردادن تجربیات خود با سالمندان دیگر، مسئولیت یادگیری را به عهده گرفتند.
گام سوم: خودباوری
در این مرحله از سالمند خواسته شد که در آموزش به عضو خانواده خود در مسائل مرتبط با فشار خون بالا مشارکت کند و آن‌ها را در کمک به خود ترغیب کند. به این صورت که مطالب بحث‌شده در جلسات قبلی را که بر اساس مشارکت آموزشی با کارت‌های آموزشی، پمفلت و آنچه از طریق بحث گروهی، مشاهده کرده و با کار عملی طی جلسات خود کارآمدی آموخته بود، به عضو فعال خانواده خود انتقال دهد. سپس به منظور سنجش میزان یادگیری عضو خانواده از مطالبی که سالمند ارائه کرده بود، سه جلسه 45 دقیقه‌ای در مراکز مربوطه با حضور پژوهشگر، سالمندان و عضو فعال خانواده‌اش برگزار شد و پژوهشگر از مطالبی که سالمندان به عضو فعال خانواده‌شان آموزش داده بودند یا از طریق کارت و پمفلت یاد گرفته بودند، بازخورد دریافت کرد.
گام چهارم: ارزشیابی
گام چهارم شامل ارزشیابی فرایند و ارزشیابی نهایی بود:
ارزشیابی فرایند
طی جلسات مداخله توانمندی به صورت پرسش‌وپاسخ و بحث گروهی، درباره مفهوم بیماری فشار خون بالا، فیزیولوژی، علائم و ماهیت بیماری فشار خون بالا، عوامل خطر، طبقه‌بندی بیماری، عوارض، عودهای حاد و پیش آگهی فشار خون بالا، درمان دارویی و غیردارویی فشار خون بالا و سبک زندگی بیمار مبتلا به فشار خون بالا، سؤالات و ابهامات مطرح شد. سالمندان و عضو فعال آنان در پرسش و پاسخ و بحث گروهی حضور فعال داشتند و تا رفع ابهام جلسه ادامه داشت.
بعد از طی‌کردن گام‌های الگو، پژوهشگر برای اطمینان حاصل‌کردن از توانمندشدن سالمندان و عضو فعال خانواده‌اش، یک هفته بعد ازمداخله، با مصاحبه با سالمند و عضو فعال خانواده و تکمیل پرسش‌نامه سنجش ابعاد توانمندسازی خانواده‌محور در قالب یک جلسه 45دقیقه‌ای، پس‌آزمون را انجام داد. سپس به سالمند و عضو فعال خانواده برای به‌کارگیری الگوی توانمندسازی خانواده‌محور فرصت داده شد.
ارزشیابی نهایی(مرحله بعد از مداخله)
سرانجام یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله و در قالب یک جلسه 45دقیقه‌ای دیگر و با تکمیل پرسش‌نامه سنجش ابعاد توانمندسازی و اندازه‌گیری فشار خون، سالمندان پیگیری شدند (ارزشیابی نهایی).
پس از پایان گام سوم (البته این از محدودیت‌های مطالعه حاضر است و نمی‌توان گفت از ارتباط دو گروه جلوگیری شده است)، برای رعایت مسائل اخلاقی در گروه کنترل، سالمندان گروه کنترل و عضو فعال خانواده‌شان در مراکز درمانی مربوط به خود دعوت شدند و تمام مطالب آموزش‌داده‌شده برای سالمند و خانواده‌اش در گروه آزمون، در قالب یک جلسه آموزشی به همراه پمفلت ارائه شد. سپس یک‌ماه‌ونیم بعد پرسش‌نامه‌های پس‌آزمون پیگیری و تکمیل شد. همچنین برای تجزیه‌وتحلیل از نرم‌افزار Spss 20 استفاده شد. برای تعیین و مقایسه نمره سنجش ابعاد توانمندسازی مربوط به سالمند بین دو گروه قبل از مداخله از آزمون تی مستقل و برای مقایسه بین دو گروه، یک هفته بعد و یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله از آزمون‌های تی مستقل و آنالیز کوواریانس Anova و برای مقایسه آن در درون هر یک از گروه‌های آزمون و کنترل قبل، یک هفته بعد و یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری استفاده شد.
یافته‌ها
نتایج این پژوهش نشان داد در گروه‌های سالمندان و عضو فعال خانواده بین گروه آزمون و کنترل تفاوت معناداری در متغیرهای جمعیت‌شناختی وجود ندارد و دو گروه از این نظر همسان‌سازی شده‌اند. متغیرهای جمعیت‌شناختی مربوط به سالمندان و عضو فعال خانواده در جدول شماره 1 آورده شده است. نتایج این پژوهش نشان داد در گروه‌های سالمندان و عضو فعال خانواده بین گروه آزمون و کنترل تفاوت معناداری در متغیرهای جمعیت‌شناختی وجود ندارد و دو گروه از این نظر همسان‌سازی شده‌اند. البته با توجه به تخصیص تصادفی نمونه‌ها در دو گروه آزمون و کنترل، چنین نتیجه‌ای مورد انتظار بود. در واقع معنادارنشدن آن‌ها تخصیص تصادفی نمونه‌ها را در دو گروه تأیید می‌کند.
بحث
در مطالعه حاضر تأثیر اجرای الگوی توانمندسازی خانواده‌محور بر میزان فشار خون و ابعاد توانمندی، در 62 سالمند مبتلا به فشار خون بالا تحت پوشش شبکه بهداشت و درمان لنجان بررسی شد. در جدول شماره 2 آزمون t مستقل نشان داد قبل از مداخله، میانگین نمره توانمندی بعد خودکارآمدی بین دو گروه سالمندان اختلاف معنادار نداشت (0/05>P)، اما یک هفته بعد از مداخله (0/001>P) و همچنین یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله (0/001>P) میانگین نمره توانمندی بعد خودکارآمدی در گروه آزمون به طور معناداری بیشتر از گروه کنترل بود. آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری نشان داد در گروه کنترل میانگین نمره توانمندی بعد خودکارآمدی در سه زمان اختلاف معنادار نداشت (0/05>P). اما در گروه آزمون میانگین نمره توانمندی بعد خودکارآمدی در سه زمان اختلاف معنادار داشت (0/001>P).
در مطالعه حاضر تأثیر اجرای الگوی توانمندسازی خانواده‌محور بر میزان فشار خون و ابعاد توانمندی، در 62 سالمند مبتلا به فشار خون بالا تحت پوشش شبکه بهداشت و درمان لنجان بررسی شد. در جدول شماره 2 آزمون t مستقل نشان داد قبل از مداخله، میانگین نمره توانمندی بعد خودکارآمدی بین دو گروه سالمندان اختلاف معنادار نداشت (0/05>P)، اما یک هفته بعد از مداخله (0/001>P) و همچنین یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله (0/001>P) میانگین نمره توانمندی بعد خودکارآمدی در گروه آزمون به طور معناداری بیشتر از گروه کنترل بود. آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری نشان داد در گروه کنترل میانگین نمره توانمندی بعد خودکارآمدی در سه زمان اختلاف معنادار نداشت (0/05>P). اما در گروه آزمون میانگین نمره توانمندی بعد خودکارآمدی در سه زمان اختلاف معنادار داشت (0/001>P).
در جدول شماره 3 آزمون t مستقل نشان داد قبل از مداخله، میانگین بعد خودکارآمدی بین دو گروه عضو فعال خانواده اختلاف معنادار نداشت (0/05>P)، اما یک هفته بعد از مداخله و همچنین یک‌ماه‌ونیم بعد از مداخله، میانگین بعد خودکارآمدی در گروه آزمون به طور معناداری بیشتر از گروه کنترل بود (0/001>P). آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری نشان داد در گروه کنترل، میانگین در سه زمان اختلاف معنادار نداشت (0/05>P)، اما در گروه آزمون میانگین بعد خودکارآمدی در سه زمان اختلاف معنادار داشت (0/001>P).
نتایج این پژوهش نشان داد که در بین دو گروه آزمون و کنترل متعلق به هریک از دو گروه سالمندان و عضو فعال خانواده قبل از مداخله تفاوت معناداری در میانگین نمره بعد احساس خودکارآمدی وجود نداشت (0/05>P) که با توجه به استفاده از تخصیص تصادفی نمونه‌ها و مداخله‌نکردن قابل انتظار بود، اما در فاصله زمانی یک هفته بعد از مداخله و یک ماه و نیم بعد از مداخله تفاوت معناداری بین دو گروه آزمون و کنترل در سالمندان و عضو فعال خانواده پیدا شد (0/001>P و خودکارآمدی سالمند افزایش پیدا کرد. ارتقای دانش و آگاهی در فشار خون بالا و مزایای درمان آن، خودکارآمدی افراد را ارتقا می‌دهد.
مطالعه رسنیک و همکاران مؤید پژوهش حاضر است. آنان در مطالعه خود بعد از طراحی و اجرای برنامه مداخله توانمندی 12هفته‌ای در سالمندان نشان دادند میزان خودکارآمدی و امیدواری در آنان به طور معناداری افزایش یافته است. آنان بیان کردند برنامه‌های توانمندی که دربرگیرنده فعالیت‌های جسمی، خانواده‌محور و جامعه‌محور باشد، به طور معناداری به خودکارآمدی و توانمندی سالمند کمک خواهد کرد [22]. همسو با مطالعه حاضر، به عقیده وایجرز و همکاران نیز آگاهی درباره الگوهای ناسالم بهداشتی در وضعیت سلامت سالمندان مهم است و موجب افزایش خودکارآمدی سالمند می‌شود. نتایج پژوهش انجام‌شده در این زمینه نشان داد خطر مرگ‌ومیر در زنان سالمندی که با آگاهی از الگوی غذایی بهداشتی تبعیت می‌کردند،30 درصد کمتر بوده است [23].
در تأیید مطالعه حاضر، در مطالعه اندرسون نیز عنوان شده است که استفاده سالمندان از مهارت‌ها و منابع خودشان تجربه خودکارآمدشدن را در آنان تقویت می‌کند و تحکم می‌بخشد. در پژوهش حاضر نیز به نظر می‌رسد با مداخله توانمندسازی و افزایش آگاهی و تسلط سالمندان بر برخی مهارت‌ها مثل مهارت کنترل استرس، مهارت اندازه‌گیری فشار خون و غیره، احساس خودکارآمدی در آنان ارتقا یافته است [24]. حجازی و همکاران نیز در مطالعه خود اذعان کردند مداخله آموزش رفتارهای ارتقادهنده سلامت بر میزان خودکارآمدی سالمندان تأثیر دارد [25]. در همین راستا حیدری در مطالعه خود نشان داد اگر سالمندان درباره شیوه‌های صحیح تغذیه، ورزش، خواب و استراحت و مصرف صحیح داروها اطلاعات درستی داشته باشند، خودکارآمدی آنان ارتقا پیدا می‌کند. در نتیجه می‌توان از بسیاری از مشکلات آنان پیشگیری کرد یا در صورت ایجاد، به نحو مطلوبی آن‌ها را کنترل کرد و در راستای ارتقای کیفیت زندگی آنان گام برداشت [26].
مسعودی نیز به نقل از پوتر و پری می‌نویسد اجرای مراقبت خانواده‌محور باعث ایجاد احساسات مثبت در کارکنان مراقبت بهداشتی می‌شود. همان‌طور که طی این تدابیر درک، فهم و مشارکت خانواده‌ها در مراقبت از سالمندان بهبود داده می‌شود، از اضطراب خانواده‌ها نیز کاسته می‌شود [13] که در مطالعه حاضر نیز مشهود است. با توجه به تشریح این بیماری و علائم و عوارض وخیم درمان‌نشدنی آن، ارائه راهکارهای عملی و ایجاد خودباوری و توانمند بودن با به‌کار گیری این الگو بوده است. بنابراین اهمیت الگوی توانمندسازی خانواده‌محور در سالمندی در اولویت قرار می‌گیرد، زیرا سالمندی مرحله‌ای از زندگی افراد است که آنان را در معرض بیماری‌های مزمن از جمله فشار خون بالا قرار می‌دهد. با توجه به ماهیت پیری و بیماری فشار خون بالا که سالمند، خانواده او و کارکنان بهداشتی را متأثر می‌کند و با توجه به افزایش شیوع فشار خون بالا که تحقیقات مختلف آن را به اثبات رسانده‌اند [2]، پیشنهاد می‌شود این الگو به عنوان راهکاری برای ارتقای سلامتی در بیماری فشار خون بالا در سالمندان و در مراکز بهداشتی‌درمانی به کار گرفته شود.
مطالعه حاضر نخستین مطالعه در به‌کارگیری الگوی توانمندسازی خانواده‌محور در سالمندان مبتلا به پرفشاری خون است. از جمله محدودیت‌های زمان‌بر این مطالعه عبارت است از: محدودبودن زمان انجام مطالعه در حالی که این الگو به غیر از زمان مداخله که در مطالعات مختلف بین یک تا سه ماه را اشاره کرده‌اند که به زمان انجام پژوهشی دانشجویی محدود شد، داشتن هم‌زمان دو گروه سالمند و عضو فعال تحت مطالعه و هرکدام در دو گروه آزمون و کنترل به طور مجزا، تعدد مراکز تحت مطالعه و کارکردن با افراد سالمندی که از نظر آنان برای رسیدگی به وضعیت سلامت دیر شده است. مسلماً انجام مداخله در محدوده زمانی بیشتر، داشتن گروه پژوهشی مجرب و متخصص در حوزه سالمندی برای نتیجه‌گیری بهتر، مؤثر خواهد بود.
نتیجه‌گیری نهایی
با توجه به نتایج پژوهش حاضر و اهمیت خودکارآمدی در ارتقای سلامت سالمندان پیشنهاد می‌شود مسئولان بهداشت، برای مثال معاونت بهداشتی، در مراکز بهداشتی و درمانی شبکه‌های بهداشت و درمان به برگزاری کارگاه‌های آموزشی با محوریت الگوی توانمندسازی خانواده‌محور در خصوص ارتقای خودکارآمدی سالمندان اقدام کنند. بنابراین توانمندسازی به اعمال کنترل بر محیط فرد، خودکارآمدی و عزت نفس منجر می‌شود. سازه‌های درون‌فردی به عنوان مجموعه‌ای از اعتقادات افراد، احساس ارائه‌دهنده مراقبت و تعامل و تشریک مساعی با خانواده سبب خودکنترلی، خودکارآمدی و خودکفایتی می‌شود.
تشکر و قدردانی
مقاله حاضر برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد پرستاری با کد مصوب 322189 از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان است. از معاونت محترم پژوهشی، اعضای محترم هیئت علمی دانشکده پرستاری و مامایی اصفهان، مسئولان محترم شبکه بهداشت و درمان لنجان و تمامی عزیزانی که در اجرای این مطالعه همکاری کردند، به ویژه از سالمندان عزیز و خانواده محترم ایشان که نتایج حاصل از این مطالعه مرهون همکاری صمیمیانه ایشان است، تشکر و قدردانی می‌شود.
مطالعه رسنیک و همکاران مؤید پژوهش حاضر است. آنان در مطالعه خود بعد از طراحی و اجرای برنامه مداخله توانمندی 12هفته‌ای در سالمندان نشان دادند میزان خودکارآمدی و امیدواری در آنان به طور معناداری افزایش یافته است. آنان بیان کردند برنامه‌های توانمندی که دربرگیرنده فعالیت‌های جسمی، خانواده‌محور و جامعه‌محور باشد، به طور معناداری به خودکارآمدی و توانمندی سالمند کمک خواهد کرد [22]. همسو با مطالعه حاضر، به عقیده وایجرز و همکاران نیز آگاهی درباره الگوهای ناسالم بهداشتی در وضعیت سلامت سالمندان مهم است و موجب افزایش خودکارآمدی سالمند می‌شود. نتایج پژوهش انجام‌شده در این زمینه نشان داد خطر مرگ‌ومیر در زنان سالمندی که با آگاهی از الگوی غذایی بهداشتی تبعیت می‌کردند،30 درصد کمتر بوده است [23].
در تأیید مطالعه حاضر، در مطالعه اندرسون نیز عنوان شده است که استفاده سالمندان از مهارت‌ها و منابع خودشان تجربه خودکارآمدشدن را در آنان تقویت می‌کند و تحکم می‌بخشد. در پژوهش حاضر نیز به نظر می‌رسد با مداخله توانمندسازی و افزایش آگاهی و تسلط سالمندان بر برخی مهارت‌ها مثل مهارت کنترل استرس، مهارت اندازه‌گیری فشار خون و غیره، احساس خودکارآمدی در آنان ارتقا یافته است [24]. حجازی و همکاران نیز در مطالعه خود اذعان کردند مداخله آموزش رفتارهای ارتقادهنده سلامت بر میزان خودکارآمدی سالمندان تأثیر دارد [25]. در همین راستا حیدری در مطالعه خود نشان داد اگر سالمندان درباره شیوه‌های صحیح تغذیه، ورزش، خواب و استراحت و مصرف صحیح داروها اطلاعات درستی داشته باشند، خودکارآمدی آنان ارتقا پیدا می‌کند. در نتیجه می‌توان از بسیاری از مشکلات آنان پیشگیری کرد یا در صورت ایجاد، به نحو مطلوبی آن‌ها را کنترل کرد و در راستای ارتقای کیفیت زندگی آنان گام برداشت [26].
مسعودی نیز به نقل از پوتر و پری می‌نویسد اجرای مراقبت خانواده‌محور باعث ایجاد احساسات مثبت در کارکنان مراقبت بهداشتی می‌شود. همان‌طور که طی این تدابیر درک، فهم و مشارکت خانواده‌ها در مراقبت از سالمندان بهبود داده می‌شود، از اضطراب خانواده‌ها نیز کاسته می‌شود [13] که در مطالعه حاضر نیز مشهود است. با توجه به تشریح این بیماری و علائم و عوارض وخیم درمان‌نشدنی آن، ارائه راهکارهای عملی و ایجاد خودباوری و توانمند بودن با به‌کار گیری این الگو بوده است. بنابراین اهمیت الگوی توانمندسازی خانواده‌محور در سالمندی در اولویت قرار می‌گیرد، زیرا سالمندی مرحله‌ای از زندگی افراد است که آنان را در معرض بیماری‌های مزمن از جمله فشار خون بالا قرار می‌دهد. با توجه به ماهیت پیری و بیماری فشار خون بالا که سالمند، خانواده او و کارکنان بهداشتی را متأثر می‌کند و با توجه به افزایش شیوع فشار خون بالا که تحقیقات مختلف آن را به اثبات رسانده‌اند [2]، پیشنهاد می‌شود این الگو به عنوان راهکاری برای ارتقای سلامتی در بیماری فشار خون بالا در سالمندان و در مراکز بهداشتی‌درمانی به کار گرفته شود.
مطالعه حاضر نخستین مطالعه در به‌کارگیری الگوی توانمندسازی خانواده‌محور در سالمندان مبتلا به پرفشاری خون است. از جمله محدودیت‌های زمان‌بر این مطالعه عبارت است از: محدودبودن زمان انجام مطالعه در حالی که این الگو به غیر از زمان مداخله که در مطالعات مختلف بین یک تا سه ماه را اشاره کرده‌اند که به زمان انجام پژوهشی دانشجویی محدود شد، داشتن هم‌زمان دو گروه سالمند و عضو فعال تحت مطالعه و هرکدام در دو گروه آزمون و کنترل به طور مجزا، تعدد مراکز تحت مطالعه و کارکردن با افراد سالمندی که از نظر آنان برای رسیدگی به وضعیت سلامت دیر شده است. مسلماً انجام مداخله در محدوده زمانی بیشتر، داشتن گروه پژوهشی مجرب و متخصص در حوزه سالمندی برای نتیجه‌گیری بهتر، مؤثر خواهد بود.
نتیجه‌گیری نهایی
با توجه به نتایج پژوهش حاضر و اهمیت خودکارآمدی در ارتقای سلامت سالمندان پیشنهاد می‌شود مسئولان بهداشت، برای مثال معاونت بهداشتی، در مراکز بهداشتی و درمانی شبکه‌های بهداشت و درمان به برگزاری کارگاه‌های آموزشی با محوریت الگوی توانمندسازی خانواده‌محور در خصوص ارتقای خودکارآمدی سالمندان اقدام کنند. بنابراین توانمندسازی به اعمال کنترل بر محیط فرد، خودکارآمدی و عزت نفس منجر می‌شود. سازه‌های درون‌فردی به عنوان مجموعه‌ای از اعتقادات افراد، احساس ارائه‌دهنده مراقبت و تعامل و تشریک مساعی با خانواده سبب خودکنترلی، خودکارآمدی و خودکفایتی می‌شود.
تشکر و قدردانی
مقاله حاضر برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد پرستاری با کد مصوب 322189 از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان است. از معاونت محترم پژوهشی، اعضای محترم هیئت علمی دانشکده پرستاری و مامایی اصفهان، مسئولان محترم شبکه بهداشت و درمان لنجان و تمامی عزیزانی که در اجرای این مطالعه همکاری کردند، به ویژه از سالمندان عزیز و خانواده محترم ایشان که نتایج حاصل از این مطالعه مرهون همکاری صمیمیانه ایشان است، تشکر و قدردانی می‌شود.
References
- Hojjati H, Koochaki G, Sanagoo A. [The relationship between loneliness and life satisfaction of the elderly in Gorgan and Gonbad cities (Persian)]. Journal of Research Development in Nursing & Midwifery. 2012; 9(1):61-68.
- Rejeh N, Heravi Karimooi M, Montazeri A , Foroughan M. [Psychometric properties of the Iranian version of the facts on aging quiz (FAQI) (Persian)]. Payesh. 2012; 11(2):221-30.
- Moeini B, Barati M, Jalilian F. [Factors associated with the functional independence level in older adults (Persian)]. Journal of Hormozgan University of Medical Sciences. 2012; 15(4):318-26.
- Nanbakhsh F, Mohaddesi H, Amirai A, Haji Shafiha M, Broomand F, Bahadori F et al. [The effect of health education on elderly women life quality (Persian)]. Journal of Payavard Salamat. 2011; 5(1):47-57.
- Chinnakali P, Mohan B, Upadhyay R, Singh A, Srivastava R, Yadav K. Hypertension in the elderly: Prevalence and health seeking behavior. North American Journal of Medical Sciences. 2012; 4(11):558-62. doi: 10.4103/1947-2714.103314
- Ahangari M, Kamali M, Arjmand Hesabi M. [The study of quality of life in the elderly with hypertension who are member of Tehran senile culture house clubs (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2008; 3(1):26-32.
- Jalilian F, Emdadi S, Karimi M, Barati M, Gharibnavaz H. [Depression among collage students the role of general self-efficacy and perceived social support (Persian)]. Scientific Journal of Hamadan University of Medical Sciences. 2012; 18(4):60-6.
- Bandura A. Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review. 1977; 84(2):191–215. doi: 10.1037/0033-295x.84.2.191
- Bernal H, Woolley S, Schensul JJ, Dickinson JK. Correlates of self-efficacy in diabetes self-care among Hispanic adults with diabetes. The Diabetes Educator. 2000; 26(4):673–80. doi: 10.1177/014572170002600415
- Bandura A, Barbaranelli C, Caprara GV, Pastorelli C. Multifaceted impact of self-efficacy beliefs on academic functioning. child development. 1996; 67(3):1206–22. doi: 10.1111/j.1467-8624.1996.tb01791.x
- Allahyari I, Alhani F, Kazemnezhad A, Izadyar M. [The effect of family-centered empowerment model on the quality of life of school-age B-thalassemic children (Persian)]. Iranian Journal of Pediatrics. 2006; 16(4):455-61.
- Abrahamian FM, DeBlieux PM, Emerman CL, Kollef MH, Kupersmith E, Leeper KV, et al. Health care–associated pneumonia: Identification and initial management in the ED. The American Journal of Emergency Medicine. 2008; 26(6):1–11. doi: 10.1016/j.ajem.2008.03.015
- Masoodi R, Alhani F, Moghadassi J, Ghorbani M. [The effect of family-centered empowerment model on skill, attitude, and knowledge of multiple sclerosis caregivers (Persian)]. Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2010; 17(2):87-97.
- Stanhope M, Lancost J. Public Health Nursing. Missouri: Mosby; 2004.
- Adams EK, Gavin NI, Ayadi MF, Santelli J, Raskind-Hood C. The costs of public services for teenage mothers post-welfare reform: A ten-state study. Journal of Health Care Finance. 35(3):44-58. PMID: 19891207
- Alhani F. [Design and evaluation of the family-oriented prevention of iron deficiency Anemia (Persian)] [PhD dissertation]. Tehran: Tarbiat Modares University; 2003.
- Masoudi R, Soleimani M, Qorbani M, Hasheminia A, Pour Dehkordi A, Bahrami N. [The effect of family centered empowerment model on the quality of life in elderly people (Persian)]. Journal of Qazvin University of Medical Sciences. 2010; 14(1):57-64.
- Turnbull AP, Turbivill EV, Turnbull H. R. Evolution of family–professional partnerships: Collective empowerment as the model for the early twenty-first century. In: Shonkoff JP, Meisels SJ, Zigler EF, editors. Handbook of Early Childhood Intervention. Cambridge: Cambridge University Press; 2000.
- Heydari S, Salahshourian-fard A, Rafii F, Hoseini F. [Correlation of perceived social support from different supportive sources and the size of social network with quality of life in cancer patients (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2009; 22(61):8-18.
- Taimori F, Alhani F, Kazemnezhad A. [The effect of family-centered empowerment model on the quality of life of school-age asthma children (Persian)]. Iranian Journal of Nursing Research. 2011; 6(20):52-63.
- Vahedian Azimi A, Alhani F, Ahmadi F, Kazemnejad A. Effect of family-oriented empowerment model on the life style of myocardial infarction patients. Iranian Journal of Critical Care Nursing. 2010; 2(4):127-32.
- Resnick B, Luisi D, Vogel A. Testing the Senior Exercise Self-efficacy Project (SESEP) for use with urban dwelling minority older adults. Public Health Nursing. 2008; 25(3):221–34. doi: 10.1111/j.1525-1446.2008.00699.x
- Waijers PM, Ocké MC, Van Rossum CT, Peeters PH, Bamia C, Chloptsios Y, et al. Dietary patterns and survival in older Dutch women. American Journal of Clinical Nutrition. 83(5):1170-6. PMID: 16685062
- Andersson M, Hallberg IR, Edberg A-K. Old people receiving municipal care, their experiences of what constitutes a good life in the last phase of life: A qualitative study. International Journal of Nursing Studies. 2008; 45(6):818–28. doi: 10.1016/j.ijnurstu.2007.04.003
- Hejazi S, Sahbaiee F, Fesharaki M, Abdollahi A. [The effect of education about health-promoting behaviors on the knowledge of the elderly in the geriatric nursing residences in Tehran (2009) (Persian)]. Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2012; 19(1):114-21.
- Heidari M, Shahbazi S. [Effect of self-care training program on quality of life of elders (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2012; 25(75):1-8.
فهرست منابع
1. Hojjati H, Koochaki G, Sanagoo A. [The relationship between loneliness and life satisfaction of the elderly in Gorgan and Gonbad cities (Persian)]. Journal of Research Development in Nursing & Midwifery. 2012; 9(1):61-68.
2. Rejeh N, Heravi Karimooi M, Montazeri A, Foroughan M. [Psychometric properties of the Iranian version of the facts on aging quiz (FAQI) (Persian)]. Payesh. 2012; 11(2):221-30.
3. Moeini B, Barati M, Jalilian F. [Factors associated with the functional independence level in older adults (Persian)]. Journal of Hormozgan University of Medical Sciences. 2012; 15(4):318-26.
4. Nanbakhsh F, Mohaddesi H, Amirai A, Haji Shafiha M, Broomand F, Bahadori F et al. [The effect of health education on elderly women life quality (Per-sian)]. Journal of Payavard Salamat. 2011; 5(1):47-57.
5. Chinnakali P, Mohan B, Upadhyay R, Singh A, Srivastava R, Yadav K. Hypertension in the elderly: Prevalence and health seeking behavior. North Ameri-can Journal of Medical Sciences. 2012; 4(11):558-62. doi: 10.4103/1947-2714.103314 [DOI:10.4103/1947-2714.103314]
6. Ahangari M, Kamali M, Arjmand Hesabi M. [The study of quality of life in the elderly with hypertension who are member of Tehran senile culture house clubs (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2008; 3(1):26-32.
7. Jalilian F, Emdadi S, Karimi M, Barati M, Gharibnavaz H. [Depression among collage students the role of general self-efficacy and perceived social sup-port (Persian)]. Scientific Journal of Hamadan University of Medical Sciences. 2012; 18(4):60-6.
8. Bandura A. Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review. 1977; 84(2):191–215. doi: 10.1037/0033-295x.84.2.191 [DOI:10.1037/0033-295X.84.2.191]
9. Bernal H, Woolley S, Schensul JJ, Dickinson JK. Correlates of self-efficacy in diabetes self-care among Hispanic adults with diabetes. The Diabetes Educa-tor. 2000; 26(4):673–80. doi: 10.1177/014572170002600415 [DOI:10.1177/014572170002600415]
10. Bandura A, Barbaranelli C, Caprara GV, Pastorelli C. Multifaceted impact of self-efficacy beliefs on academic functioning. child development. 1996; 67(3):1206–22. doi: 10.1111/j.1467-8624.1996.tb01791.x [DOI:10.1111/j.1467-8624.1996.tb01791.x]
11. Allahyari I, Alhani F, Kazemnezhad A, Izadyar M. [The effect of family-centered empowerment model on the quality of life of school-age B-thalassemic children (Persian)]. Iranian Journal of Pediatrics. 2006; 16(4):455-61.
12. Abrahamian FM, DeBlieux PM, Emerman CL, Kollef MH, Kupersmith E, Leeper KV, et al. Health care–associated pneumonia: Identification and initial management in the ED. The American Journal of Emergency Medicine. 2008; 26(6):1–11. doi: 10.1016/j.ajem.2008.03.015 [DOI:10.1016/j.ajem.2008.03.015]
13. Masoodi R, Alhani F, Moghadassi J, Ghorbani M. [The effect of family-centered empowerment model on skill, attitude, and knowledge of multiple sclerosis caregivers (Persian)]. Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2010; 17(2):87-97.
14. Stanhope M, Lancost J. Public Health Nursing. Missouri: Mosby; 2004.
15. Adams EK, Gavin NI, Ayadi MF, Santelli J, Raskind-Hood C. The costs of public services for teenage mothers post-welfare reform: A ten-state study. Journal of Health Care Finance. 35(3):44-58. PMID: 19891207 [PMID]
16. Alhani F. [Design and evaluation of the family-oriented prevention of iron deficiency Anemia (Persian)] [PhD dissertation]. Tehran: Tarbiat Modares Uni-versity; 2003.
17. Masoudi R, Soleimani M, Qorbani M, Hasheminia A, Pour Dehkordi A, Bahrami N. [The effect of family centered empowerment model on the quality of life in elderly people (Persian)]. Journal of Qazvin University of Medical Sciences. 2010; 14(1):57-64.
18. Turnbull AP, Turbivill EV, Turnbull H. R. Evolution of family–professional partnerships: Collective empowerment as the model for the early twenty-first century. In: Shonkoff JP, Meisels SJ, Zigler EF, editors. Handbook of Early Childhood Intervention. Cambridge: Cambridge University Press; 2000. [DOI:10.1017/CBO9780511529320.029]
19. Heydari S, Salahshourian-fard A, Rafii F, Hoseini F. [Correlation of perceived social support from different supportive sources and the size of social net-work with quality of life in cancer patients (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2009; 22(61):8-18.
20. Taimori F, Alhani F, Kazemnezhad A. [The effect of family-centered empowerment model on the quality of life of school-age asthma children (Persian)]. Iranian Journal of Nursing Research. 2011; 6(20):52-63.
21. Vahedian Azimi A, Alhani F, Ahmadi F, Kazemnejad A. Effect of family-oriented empowerment model on the life style of myocardial infarction patients. Iranian Journal of Critical Care Nursing. 2010; 2(4):127-32.
22. Resnick B, Luisi D, Vogel A. Testing the Senior Exercise Self-efficacy Project (SESEP) for use with urban dwelling minority older adults. Public Health Nursing. 2008; 25(3):221–34. doi: 10.1111/j.1525-1446.2008.00699.x [DOI:10.1111/j.1525-1446.2008.00699.x]
23. Waijers PM, Ocké MC, Van Rossum CT, Peeters PH, Bamia C, Chloptsios Y, et al. Dietary patterns and survival in older Dutch women. American Jour-nal of Clinical Nutrition. 83(5):1170-6. PMID: 16685062 [DOI:10.1093/ajcn/83.5.1170] [PMID]
24. Andersson M, Hallberg IR, Edberg A-K. Old people receiving municipal care, their experiences of what constitutes a good life in the last phase of life: A qualitative study. International Journal of Nursing Studies. 2008; 45(6):818–28. doi: 10.1016/j.ijnurstu.2007.04.003 [DOI:10.1016/j.ijnurstu.2007.04.003]
25. Hejazi S, Sahbaiee F, Fesharaki M, Abdollahi A. [The effect of education about health-promoting behaviors on the knowledge of the elderly in the geriatric nursing residences in Tehran (2009) (Persian)]. Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2012; 19(1):114-21.
26. Heidari M, Shahbazi S. [Effect of self-care training program on quality of life of elders (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2012; 25(75):1-8.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تمامی آثار نشریه سالمند: مجله سالمندی ایران تحت مجوز Creative Commons
Attribution-NonCommercial 4.0 هستند.
تماس با ما
تلفن دفتر نشریه:
تلفن مستقیم:02171732827(تماس فقط روزهای شنبه، یکشنبه و سه شنبه ساعت 10 الی 12) 021221800- داخلی 2827
ایمیل: salmand2010@gmail.com
تلفن ناشر : 02145355000 - 02145355555
