دوره 15، شماره 1 - ( بهار 1399 )
جلد 15 شماره 1 صفحات 117-104 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Saffarinia M, Mehdizadeh A. The Relations of Locus of Control and Behavioral Approach and Inhibition Systems to General Health in Elderly Nursing Home Residents in Dubai. Salmand: Iranian Journal of Ageing 2020; 15 (1) :104-117
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1304-fa.html
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1304-fa.html
صفاری نیا مجید، مهدی زاده آتوسا. رابطه منبع کنترل و سیستم‌های فعال‌ساز و بازداری رفتاری با سلامت عمومی در سالمندان ساکن خانه‌های سالمند شهر دبی. سالمند: مجله سالمندی ایران. 1399; 15 (1) :104-117
1- گروه روانشناسی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران. ، m.saffarinia@yahoo.com
2- گروه روانشناسی سلامت، واحد امارات، دانشگاه پیام‌نور، دبی، امارات متحده عربی.
2- گروه روانشناسی سلامت، واحد امارات، دانشگاه پیام‌نور، دبی، امارات متحده عربی.
واژه‌های کلیدی: منبع کنترل، سیستم فعال‌ساز رفتاری، سیستم بازداری رفتاری، سلامت عمومی، سالمندان، خانه سالمند
متن کامل [PDF 6054 kb]
(1994 دریافت)
| چکیده (HTML) (6154 مشاهده)
بعد از شرح چگونگی مطالعه و جزئیات مربوط به مداخله از سوی مصاحبه‌گر به بیماران، در مورد تمایل آن‌ها به شرکت در مطالعه سؤال پرسیده شد و در صورتی که به شرکت در مطالعه تمایل داشتند، فرم رضایت‌نامه در اختیار ایشان قرار داده شد که آن را امضاء کردند. سپس با توجه به معیارهای ورود و خروج شرکت در مطالعه، ارزیابی شدند.
معیارهای ورود شامل تمایل به شرکت در مطالعه، داشتن سن 60 سال و بالاتر، ابتلا به اختلال خواب به صورت خوداظهاری و نیز در سطح کلینیکی و با توجه به پرسش‌نامه پیتزبرگ، توانایی پاسخ دادن به سؤالات پرسش‌نامه، نداشتن سابقه هرگونه حساسیت به به‌لیمو یا گیاهان تیره شاه‌پسند، عدم مصرف مداوم (دو بار یا بیشتر در هفته) دمنوش یا عصاره به‌لیمو در طول 1 ماه گذشته، نداشتن مشکلات مربوط به راه هوایی و انسداد بینی بود. معیارهای خروج نیز شامل تمایل شخصی به خروج از مطالعه، ابتلا به افسردگی، اضطراب یا استرس شدید در طول مداخله (برای مثال، مرگ یکی از نزدیکان)، قطع مصرف یا مصرف کردن کمتر از 24روز متوالی از روغن به‌لیمو توسط فرد تا قبل از اتمام دوره مداخله، نشان دادن هرگونه واکنش حساسیتی به روغن به‌لیمو در طول پژوهش، وابستگی یا اعتیاد به الکل، مواد مخدر و داروها، ابتلا به بیماری‌های کلیوی، نارسایی قلبی، اختلالات تنفسی و بیماری‌های چرخه خواب و بیداری نظیر اپنه تنفسی و سندرم پای بیقرار، مصرف داروهای مؤثر بر چرخه خواب و بیداری (جز داروهای تعیین‌شده قبلی) بود. بعد از بررسی بیماران از نظر دارا بودن معیارهای ورود، از بیمارانی که به مطالعه وارد شدند، اطلاعات پایه شامل پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبرگ و اطلاعات دموگرافیک پرسیده شد.
بعد از پرسیدن اطلاعات فوق به بیماران کارتی داده شد که حاوی اطلاعات و کد بود و بر اساس ترتیب ورود بیماران و اینکه به کدام جدول balanced - block randomization وارد شدند، به آن‌ها کد اختصاص داده شد. در این جدول در کنار هر کد حرف A، B، C یا D درج شده است و بر اساس این حروف، داروی A، B، C یا D مربوطه را که روغن بی‌اثر یا روغن به‌لیمو هستند، به بیماران اختصاص داده شد. برای پیشگیری از تورش احتمالی مربوط به جنسیت، جدول‌های balanced - block randomization به صورت جداگانه برای خانم‌ها و آقایان و نیز با توجه به مصرف داروی مؤثر روی خواب و بر اساس سن 60 تا 74 سال و 75 سال به بالا تعیین و درمجموع، 8 جدول رسم شد. نمونه‌ها به ترتیب زیر و با استفاده از جداول تعیین‌شده ذیل به گروه‌های مداخله و کنترل اختصاص داده شدند:
مردان مصرف‌کننده دارو و 60 تا 74 سال: Balance Block Randomization Table P
مردان مصرف‌کننده دارو و 75 سال به بالا: Balance Block Randomization Table O
مردانی که مصرف‌کننده دارو نیستند و 60 تا 74 سال: Balance Block Randomization Table T
مردانی که مصرف‌کننده دارو نیستند و 75 سال به بالا: Balance Block Randomization Table H
زنان مصرف‌کننده دارو و 60 تا 74 سال: Balance Block Randomization Table S
زنان مصرف‌کننده دارو و 75 سال به بالا: Balance Block Randomization Table R
زنانی که مصرف‌کننده دارو نیستند و 60 تا 74 سال: Balance Block Randomization Table L
زنانی که مصرف‌کننده دارو نیستند و 75 سال به بالا: Balance Block Randomization Table M
منشی نیز از محتویات قطره‌های A، B، C و D مطلع نبود و فقط نام فرد را بر اساس کدی که شخص دارد، در جدول Randomization وارد می‌کرد و روغن‌ها را که محتوایشان معلوم نبود و فقط برچسب‌های A، B، C و D داشتند، در اختیار بیماران می‌گذاشت؛ همچنین در کارتی به بیماران اختصاص داده شد، شماره تماس مجری و همکاران مربوطه درج و به بیماران و نیز پرسنل درمانی مرکز توضیح داده شد که در صورت داشتن مشکل، عارضه یا هرگونه سؤالی در رابطه با مداخله مورد نظر در تمامی ساعات شبانه‌روز و ایام هفته می‌توانند تماس بگیرند و مسئله مورد نظر را گزارش کنند.
همان‌گونه که ذکر شد، بیماران با توجه به جدول رندومیزاسیون به یکی از دو گروه روغن بی‌اثر یا روغن به‌لیمو وارد شدند. روغن بی‌اثر روغنی است که در فرایند درمان اختلال خواب هیچگونه تأثیری ندارد و تهیه آن به صورت کارخانه‌ای و صنعتی و حاوی پارافین مایع است. داروها در ظرف‌هایی مشابه و یکسان به کار رفتند.
فرایند تهیه روغن به‌لیمو: 50 گرم نمونه تهیه‌شده و مورد تأیید از گیاه به‌لیمو (Lippia citriodora) را در 200 سی‌سی روغن بی‌اثر ریخته و سپس مقدار 200 سی‌سی آب مقطر به آن اضافه می‌شود و تحت حرارت غیرمستقیم قرار می‌گیرد تا آب آن کاملاً تبخیر شود و در آخر، باقی‌مانده گیاه از روغن صاف‌شده تا محصول نهایی روغن گیاه به‌لیمو به دست آمد. طریقه مصرف روغن بی‌اثر (دارو نما) و روغن به‌لیمو (مداخله) به صورت چکاندن یک قطره از روغن مربوطه در صبح و شب بوده است.
در ابتدای ورود افراد به مطالعه، اطلاعات پایه شامل پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبرگ و پرسش‌نامه اطلاعات دموگرافیک از بیماران پرسیده شد و به دنبال آن در هفته‌های 2 و 4 بعد از شروع استفاده از داروی روغن به‌لیمو یا بی‌اثر، بیماران مجدد بررسی شدند و پرسشگر پرسش‌نامه پیتزبرگ و نیز عوارض احتمالی را از بیماران پرسید و ثبت کرد؛ همچنین مجدداً یادآوری کرد که در صورت وجود عارضه یا مشکل می‌توانند در هر زمانی که نیاز باشد، تماس بگیرند.
لازم به یادآوری است که بیمار و مصاحبه‌کننده هر دو از دارو یا دارونما بودن قطره‌ها بی‌اطلاع بودند. در موارد protocol deviation دارو قطع می‌شد و استراتژی به این صورت بود که بیمار به مدت یک‌پنجم طول دوره مداخله یعنی 6 روز دارو را قطع کند. آنالیز Intention to treat انجام می‌شود و نیز در طول مطالعه برای کنترل و پیگیری مصرف صحیح داروها و سایر موارد احتمالی مرتب با مراکز نگهداری و سالمندان تماس گرفته می‌شد و در صورتی که قطره‌های تحویلی رو به اتمام بودند، حداکثر سه روز قبل از اتمام قطره‌ها دوباره قطره‌های مورد نظر به مراکز نگهداری تحویل داده می‌شد و مجدداً عوارض احتمالی یا مشکلات مربوط به مصرف دارو کنترل می‌شدند. در ابتدای مداخله، 3 مورد مشکل سردرد خفیف داشتند که بعد از بررسی مسئله مشخص شد که با توجه به اینکه قسمتی از مداخله در پاییز و زمستان انجام می‌شد و اینکه قطره‌ها غلیظ و به صورت روغنی و چکاندن در بینی بودند، در سالمندانی که سابقه سینوزیت داشتند، جذب کمتر می‌شد و باعث سردردهای مقطعی و کوتاه‌مدت می‌شد. درنهایت یا سالمندان مورد نظر از مطالعه خارج می‌شدند یا قطره‌ها روی تامپون‌های پنبه‌ای ریخته و در دماغ گذاشته شد. در انتخاب سایر نمونه‌ها نیز درباره نداشتن سینوزیت یا سردردهای مقطعی سؤال می‌شد که در صورت داشتن این موارد به مداخله وارد نمی‌شدند.
از ابتدای شروع مطالعه به صورت متوالی، 93 نفر شامل 45 مرد و 48 زن وارد مداخله شدند که 22 نفر از مردان در گروه مداخله، 23 نفر در گروه کنترل، 24 نفر از زنان در گروه مداخله و 24 نفر در گروه کنترل قرار گرفتند و از بین این افراد 85 نفر تا مرحله سوم مداخله شرکت داشتند. موارد ریزش مربوط به بستری در بیمارستان، مرخصی رفتن و فوت بود.
پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبورگ از اعتبار علمی مناسب برخوردار است. شاخص کیفیت خواب پیتزبرگ را دنیل جی باسیل و همکارانش برای ارزیابی کیفیت خواب و کمک به تشخیص افرادی که اختلال خواب دارند، طراحی کرده‌اند. در این مطالعه، سؤالات برای نمره‌دهی اختلالات خواب به این صورت بود که پاسخ سؤالات 5.2 تا 5.10 جمع می‌شد و امتیاز‌دهی در هر سؤال به صورت گزینه هیچ (نمره 0)، گزینه یک‌بار در هفته (نمره 1)، گزینه دو بار در هفته (نمره 2)، گزینه سه بار یا بیشتر در هفته (نمره 3) اختصاص می‌یافت. نمرات 0، 1، 2 و 3 به‌ترتیب بیانگر وجود وضعیت طبیعی، مشکل خفیف، متوسط و شدید است. در جمع‌بندی نهایی امتیازات، برای نمره صفر (0)، برای نمره 1 تا 9 (نمره 1)، برای نمره 10 تا 18 (نمره 2) و برای نمره 19 تا 27 (نمره 3) داده شد.
دکتر بویس و همکاران (1989) که این پرسش‌نامه را برای اولین بار ساخته و معرفی کردند، حساسیت 6/89 درصد و ویژگی 5/86 درصد و نیز انسجام درونی پرسش‌نامه را با استفاده از آلفای کرونباخ 83/0 به دست آوردند. روایی آن را نیز در آزمون مجدد 85/0 بیان کرده‌اند [36]. در مطالعه دیگری نیز حساسیت 90 و ویژگی 87 درصد را ذکر کرده‌اند [37]؛ همچنین در مطالعه Backhaus و همکاران، پایایی بازآزمایی این پرسش‌نامه ۸۷/۰ به دست آمد و حساسیت 7/98 و ویژگی 4/84 را ذکر کرده‌اند [38].
Carpener و Andrykowski در مطالعه‌ای که انجام دادند، Cronbach’s alpha را برای این مقیاس به دست آوردند و همبستگی نمرات آن را با مشکلاتی چون افسردگی و خواب آشفته، مناسب گزارش کرده‌اند [39].
پایایی پرسش‌نامه در مطالعه‌ای که داداش‌پور و همکارانش که روی مردان سالمند انجام دادند، با آلفای کرونباخ 76/0 به دست آمد [40]. در مطالعه دیگری که حسین‌آبادی و همکاران روی سالمندان ساکن سراهای نگهداری سالمندان انجام دادند، پایایی آن به وسیله آزمون مجدد 88/0 اعلام شده است [41]. پرسش‌نامه دموگرافیک را نیز اساتید تأیید کردند.
لازم به ذکر است که در تمام مراحل پژوهش خود را ملزم به اجرای 26 گانه کدهای اخلاقی می‌دانستیم و سالمندان با تمایل و رضایت‌مندی کامل و پس از تکمیل فرم رضایت‌نامه تدوین‌شده و اخذ کد اخلاق کمیته اخلاق وارد مطالعه شدند. در ابتدای شروع مداخله و بعد از ورود افراد به مطالعه، روش کار برای آن‌ها کاملاً توضیح داده شد. بیماران در طی درمان سه بار توسط پزشک ویزیت و عوارض احتمالی بررسی شد. کارتی حاوی شماره تماس مجریان به سالمندان و پرسنل درمان مراکز مربوطه تحویل و توضیح داده شد که بیماران در طول زمان مداخله، علاوه بر زمان‌های معین‌شده در صورت نیاز می‌توانند به صورت حضوری یا تلفنی با مجری طرح در تماس باشند و نیز توضیح داده شد که اگر در طول اجرای مداخله، بیمار مایل به استفاده از داروی دیگری باشد، بلامانع بوده و در صورت تداخل با فرایند مطالعه، از پژوهش خارج می‌شدند. اطلاعات به‌دست‌آمده از شرکت‌کنندگان در طرح به صورت کاملاً محرمانه نگهداری شد.
یافته‌ها
حجم نمونه مورد پژوهش برابر با 85 نفر بود که 42 نفر از پاسخ‌گویان (49 درصد نمونه آماری) را سالمندان مرد و 43 نفر از پاسخ‌گویان (51 درصد نمونه آماری) را سالمندان زن تشکیل می‌دادند. 14 نفر از پاسخ‌گویان (5/16 درصد نمونه آماری) متأهل؛ 10 نفر از پاسخ‌گویان (8/11 درصد نمونه آماری) هرگز ازدواج نکرده؛ 6 نفر از پاسخ‌گویان (1/7 درصد نمونه آماری) از همسر جدا شده و 55 نفر (7/64 درصد نمونه آماری) همسر فوت شده بودند. از نظر سطح تحصیلات، 41 نفر از پاسخ‌گویان (2/48 درصد نمونه آماری) بی‌سواد؛ 27 نفر از پاسخ‌گویان (8/31 درصد نمونه آماری) سواد خواندن و نوشتن؛ 7 نفر از پاسخ‌گویان (2/8 درصد نمونه آماری) سواد ابتدایی؛ 2 نفر از پاسخ‌گویان (4/2 درصد نمونه آماری) راهنمایی؛ 3 نفر (5/3 درصد نمونه آماری) دیپلم و 5 نفر از پاسخ‌گویان (9/5 درصد نمونه آماری) فوق‌دیپلم بودند. از نظر وجود بیماری‌های مزمن از مجموع سالمندان پاسخ‌گو در مطالعه حاضر، 83 نفر (6/97 درصد) دارای بیماری مزمن و تنها 2 نفر (4/2 درصد) اظهار داشته‌اند که فاقد بیماری مزمن هستند. در این مطالعه، دو هدف کلی اهداف توصیفی و اهداف تحلیلی دنبال شد که روش تحلیل داده‌ها به صورت زیر بود:
در اهداف توصیفی برای متغیرهای پاسخ مورد مطالعه که کمّی هستند، از شاخص‌های مرکزی و پراکندگی مناسب و برای متغیرهای کیفی از توزیع فراوانی و برای متغیرهای کمّی از میانگین و انحراف‌معیار استفاده شد (جداول شماره 1 و 2). در مواردی نیز برای توصیف پراکندگی از حداقل و حداکثر و محدوده استفاده شد. شاخص‌های توصیفی فوق‌الذکر به تفکیک هر گروه آزمایشی ارائه شد. برای متغیرهای کیفی نیز از جداول و نمودارهای مناسب استفاده شد (تصویر شماره 1) و نیز در اهداف تحلیلی برای تحلیل اختلاف اثر مداخله و دارونما بر سطح بی‌خوابی (تأخیر در خواب، کیفیت خواب، اختلال در خواب و ...) با استفاده از آنالیز واریانس داده‌های تکراری (Repeated Measure Analysis of Variance) روند تغییرات متغیرهای مرتبط با سطوح بی‌خوابی در دو گروه مقایسه شد. در صورت معنی‌دار بودن اثر مداخله در مقایسه با گروه کنترل در این آزمون، برای یافتن محل اختلافات در دو گروه از آزمون‌های post hoc مناسب استفاده شد.
بحث
این پژوهش با هدف بررسی تأثیر روغن به‌لیمو در مقایسه با روغن بی‌اثر بر اختلالات خواب سالمندان انجام شد. جامعه هدف، سالمندان ساکن مراکز نگهداری شهر تهران بود که بعد از بررسی معیارهای ورود و خروج و پر کردن رضایت‌نامه آگاهانه و پرسش‌نامه‌های اولیه وارد مطالعه شده و به صورت تصادفی با جداول رندومیزاسیون به دو گروه مداخله و کنترل تقسیم شدند. گروه مداخله روغن به‌لیمو و گروه کنترل روغن بی‌اثر را به مدت 4 هفته دو بار در روز هر بار یک قطره در بینی می‌چکاندند. در ابتدای مداخله، پرسشگر پرسش‌نامه پیتزبرگ و دموگرافیک و نیز 2 و 4 هفته بعد از شروع مداخله، پرسش‌نامه پیتزبرگ را مجدداً به روش مصاحبه از سالمندان پرسید. در طول اجرای مداخله مرتباً با سالمندان در تماس بوده و عوارض جانبی احتمالی بررسی بررسی می‌شد؛ همچنین کارتی حاوی مشخصات سالمند و کد داروهای اختصاص‌یافته به هر فرد و مشخصات و شماره تماس مجری در اختیار مراقبان سالمند قرار داده و توضیح داده شد که هر زمان در صورت نیاز می‌توانند با مجریان تماس بگیرند. در ابتدای مداخله، موارد معدودی مشکل سردرد خفیف داشتند که بعد از بررسی مسئله مشخص شد که با توجه به اینکه قسمتی از مداخله در پاییز و زمستان انجام می‌شد و اینکه قطره‌ها غلیظ و به صورت روغنی و چکاندن در بینی بودند، در سالمندانی که سابقه سینوزیت داشتند، جذب کمتر می‌شد و باعث سردردهای مقطعی و کوتاه‌مدت می‌شد. درنهایت یا سالمندان مورد نظر از مطالعه خارج می‌شدند یا قطره‌ها روی تامپون‌های پنبه‌ای ریخته و در دماغ گذاشته می‌شد. در انتخاب سایر نمونه‌ها نیز درباره نداشتن سینوزیت یا سردردهای مقطعی سؤال می‌شد که در صورت داشتن این موارد به مداخله وارد نمی‌شدند.
فرضیه مورد بررسی این‌گونه بود که میانگین نمره اختلالات خواب سالمندان گروه مداخله و کنترل قبل و بعد از اجرای مداخله با یکدیگر متفاوت است. با توجه به نتایج مطالعه، فرضیه مورد نظر بررسی و نمره اختالالات خواب سالمندان گروه مداخله نسبت به گروه کنترل کاهش یافت و به‌عبارت‌دیگر روغن به‌لیمو روی اختلالات خواب سالمندان مؤثر بود.
تأثیر آروماتراپی با اسانس اسطوخودوس بر کیفیت خواب پرستاران نشان داد که استنشاق اسانس اسطوخودوس به مدت 4 هفته به صورت یک روز در میان با سطح معنی‌داری 0.0001 باعث کاهش اختلالات خواب در پرستاران شده است که هم‌سو با نتایج مطالعه حاضر بوده است [42].
نصیری و همکارانش دریافتند که بازتاب‌درمانی بر اختلالات خواب مؤثر نیست و سطح معنی‌داری 0.73 به دست آمد که با نتیجه مطالعه حاضر همخوانی ندارد، اما در گروه حمام‌درمانی با سطح معنی‌داری 0.007 باعث کاهش اختلالات خواب شده است و با نتایج مطالعه حاضر هم‌سو است [43].
مصرف کپسول سدامین به مدت یک‌ماه به صورت دو بار در روز با سطح معنی‌داری 0.001 باعث کاهش میانگین نمره اختلالات خواب زنان یائسه شده و مؤثر بوده است که با نتایج مطالعه حاضر همخوانی دارد [44].
در مطالعه حسین‌آبادی و همکاران، سالمندان به سه گروه نقاط حقیقی طب فشاری، نقاط غیرحقیقی و گروه کنترل تقسیم شدند. طبق نتایج حاصله، قبل و بعد از مداخله، اختلاف معنی‌داری در اختلالات خواب 0.025 وجود داشت و بهبودی چشمگیری در گروه نقاط حقیقی طب فشاری حاصل شد که با مطالعه حاضر همخوانی دارد [41].
با توجه به اینکه تمامی مطالعات انسانی و مخصوصاً پژوهش‌های کارآزمایی بالینی دارای محدودیت‌های اجرایی هستند، مطالعه حاضر نیز دارای محدودیت‌های اجرایی بود که پژوهشگر قادر به کنترل آن‌ها نبود. این محدودیت‌ها در زیر به تفصیل ذکر شده است:
با توجه به جستجوهای انجام‌شده و بررسی منابع و مطالعات انجام‌شده متعدد در مورد گیاه به‌لیمو، پژوهشی که در زمینه انجام تحقیقات بالینی و خواص آرام‌بخشی گیاه به‌لیمو باشد، موجود نیست؛ درنتیجه در زمینه بحث علمی و مقایسه با پژوهش‌های انجام‌شده مشابه، با محدودیت مواجهه شدیم؛ همچنین عوامل متعددی همچون عوامل فیزیکی محیط خواب سالمندان نظیر سروصدا، نور، دما، رژیم غذایی، حالات روحی و استرس‌های احتمالی ممکن است روی کیفیت خواب سالمندان مؤثر باشد که قابل‌کنترل توسط پژوهشگر نیست و احتمالاً نتایج مطالعه را تحت تأثیر قرار دهند؛ این مورد نیز از شمار محدودیت‌های پژوهش است. در حین بررسی منابع و انجام پایان‌نامه حاضر برای پژوهش‌های آینده به موضوعاتی شامل بررسی اشکال مختلف دارویی گیاه به‌لیمو، بررسی اثر آرام‌بخشی گیاه به‌لیمو روی سایر مشکلات سالمندان نظیر افسردگی و اضطراب سالمندان، مطالعاتی برای تعیین دوز و مکانیسم اثر گیاه به‌لیمو، مقایسه تأثیر اشکال مختلف دارویی گیاه به‌لیمو بر کیفیت خواب در سالمندان و سایر گروه‌های سنی پی بردیم که پیشنهاد می‌شود سایر پژوهشگران آن‌ها را انجام دهند.
نتیجه‌گیری نهایی
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر، استفاده از روغن به‌لیمو به عنوان یک روش درمانی مکمل و بی‌عارضه بر اختلال خواب سالمندان پیشنهاد می‌شود. با توجه ارزان و کم‌عارضه بودن درمان‌های گیاهی و گرایش و ذهنیت مطلوب اکثریت سالمندان به استفاده از این درمان‌ها، با انجام بررسی‌های علمی و مستند کردن اثرات مطلوب همچون نتایج پایان‌نامه حاضر، ادغام این درمان‌ها در پزشکی متداول و پیشنهاد به کادر درمانی و مدیران سیستم بهداشتی و درمانی مدیران امکان‌پذیر است. همان‌طور که در قسمت پیشنهادات طرح‌ها آمده است، در آینده برای تعیین حداقل دوز مؤثر روغن به‌لیمو، مکانیسم دقیق اثر آن و شناخت عوارض طولانی‌مدت آن و بررسی تداخلات احتمالی با سایر داروها انجام شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه اصول اخلاقی در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
این پژوهش هیچگونه کمک مالی از سازمانیهای دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
محققان از اساتید گروه سالمندی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، گروه طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تهران و مدیریت و کارمندان گرامی این دانشگاه قدردانی می‌کنند.
References
Spence AP. Biology of human aging. Tehran: Publication of University of Welfare and Rehabilitation Sciences; 1929. p. 354.
Gilani MK. Hefzo lseha Naseri. 2th, editor. Tehran: Iranian Traditional Medicine Publications; 2015. p. 309.
Hazzard WR, Blass JP, Halter JB, Ouslander JG, Tinetti ME. Principles of geriatric medicine and gerontology.New York: McGraw-Hill; 2003.
Ham RJ. Primary care geriatrics: A case-based approach. Amsterdam, Netherlands: Elsevier Health Sciences; 2007.
Jung K-I, Song C-H, Ancoli-Israel S, Barrett-Connor E. Gender differences in nighttime sleep and daytime napping as predictors of mortality in older adults: the Rancho Bernardo study. Sleep medicine. 2013; 14(1):12-9. [DOI:10.1016/j.sleep.2012.06.004] [PMID] [PMCID]
Marasinghe C. Sleep disorders in elderly. Journal of the Ceylon College of Physicians. 2014; 43(1-2). [DOI:10.4038/jccp.v43i1-2.6815]
Torabi S, Shahriari L, Zahedi R, Rahmanian S, Rahmanian K. A survey the prevalence of sleep disorders and their management in the elderly in Jahrom City, 2008. Journal of Jahrom University of Medical Sciences. 2013; 10(4):31. [DOI:10.29252/jmj.10.4.35]
Grewal RG, Doghramji K. Epidemiology of insomnia. Clinical handbook of insomnia. Berlin, Germany: Springer; 2017. pp. 13-25. [DOI:10.1007/978-3-319-41400-3_2]
Ohayon MM. Epidemiology of insomnia: what we know and what we still need to learn. Sleep medicine reviews. 2002; 6(2):97-111. [DOI:10.1053/smrv.2002.0186] [PMID]
Nobahar M, Vafai AA. Assessment of Elderlies Sleep Disorders and Different Confronts Methods Among Them. Iranian Journal of Ageing. 2007; 2(2):263-8.
Arasteh M, Yousefi F, Sharifi Z. Investigation of sleep quality and its influencing factors in patients admitted to the gynecology and general surgery of besat hospital in sanandaj. Medical Journal of Mashhad University of Medical Sciences. 2014; 57(6):762-9.
Khalili Z, Sadrollahi A, Aseman E, Gholipour F, Abbasian M. Evaluation factors associated with sleep quality in the elderly shahid Beheshti hospital of Kashan. Journal of Geratric Nursing. 2016; 2(3):32-43.
Abbasi B, Kimiagar M, Sadeghniiat K, Shirazi MM, Hedayati M, Rashidkhani B. The effect of magnesium supplementation on primary insomnia in elderly: A double-blind placebo-controlled clinical trial. Journal of research in medical sciences: the official journal of Isfahan University of Medical Sciences. 2012; 17(12):1161.
Gooneratne NS. Complementary and alternative medicine for sleep disturbances in older adults. Clinics in Geriatric Medicine. 2008; 24(1):121-38. [DOI:10.1016/j.cger.2007.08.002] [PMID] [PMCID]
Ahmadi S, Khankeh H, Mohammadi F, Khoshknab F, Reza Soltani P. The effect of sleep restriction treatment on quality of sleep in the elders. Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(2). http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-282-en.html
Akhondzadeh S, Daliri-hampa A. Herbal medicine in sleep disorders. Journal of Medicinal Plants. 2004; 1(9):75-84.
Arab Z, Shariati A, Bahrami H, Asayesh H, Vakili M. The effect of acupressure on quality of sleep in hemodialysis patients. Journal of Urmia Nursing And Midwifery Faculty. 2012; 10(2). http://unmf.umsu.ac.ir/browse.php?a_id=828&sid=1&slc_lang=en
Abdullahzadeh M, Naji S. The effect of matricaria chamomilla on sleep quality of elderly people admitted to nursing homes. Iran Journal of Nursing. 2014; 27(89):69-79. [DOI:10.29252/ijn.27.89.69]
Sasai T, Inoue Y, Komada Y, Nomura T, Matsuura M, Matsushima E. Effects of insomnia and sleep medication on health-related quality of life. Sleep medicine. 2010; 11(5):452-7. [DOI:10.1016/j.sleep.2009.09.011] [PMID]
Saboor M. Elderly’s Medical Therapy Status. Iranian Journal of Ageing. 2007; 2(1):216-22.
Leger D, Poursain B, Neubauer D, Uchiyama M. An international survey of sleeping problems in the general population. Current Medical Research and Opinion. 2008; 24(1):307-17. [DOI:10.1185/030079907X253771] [PMID]
Jafari S, Abdollahi M, Saeidnia S. Personalized medicine: A confluence of traditional and contemporary medicine. Alternative Therapies in Health & Medicine. 2014; 20(5):31-40. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25141369/
Mousavizadeh K, Ansari H. Complementary/alternative medicine and medical education. 2008; 7(4): 329-36.
Molassiotis A, Fernadez-Ortega P, Pud D, Ozden G, Scott JA, Panteli V, et al. Use of complementary and alternative medicine in cancer patients: a European survey. Annals of Oncology. 2005; 16(4):655-63. [DOI:10.1093/annonc/mdi110] [PMID]
Ernst E. Prevalence of use of complementary/alternative medicine: a systematic review. Bulletin of the World Health Organization. 2000; 78(2):258-66.
Tehrani BS, Asgharifard H, Haghdoust A, Barghamadi M, Mohammad HN. The use of Complementary/Alternative Medicine among the general population in Tehran, Iran. 2008; 7(4): 355-62.
Sadighi J, Maftoon F, Ziai S. Herbal medicine: Knowledge, attitude and practice in Tehran. Journal of Medicinal Plants. 2005; 1(13):60-7.
World Health Organization. National policy on traditional medicine and regulation of herbal medicines: Report of a WHO global survey. Geneva: World Health Organization; 2005.
Gupta R. Medicinal and Aromatic plants. Patparganj, New Delhi: CBS publishers and distributors. 2010; 234:499.
Kassahun BM, Yosef WB, Mekonnen SA. Performance of lemon Verbena (Aloysia triphylla L.) for morphological, economic and chemical traits in Ethiopia. American-Eurasian Journal of Agricultural and Environmental Sciences. 2013; 13(11):1576-81.
Mojab F, Javidnia K, Zarghi A, Yamohammadi M. Essential oil of Lippia citriodora HBK (Verbenaceae). Journal of Medicinal Plants. 2002; 4(4):41-6.
Shahhoseini R, Ghorbani H, Karimi SR, Estaji A, Moghaddam M. Qualitative and quantitative changes in the essential oil of lemon verbena (Lippia citriodora) as affected by drying condition. Drying Technology. 2013; 31(9):1020-8. [DOI:10.1080/07373937.2013.771649]
Carnat A, Carnat A, Fraisse D, Lamaison J. The aromatic and polyphenolic composition of lemon verbena tea. Fitoterapia. 1999; 70(1):44-9. [DOI:10.1016/S0367-326X(98)00016-1]
Sarris J, Byrne GJ. A systematic review of insomnia and complementary medicine. Sleep Medicine Reviews. 2011; 15(2):99-106. [DOI:10.1016/j.smrv.2010.04.001] [PMID]
Nazem-Ekbatani N, Tavoni S, Haghani H, Gharayagh-Zandi S. Evaluation of Satisfaction fromValeirain for Treatment of Menopause Sleep Disorder. Journal of Arak University of Medical Sciences. 2012; 15 (5):49-57.
Buysse DJ, Reynolds CF, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh Sleep Quality Index: A new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Research. 1989; 28(2):193-213. [DOI:10.1016/0165-1781(89)90047-4]
Tsay S-L, Cho Y-C, Chen M-l. Acupressure and transcutaneous electrical acupoint stimulation in improving fatigue, sleep quality and depression in hemodialysis patients. The American Journal of Chinese Medicine. 2004; 32(03):407-16. [DOI:10.1142/S0192415X04002065] [PMID]
Backhaus J, Junghanns K, Broocks A, Riemann D, Hohagen F. Test-retest reliability and validity of the Pittsburgh Sleep Quality Index in primary insomnia. Journal of Psychosomatic Research. 2002; 53(3):737-40. [DOI:10.1016/S0022-3999(02)00330-6]
Carpenter JS, Andrykowski MA. Psychometric evaluation of the Pittsburgh sleep quality index. Journal of Psychosomatic Research. 1998; 45(1):5-13. [DOI:10.1016/S0022-3999(97)00298-5]
Dadashpoor A, Mohammadi R. Investigating effect of a period of water exercise on sleep quality in male elders. Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2013; 21(3):300-10.
Hossein-Abadi R, Nowrouzi K, Pouresmaili R, Karimloo M, Maddah SSB. Acupoint massage in improving sleep quality of older adults. Archives of Rehabilitation. 2008; 9(2):8-14.
Moghadam K, Farmahini Farahani M, Sajadi M, Sarmadian H, Norouzi Zamenjani M, Heydari HR. The effect of lavender oil aromatherapy on sleep quality of the intensive care unit nurses. Complementary Medicine Journal of Arak. 2016; 5(4):1303-13.
Nasiri K, Jafari M, Eyvanbaga R, Savadpoor M, Seyyedrasooli A. CompComparing the effects of reflexology and foot bath on sleep quality. Complementary Medicine Journal of faculty of Nursing & Midwifery. 2015; 5(1):1077-90.
Ekbatani N, Taavoni S, Haghani H. The effect of valerian on sleep component among menopausal women. Journal of Kerman University of Medical Sciences. 2012; 19(2):190.
متن کامل: (2912 مشاهده)
مقدمه
جمعیت سالمندان در دنیا و ایران روز به روز در حال افزایش است و درحالی‌که سالمندی پدیده‌ای است که به‌تنهایی باعث بروز بیماری نمی‌شود، اما ارتباط بین پیری و بیماری رابطه‌ای شناخته شده است و میزان مرگ ناشی از غالب بیماری‌های مهم با بالا رفتن سن و به تناسب آن مشکلات مربوط به خواب نیز افزایش می‌یابد [1]. در متون طب سنتی، خواب را این‌گونه تعریف کرده‌اند: خواب عبارت است از رجوع وصل کردن حرارت غریزیه به سوی باطن به علت استراحت قوی و نضج قوا و عبارت دیگر ترک نفس است به استعمال حواس ظاهره و طبیعی از این خواب را اسباب اربعه است. علت مادی آن بخار طب معتدل است و صوری و مقدار و وقت و شکل خواب است و فاعلی، نفس حیوانیه است و علت غائی، اجتماع و رجوع قوا است به باطن جهت طلب استراحت [2]؛ اما در منابع طب جدید خواب آمده است که خواب و استراحت یک حالت فیزیولوژیک پیچیده و پویاست که برای بقا ضروری است و با برآورده نشدن آن حیات انسان به خطر می‌افتد [3] و محرومیت از خواب باعث ایجاد تغییرات عصب‌شناختی، اتونومیک و زیست‌شناختی می‌شود [4]. با افزایش سن، شیوع مشکلات خواب افزایش می‌یابد؛ به‌عبارت‌دیگر از دوره جوانی تا سالمندی، افزایش خطی سالیانه در شکایات خواب دیده می‌شود. طبق بررسی‌های صورت‌گرفته شیوع بی‌خوابی و اختلالات خواب در میان سالمندان ایالت متحده آمریکا بیش از 50 درصد [5] و سالمندان ایتالیا 50 درصد گزارش شده است [6]. در ایران شیوع مشکلات خواب از 67 درصد تا 3/70 درصد ذکر شده است [7]. شیوع شکایات خواب در میان سالمندان از 16 تا 68 درصد گزارش شده است و از این میان، رایج‌ترین اختلال خواب میان سالمندان بی‌خوابی است، طوری که 40 درصد افراد بالای 60 سال از اشکال در به خواب رفتن یا در خواب ماندن و بیش از 20 درصد از وجود بی‌خوابی شکایت می‌کنند [6، 8].
اختلال خواب به نارضایتی از کیفیت مقدار خواب انرژی‌بخش گفته می‌شود که دارای ویژگی‌های اشکال در به خواب رفتن، اشکال در خواب ماندن، بیداری مکرر و ناکافی بودن زمان خواب است که به ضعف کارکرد روزانه منجر می‌شود [9]. اختلال خواب دارای تقسیم‌بندی متفاوتی است و بر اساس کتابچه تشخیصی و کدگذاری ICSD منتشرشده از انجمن اختلال خواب آمریکا، به 4 دسته تقسیم می‌شود که شامل کژخوابی، بدخوابی، اختلالات خواب مرتبط با اختلالات روانی-طبی و اختلال خواب برنامه‌ریزی‌شده است؛ همچنین اختلال خواب به مواردی اطلاق می‌شود که بیمار از یک یا چند مشکل مانند بی‌خوابی، بیدار شدن مکرر در طول شب، افزایش خواب‌آلودگی در طول روز و یا حالات و احساسات غیرعادی در طول خواب شکایت داشته باشد[7، 10] .
عوامل متعددی نظیر جنس، سن، وضعیت اشتغال، وضعیت تأهل، طبقه اجتماعی، محل سکونت، سلامت جسمی، روانی، وضعیت تغذیه‌ای و ... می‌توانند در ایجاد اختلالات خواب مؤثر باشند[5، 11، 12]، اما به نظر می‌رسد که از میان عوامل ذکرشده فوق، سن بیشترین سهم را در ایجاد مشکلات خواب داشته باشد و با افزایش جمعیت سالمندان، مشکلات خواب روز به روز نمود بیشتری پیدا می‌کند. با توجه به روند تغییرات فیزیولوژیک و روانی در سالمندان ازجمله کاهش هدایت عصبی به 96 درصد در سن 60 سالگی و 88 درصد در سن 80 سالگی و نیز کاهش میزان سوخت‌وساز پایه به 96 درصد در سن 60 سالگی و به 84 درصد در سن 80 سالگی و نیز تغییرات شاخص عملکرد قلبی، ظرفیت حیاتی ریه و جریان پلاسمایی کلیه، اختلال خواب نیز عوارضی را ایجاد می‌کند [1] که از آن جمله می‌توان به خستگی، سردرد، اختلال در تمرکز حواس، خواب‌آلودگی، ضعف حافظه، افزایش زمان پاسخ‌دهی و کاهش سطح عملکرد اشاره کرد [6، 13]. این پیامدها موجب می‌شود سالمندان در معرض خطرات بیشتری نظیر سقوط، اختلالات شناختی و روانی، عملکرد فیزیکی ضعیف، کاهش کیفیت زندگی، افزایش وابستگی و آسیب‌پذیری و نهایتاً مرگ باشند [13].
با توجه به تغییرات ذکرشده در دوره سالمندی، بعضی از سالمندان ممکن است مشکلات مرتبط با خواب را جزء تغییرات طبیعی مرتبط با سن قلمداد کنند و در جستجوی درمان مناسب نباشند. روش‌های درمانی دارویی و غیردارویی متعددی برای درمان مشکلات مربوط به خواب وجود دارد که شامل روش‌هایی نظیر بهداشت خواب، درمان دارویی، روش‌های رفتاری-شناختی، درمان با نور درخشان، روش‌های طب مکمل و سنتی همچون آب‌درمانی، داروهای گیاهی، طب فشاری، طب سوزنی، ریلکسیشن و... است [4، 10، 14-17] با توجه به پژوهش‌های انجام‌شده، استفاده از داروهای مسکن، ضداضطراب و خواب‌آور در 20 درصد و روش‌های رفتاردرمانی در 57 درصد سالمندان برای رفع مشکلات مربوط به خواب استفاده می‌شود [3، 18]. در درمان دارویی برای ارزیابی بیمار با اختلالات خواب نه‌تنها وجود چند بیماری بلکه درمان‌های مرتبط نیز بایستی در نظر گرفته شود. بعضی از داروها تحریک‌کننده هستند و ممکن است سبب بی‌خوابی شوند که از آن جمله می‌توان به محرک‌های سیستم عصبی مرکزی، بتابلوکرها، داروهای دیورتیک، برونکودیلاتورها، مسدودکننده‌های کانال کلسیم، کورتیکواستروئیدها، دکونژستان‌ها، ضدافسردگی‌ها و هورمون‌های تیروئیدی اشاره کرد [19].
قابل‌ذکر است که در سالمندان، دو سوم عوارض ناخواسته دارویی از مصرف کورتیکواستروئیدها، ضدالتهاب‌های غیراستروئیدی، داروهای قلبی-عروقی و داروهای مؤثر بر روان ناشی می‌شود [20]. در سنین سالمندی با توجه به مسئله چنددارویی سالمندان، تداخل دارویی، پاسخ پیش‌بینی‌نشده به داروها در برخی موارد، تغییر متابولیسم داروها و افزایش حساسیت به افت عملکرد دستگاه عصبی مرکزی و... باید داروها با احتیاط بیشتری مصرف شود و ممکن است عوامل ذکرشده فوق به افزایش عوارضی نظیر عدم تحمل و وابستگی، افزایش خطر سقوط، هذیان، توهم و اختلالات ادراک و فهم منجر شود [20، 21] یکی از راه‌های پرداختن به خواب و مشکلات آن، استفاده از طب مکمل و طب سنتی است و مطالعات نشان‌دهنده افزایش گرایش سالمندان و سایر گروه‌های سنی به این درمان‌ها بوده است. طب مکمل و جایگزین، گروه متنوعی از مراقبت‌های پزشکی و سلامتی با محوریت مصرف‌کننده را تشکیل می‌دهد که درحال‌حاضر خارج از حیطه پزشکی متداول است و اساس درمان در این شیوه‌ها تحریک و تقویت بدن و سیستم ایمنی برای پیشگیری و درمان بیماری‌هاست [22، 23]. سالمندان با توجه به پیشینه اعتقادی خود به این طب‌ها و با امید بهبودی و تسکین علائم بیماری‌های مزمن، استرس‌زا و دژنراتیو از این درمان‌ها استفاده می‌کنند.
بر اساس مطالعات انجام‌شده در ایالت متحده در سال 2007 حدود 38 درصد از بزرگسالان آمریکا و 8/11 درصد کودکان از طب مکمل و جایگزین استفاده کرده‌اند؛ اما آمارها حاکی از آن است که استفاده از طب مکمل و جایگزین در کشورهای آسیای شرقی بیشتر از آمریکا، کانادا و استرالیاست و نیز طبق مطالعات انجام‌شده برآورد شده است که حدود60 درصد جمعیت دنیا و 60 تا 90 درصد از جمعیت کشورهای درحال‌توسعه به طب سنتی وابسته هستند [24، 25]. در ایران نیز میزان استفاده از طب مکمل 2/42 تا 5/62 درصد بیان شده است و سهم استفاده از طب گیاهی 4/38 درصد بوده است [26، 27]. سازمان جهانی بهداشت تحقیق روی گیاهان دارویی با سابقه مصرف طولانی‌مدت روی انسان را با پذیرش دستورالعمل و ضوابط خاص مجاز دانسته و طبق این دستورالعمل، تجارب سنتی که شامل استفاده طولانی‌مدت و همچنین دارای زمینه تاریخ پزشکی و فرهنگی است، باید به عنوان اصل در انجام تحقیق در نظر گرفته شود [28].
به‌لیمو از گیاهانی است که خواص آرام‌بخش، تسکین‌دهنده و تقویت‌کننده اعصاب دارد و می‌تواند در درمان مشکلات مربوط به خواب به کار رود. به‌لیمو (Lemon Verbena) از نظر رده‌بندی گیاهی از سلسله plant شاخه magnoliophyta رده magnolipsida راسته Lamiales خانواده Verbenaceae جنس Aloysia و گونه Atriphylla است. نام علمی آن H.B.&.K. Lippia citriodora است که به صورت یک گیاه داروی پرمصرف به عنوان ضداسپاسم، ضدنفخ، ضدتب و مقوی معده و مسکن استفاده می‌شود [29] به‌لیمو گیاهی معطر و مورد استفاده در سراسر دنیا در زمینه‌های غذایی، دارویی، صنایع عطرسازی، آرایشی و طعم‌دهنده‌های غذایی و نوشیدنی‌هاست [30] و اثرات ضداسپاسم، کاهنده تب، آرام‌بخشی و هضم‌کنندگی، خاصیت ضدمیکروبی و آنتی‌اکسیدانی و نیز خواصی نظیر تقویت معده و دستگاه گوارش، تحریک‌کننده هیستامین، اثر ضدمیکروبی در فلور دندان، رفع سرگیجه و صداهای گوش، تقویت حافظه، رفع تپش قلب و تسکین‌دهنده اعصاب دارد [31]. در طب سنتی و فرهنگ گیاه‌درمانی و طب عوام ایران برای این گیاه، اثرهای آرام‌بخشی، ضدتشنج، برطرف‌کننده تپش قلب و سرگیجه ذکر شده است [29، 32].
با توجه به تاریخچه طولانی‌مدت استفاده بومی و محلی از گیاه به‌لیمو برای ایجاد آرام‌بخشی و درمان بی‌خوابی در ملل و اقوام مختلف و نظر به اینکه یکی از ترکیبات گزارش‌شده در آنالیز شیمیایی این گیاه، موسیلاژ (لعاب) است [32، 33] و ازآنجاکه از ویژگی‌ها و کاربردهای موسیلاژ (لعاب) رطوبت‌بخشی و نگهداری و حفظ رطوبت است، بنابراین این دارو می‌تواند در بهبود علائم بی‌خوابی سالمندان مؤثر باشد. یکی از روش‌های پرکاربرد استفاده از گیاهان معطر، استفاده از آن‌ها در رایحه‌درمانی است و با توجه به بو و رایحه‌ای که گیاه به‌لیمو دارد، می‌توان از آن برای رایحه‌درمانی استفاده کرد. با توجه به خواص آرامش‌بخشی که برای به‌لیمو ذکر شد و با این مکانیسم اثر احتمالی رایحه درمانی، می‌تواند روی خواب و مشکلات مربوط به آن مؤثر باشد.
در رابطه با روش‌های مقابله با اختلال خواب، 57 درصد سالمندان سمنانی از روش‌های رفتاردرمانی استفاده کرده‌اند که بیشترین میزان آن (25 درصد) به صورت تمرکز بر اندام‌ها قبل از خواب بوده است [10]. 94.5 درصد سالمندان دارای مشکل اختلال خواب جهرم از روش غیردارویی استفاده می‌کرده‌اند [7]. در زمینه روش‌های شناختی، 95.5 درصد سالمندان سمنان، این روش‌ها را به‌خوبی درک کرده‌اند و 26 درصد به صورت درک تأثیر سن بر خواب بوده است.
از موارد دیگر پیشگیری و مقابله با مشکلات خواب، رعایت بهداشت خواب است که سالمندان سمنانی، 100 درصد نسبت به موارد بهداشت خواب آگاه بوده‌اند و 39 درصد نمونه‌ها حداقل با 4 مورد از موارد بهداشتی تأثیرگذار بر خواب آشنا بوده‌اند [10].
مطالعه ساریس و بایرن به صورت مرور سیستماتیک دقیق روی مداخله‌های CAM (طب مکمل و جایگزین) خواب‌آور شامل داروهای گیاهی و تغذیه‌ای، طب سوزنی، طب فشاری، یوگا، تای‌چی، ماساژ، آروماتراپی و هومیوپاتی انجام شده است [34]. بانک‌های اطلاعاتی الکترونیکی PsycINFO ،CINAHL ،medlin ،PubMed و کتابخانه Cochrane در اواخر سال 2009 برای آزمایش‌های کنترل‌شده تصادفی طب مکمل (RCT) ها در درمان بی‌خوابی مزمن پذیرفته شدند. شصت و چهار RCT مشخص شد که از میان آن 20 مطالعه شامل هشت مداخله طب مکمل بود که معیار نهایی را برآورده می‌کردند. بسیاری از RCT ها فاقد دقت متدولوژیکی کافی بودند و معمولاً به دلیل سایز نمونه کوچک یا شرایط کنترلی ناکافی از بین داده‌ها حذف می‌شدند. در بین مطالعاتی که معیار نهایی را برآورده می‌کردند، پشتیبانی‌هایی برای درمان بی‌خوابی مزمن با استفاده از طب فشاری (d=I/42 – 2/12)، تای چی (d=0/22 – 2/15) و یوگا (d= 0/66 – 1/20) وجود داشت. همچنین شواهدی ترکیبی برای درمان با استفاده از طب سوزنی و L. Trypto phan و شواهد ضعیف و غیرپشتیبانی برای درمان‌های گیاهی مانند سنبل‌الطیب مشاهده شد. جالب است مطالعاتی که شامل چندین درمان طب مکمل اصلی بودند، مثلاً هومیوپاتی، ماساژ یا آروماتراپی در داخل مطالعات قرار نگرفتند؛ زیرا معیارهای مورد نیاز را برآورده نمی‌کردند. اگر مداخله‌های CAM را به عنوان درمان‌های کمکی برای اختلالات خواب در نظر بگیریم، تحقیقات آینده باید از متدولوژی‌های قابل‌قبولی استفاده کنند؛ مثلاً باید شامل سایزهای نمونه کافی و کنترل‌های مناسب و کافی باشند. RCT هایی که دیگر درمان‌های تست‌نشده CAM را ارزیابی می‌کنند، مانند ماساژ، هومیوپاتی یا اوستئوپاتی تشویق می‌شوند و همچنین بررسی استفاده از درمان‌های CAM به صورت مکمل با درمان‌های مرسوم نیز پیشنهاد می‌شود [34].
کیمیاگر و همکاران در پژوهشی که به صورت کارآزمایی بالینی دو سو کور روی 46 سالمند با هدف بررسی تأثیر مکمل یاری منیزیم بر بی‌خوابی اولیه سالمندان انجام داده‌اند، سالمندان را به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده به دو گروه مداخله و کنترل تقسیم کرده‌اند و مداخله به صورت استفاده روزانه 500 میلی‌گرم مکمل منیزیم به مدت 8 هفته در مقایسه با دارونما بوده است. در یافته‌های این پژوهش آمده است که مکمل یاری منیزیم به صورت معنی‌داری باعث افزایش مدت زمان خواب و بازده خواب و نیز کاهش شاخص شدت بی‌خوابی و زمان به خواب رفتن می‌شود [13]. هدف ناجی در مطالعه کارآزمایی بالینی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون، ارزیابی تأثیر عصاره بابونه بر کیفیت خواب سالمندان ساکن مراکز نگهداری شهر اصفهان در سال 1393 بوده است. بدین منظور تعداد 77 سالمند از خانه‌های سالمندان با روش نمونه‌گیری آسان و مستمر انتخاب و به صورت تصادفی به گروه مداخله و کنترل تقسیم کرده است. مداخله خاصی در گروه کنترل صورت نگرفته، اما در گروه مداخله میزان 400 میلی‌گرم کپسول با دو بار مصرف در طول روز، به مدت 4 هفته استفاده شده و کیفیت خواب گروه هدف به وسیله پرسش‌نامه پیتزبرگ در طول زمان مداخله ارزیابی شده است. در خاتمه مداخله به این نتیجه رسیده‌اند که مصرف خوراکی عصاره بابونه به علت خاصیت آرام‌بخشی در سالمندان می‌تواند در بهبود کیفیت خواب آنان مؤثر باشد .
تعاونی و همکاران به منظور بررسی تأثیر سنبل‌الطیب بر حیطه‌های اختلال خواب زنان سالمند یائسه، مطالعه کارآزمایی بالینی تصادفی را در سال 1389انجام دادند. در روند اجرای این پژوهش در مرحله اول برای بررسی وضعیت سلامت افراد روی 250 زن 50 تا 60 ساله یائسه، معاینات بالینی رایگان انجام و پرسش‌نامه پیتزبرگ تکمیل شد و سپس با بررسی اطلاعات و معیارهای ورود و خروج، 120 نفر از آن‌ها واجد شرایط ورود به مطالعه بودند که به دو گروه 60 نفری مداخله و کنترل تقسیم شدند. به گروه مداخله، کپسول خوراکی سدامین که حاوی 530 میلی‌گرم عصاره ریشه سنبل‌الطیب بود، به صورت دو بار در روز (صبح و شب) به مدت یک‌ماه و گروه کنترل دارونما حاوی 50 میلی‌گرم نشاسته به همان دستور مصرف داده شد. بعد از اتمام مدت زمان مداخله به این نتایج دست یافتند که مصرف کپسول سدامین ممکن است روی چند حیطه خواب شامل بهبود کیفیت خواب، تأخیر در به خواب رفتن، طول مدت خواب، کفایت خواب، اختلال خواب و عملکرد روزانه مؤثر باشد و ممکن است این حیطه‌ها را بهبود بخشد [35].
همان‌گونه که گفته شد یکی از اثرات ذکرشده در متون که ممکن است به دنبال مصرف به‌لیمو ایجاد شود، آرام‌بخشی و متعاقب آن بهبود اختلال خواب است. در متون طب سنتی به خواص آن به کرات اشاره شده است، اما در پزشکی نوین، پژوهشی که تأثیر گیاه به‌لیمو را روی اختلالات خواب نشان دهد، یافت نشد؛ به‌عبارت‌دیگر تاکنون مطالعاتی در ارتباط با استفاده از گیاه به‌لیمو (lippia Citriodora) یا فرآورده‌های آن در درمان بی‌خوابی در داخل و خارج از کشور انجام نشده است و سایر مطالعات انجام‌شده به‌ویژه در داخل کشور محدود بوده‌اند؛ لذا بر آن شدیم تا تأثیر روغن به‌لیمو را بر اختلال خواب سالمندان بررسی کنیم. امید است که نتایج این تحقیق بتواند اطلاعات و راهکارهای مفیدی در زمینه استفاده از روغن به‌لیمو برای بی‌خوابی سالمندان، به سالمندان و مراقبان آن‌ها ارائه دهد.
روش مطالعه
مطالعه از نوع کارآزمایی بالینی شاهددار تصادفی‌شده دو سو کور است که البته به آن stratified design نیز گفته می‌شود. لازم به ذکر است که پژوهش در کمیته اخلاق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی مصوب و کد IR.USWR.REC.1395.50 به آن اختصاص داده شد و نیز در در پایگاه ثبت کارآزمایی‌های بالینی ایران با کد IRCT2016061528485N1 ثبت شد. جامعه آماری افراد بالای 60 سال دارای اختلال خواب ساکن مراکز نگهداری شهر تهران بود. در ابتدا پروپوزال پژوهش به شورای پژوهشی سازمان بهزیستی تهران فرستاده و بررسی شد و بعد از تأیید و کسب مجوز و معرفی‌نامه ورود به مراکز نگهداری سالمندان، به مراکز مربوطه مراجعه کرده و اهداف طرح، روش اجرا و عوارض احتمالی برای مدیران و کادر درمانی توضیح داده شد؛ سپس با هماهنگی با کادر درمانی، اطلاعات مربوط به بیماری و داروی مصرفی سالمندان با توجه به پرونده پزشکی آنان بررسی و ثبت شد و از سالمندانی که داروهای مؤثر بر اختلالات خواب استفاده می‌کردند، در مورد داشتن مشکلات مربوط به خواب سؤال پرسیده شد؛ همچنین پزشک و روان‌پزشک آن‌ها را ویزیت کرد.
جمعیت سالمندان در دنیا و ایران روز به روز در حال افزایش است و درحالی‌که سالمندی پدیده‌ای است که به‌تنهایی باعث بروز بیماری نمی‌شود، اما ارتباط بین پیری و بیماری رابطه‌ای شناخته شده است و میزان مرگ ناشی از غالب بیماری‌های مهم با بالا رفتن سن و به تناسب آن مشکلات مربوط به خواب نیز افزایش می‌یابد [1]. در متون طب سنتی، خواب را این‌گونه تعریف کرده‌اند: خواب عبارت است از رجوع وصل کردن حرارت غریزیه به سوی باطن به علت استراحت قوی و نضج قوا و عبارت دیگر ترک نفس است به استعمال حواس ظاهره و طبیعی از این خواب را اسباب اربعه است. علت مادی آن بخار طب معتدل است و صوری و مقدار و وقت و شکل خواب است و فاعلی، نفس حیوانیه است و علت غائی، اجتماع و رجوع قوا است به باطن جهت طلب استراحت [2]؛ اما در منابع طب جدید خواب آمده است که خواب و استراحت یک حالت فیزیولوژیک پیچیده و پویاست که برای بقا ضروری است و با برآورده نشدن آن حیات انسان به خطر می‌افتد [3] و محرومیت از خواب باعث ایجاد تغییرات عصب‌شناختی، اتونومیک و زیست‌شناختی می‌شود [4]. با افزایش سن، شیوع مشکلات خواب افزایش می‌یابد؛ به‌عبارت‌دیگر از دوره جوانی تا سالمندی، افزایش خطی سالیانه در شکایات خواب دیده می‌شود. طبق بررسی‌های صورت‌گرفته شیوع بی‌خوابی و اختلالات خواب در میان سالمندان ایالت متحده آمریکا بیش از 50 درصد [5] و سالمندان ایتالیا 50 درصد گزارش شده است [6]. در ایران شیوع مشکلات خواب از 67 درصد تا 3/70 درصد ذکر شده است [7]. شیوع شکایات خواب در میان سالمندان از 16 تا 68 درصد گزارش شده است و از این میان، رایج‌ترین اختلال خواب میان سالمندان بی‌خوابی است، طوری که 40 درصد افراد بالای 60 سال از اشکال در به خواب رفتن یا در خواب ماندن و بیش از 20 درصد از وجود بی‌خوابی شکایت می‌کنند [6، 8].
اختلال خواب به نارضایتی از کیفیت مقدار خواب انرژی‌بخش گفته می‌شود که دارای ویژگی‌های اشکال در به خواب رفتن، اشکال در خواب ماندن، بیداری مکرر و ناکافی بودن زمان خواب است که به ضعف کارکرد روزانه منجر می‌شود [9]. اختلال خواب دارای تقسیم‌بندی متفاوتی است و بر اساس کتابچه تشخیصی و کدگذاری ICSD منتشرشده از انجمن اختلال خواب آمریکا، به 4 دسته تقسیم می‌شود که شامل کژخوابی، بدخوابی، اختلالات خواب مرتبط با اختلالات روانی-طبی و اختلال خواب برنامه‌ریزی‌شده است؛ همچنین اختلال خواب به مواردی اطلاق می‌شود که بیمار از یک یا چند مشکل مانند بی‌خوابی، بیدار شدن مکرر در طول شب، افزایش خواب‌آلودگی در طول روز و یا حالات و احساسات غیرعادی در طول خواب شکایت داشته باشد[7، 10] .
عوامل متعددی نظیر جنس، سن، وضعیت اشتغال، وضعیت تأهل، طبقه اجتماعی، محل سکونت، سلامت جسمی، روانی، وضعیت تغذیه‌ای و ... می‌توانند در ایجاد اختلالات خواب مؤثر باشند[5، 11، 12]، اما به نظر می‌رسد که از میان عوامل ذکرشده فوق، سن بیشترین سهم را در ایجاد مشکلات خواب داشته باشد و با افزایش جمعیت سالمندان، مشکلات خواب روز به روز نمود بیشتری پیدا می‌کند. با توجه به روند تغییرات فیزیولوژیک و روانی در سالمندان ازجمله کاهش هدایت عصبی به 96 درصد در سن 60 سالگی و 88 درصد در سن 80 سالگی و نیز کاهش میزان سوخت‌وساز پایه به 96 درصد در سن 60 سالگی و به 84 درصد در سن 80 سالگی و نیز تغییرات شاخص عملکرد قلبی، ظرفیت حیاتی ریه و جریان پلاسمایی کلیه، اختلال خواب نیز عوارضی را ایجاد می‌کند [1] که از آن جمله می‌توان به خستگی، سردرد، اختلال در تمرکز حواس، خواب‌آلودگی، ضعف حافظه، افزایش زمان پاسخ‌دهی و کاهش سطح عملکرد اشاره کرد [6، 13]. این پیامدها موجب می‌شود سالمندان در معرض خطرات بیشتری نظیر سقوط، اختلالات شناختی و روانی، عملکرد فیزیکی ضعیف، کاهش کیفیت زندگی، افزایش وابستگی و آسیب‌پذیری و نهایتاً مرگ باشند [13].
با توجه به تغییرات ذکرشده در دوره سالمندی، بعضی از سالمندان ممکن است مشکلات مرتبط با خواب را جزء تغییرات طبیعی مرتبط با سن قلمداد کنند و در جستجوی درمان مناسب نباشند. روش‌های درمانی دارویی و غیردارویی متعددی برای درمان مشکلات مربوط به خواب وجود دارد که شامل روش‌هایی نظیر بهداشت خواب، درمان دارویی، روش‌های رفتاری-شناختی، درمان با نور درخشان، روش‌های طب مکمل و سنتی همچون آب‌درمانی، داروهای گیاهی، طب فشاری، طب سوزنی، ریلکسیشن و... است [4، 10، 14-17] با توجه به پژوهش‌های انجام‌شده، استفاده از داروهای مسکن، ضداضطراب و خواب‌آور در 20 درصد و روش‌های رفتاردرمانی در 57 درصد سالمندان برای رفع مشکلات مربوط به خواب استفاده می‌شود [3، 18]. در درمان دارویی برای ارزیابی بیمار با اختلالات خواب نه‌تنها وجود چند بیماری بلکه درمان‌های مرتبط نیز بایستی در نظر گرفته شود. بعضی از داروها تحریک‌کننده هستند و ممکن است سبب بی‌خوابی شوند که از آن جمله می‌توان به محرک‌های سیستم عصبی مرکزی، بتابلوکرها، داروهای دیورتیک، برونکودیلاتورها، مسدودکننده‌های کانال کلسیم، کورتیکواستروئیدها، دکونژستان‌ها، ضدافسردگی‌ها و هورمون‌های تیروئیدی اشاره کرد [19].
قابل‌ذکر است که در سالمندان، دو سوم عوارض ناخواسته دارویی از مصرف کورتیکواستروئیدها، ضدالتهاب‌های غیراستروئیدی، داروهای قلبی-عروقی و داروهای مؤثر بر روان ناشی می‌شود [20]. در سنین سالمندی با توجه به مسئله چنددارویی سالمندان، تداخل دارویی، پاسخ پیش‌بینی‌نشده به داروها در برخی موارد، تغییر متابولیسم داروها و افزایش حساسیت به افت عملکرد دستگاه عصبی مرکزی و... باید داروها با احتیاط بیشتری مصرف شود و ممکن است عوامل ذکرشده فوق به افزایش عوارضی نظیر عدم تحمل و وابستگی، افزایش خطر سقوط، هذیان، توهم و اختلالات ادراک و فهم منجر شود [20، 21] یکی از راه‌های پرداختن به خواب و مشکلات آن، استفاده از طب مکمل و طب سنتی است و مطالعات نشان‌دهنده افزایش گرایش سالمندان و سایر گروه‌های سنی به این درمان‌ها بوده است. طب مکمل و جایگزین، گروه متنوعی از مراقبت‌های پزشکی و سلامتی با محوریت مصرف‌کننده را تشکیل می‌دهد که درحال‌حاضر خارج از حیطه پزشکی متداول است و اساس درمان در این شیوه‌ها تحریک و تقویت بدن و سیستم ایمنی برای پیشگیری و درمان بیماری‌هاست [22، 23]. سالمندان با توجه به پیشینه اعتقادی خود به این طب‌ها و با امید بهبودی و تسکین علائم بیماری‌های مزمن، استرس‌زا و دژنراتیو از این درمان‌ها استفاده می‌کنند.
بر اساس مطالعات انجام‌شده در ایالت متحده در سال 2007 حدود 38 درصد از بزرگسالان آمریکا و 8/11 درصد کودکان از طب مکمل و جایگزین استفاده کرده‌اند؛ اما آمارها حاکی از آن است که استفاده از طب مکمل و جایگزین در کشورهای آسیای شرقی بیشتر از آمریکا، کانادا و استرالیاست و نیز طبق مطالعات انجام‌شده برآورد شده است که حدود60 درصد جمعیت دنیا و 60 تا 90 درصد از جمعیت کشورهای درحال‌توسعه به طب سنتی وابسته هستند [24، 25]. در ایران نیز میزان استفاده از طب مکمل 2/42 تا 5/62 درصد بیان شده است و سهم استفاده از طب گیاهی 4/38 درصد بوده است [26، 27]. سازمان جهانی بهداشت تحقیق روی گیاهان دارویی با سابقه مصرف طولانی‌مدت روی انسان را با پذیرش دستورالعمل و ضوابط خاص مجاز دانسته و طبق این دستورالعمل، تجارب سنتی که شامل استفاده طولانی‌مدت و همچنین دارای زمینه تاریخ پزشکی و فرهنگی است، باید به عنوان اصل در انجام تحقیق در نظر گرفته شود [28].
به‌لیمو از گیاهانی است که خواص آرام‌بخش، تسکین‌دهنده و تقویت‌کننده اعصاب دارد و می‌تواند در درمان مشکلات مربوط به خواب به کار رود. به‌لیمو (Lemon Verbena) از نظر رده‌بندی گیاهی از سلسله plant شاخه magnoliophyta رده magnolipsida راسته Lamiales خانواده Verbenaceae جنس Aloysia و گونه Atriphylla است. نام علمی آن H.B.&.K. Lippia citriodora است که به صورت یک گیاه داروی پرمصرف به عنوان ضداسپاسم، ضدنفخ، ضدتب و مقوی معده و مسکن استفاده می‌شود [29] به‌لیمو گیاهی معطر و مورد استفاده در سراسر دنیا در زمینه‌های غذایی، دارویی، صنایع عطرسازی، آرایشی و طعم‌دهنده‌های غذایی و نوشیدنی‌هاست [30] و اثرات ضداسپاسم، کاهنده تب، آرام‌بخشی و هضم‌کنندگی، خاصیت ضدمیکروبی و آنتی‌اکسیدانی و نیز خواصی نظیر تقویت معده و دستگاه گوارش، تحریک‌کننده هیستامین، اثر ضدمیکروبی در فلور دندان، رفع سرگیجه و صداهای گوش، تقویت حافظه، رفع تپش قلب و تسکین‌دهنده اعصاب دارد [31]. در طب سنتی و فرهنگ گیاه‌درمانی و طب عوام ایران برای این گیاه، اثرهای آرام‌بخشی، ضدتشنج، برطرف‌کننده تپش قلب و سرگیجه ذکر شده است [29، 32].
با توجه به تاریخچه طولانی‌مدت استفاده بومی و محلی از گیاه به‌لیمو برای ایجاد آرام‌بخشی و درمان بی‌خوابی در ملل و اقوام مختلف و نظر به اینکه یکی از ترکیبات گزارش‌شده در آنالیز شیمیایی این گیاه، موسیلاژ (لعاب) است [32، 33] و ازآنجاکه از ویژگی‌ها و کاربردهای موسیلاژ (لعاب) رطوبت‌بخشی و نگهداری و حفظ رطوبت است، بنابراین این دارو می‌تواند در بهبود علائم بی‌خوابی سالمندان مؤثر باشد. یکی از روش‌های پرکاربرد استفاده از گیاهان معطر، استفاده از آن‌ها در رایحه‌درمانی است و با توجه به بو و رایحه‌ای که گیاه به‌لیمو دارد، می‌توان از آن برای رایحه‌درمانی استفاده کرد. با توجه به خواص آرامش‌بخشی که برای به‌لیمو ذکر شد و با این مکانیسم اثر احتمالی رایحه درمانی، می‌تواند روی خواب و مشکلات مربوط به آن مؤثر باشد.
در رابطه با روش‌های مقابله با اختلال خواب، 57 درصد سالمندان سمنانی از روش‌های رفتاردرمانی استفاده کرده‌اند که بیشترین میزان آن (25 درصد) به صورت تمرکز بر اندام‌ها قبل از خواب بوده است [10]. 94.5 درصد سالمندان دارای مشکل اختلال خواب جهرم از روش غیردارویی استفاده می‌کرده‌اند [7]. در زمینه روش‌های شناختی، 95.5 درصد سالمندان سمنان، این روش‌ها را به‌خوبی درک کرده‌اند و 26 درصد به صورت درک تأثیر سن بر خواب بوده است.
از موارد دیگر پیشگیری و مقابله با مشکلات خواب، رعایت بهداشت خواب است که سالمندان سمنانی، 100 درصد نسبت به موارد بهداشت خواب آگاه بوده‌اند و 39 درصد نمونه‌ها حداقل با 4 مورد از موارد بهداشتی تأثیرگذار بر خواب آشنا بوده‌اند [10].
مطالعه ساریس و بایرن به صورت مرور سیستماتیک دقیق روی مداخله‌های CAM (طب مکمل و جایگزین) خواب‌آور شامل داروهای گیاهی و تغذیه‌ای، طب سوزنی، طب فشاری، یوگا، تای‌چی، ماساژ، آروماتراپی و هومیوپاتی انجام شده است [34]. بانک‌های اطلاعاتی الکترونیکی PsycINFO ،CINAHL ،medlin ،PubMed و کتابخانه Cochrane در اواخر سال 2009 برای آزمایش‌های کنترل‌شده تصادفی طب مکمل (RCT) ها در درمان بی‌خوابی مزمن پذیرفته شدند. شصت و چهار RCT مشخص شد که از میان آن 20 مطالعه شامل هشت مداخله طب مکمل بود که معیار نهایی را برآورده می‌کردند. بسیاری از RCT ها فاقد دقت متدولوژیکی کافی بودند و معمولاً به دلیل سایز نمونه کوچک یا شرایط کنترلی ناکافی از بین داده‌ها حذف می‌شدند. در بین مطالعاتی که معیار نهایی را برآورده می‌کردند، پشتیبانی‌هایی برای درمان بی‌خوابی مزمن با استفاده از طب فشاری (d=I/42 – 2/12)، تای چی (d=0/22 – 2/15) و یوگا (d= 0/66 – 1/20) وجود داشت. همچنین شواهدی ترکیبی برای درمان با استفاده از طب سوزنی و L. Trypto phan و شواهد ضعیف و غیرپشتیبانی برای درمان‌های گیاهی مانند سنبل‌الطیب مشاهده شد. جالب است مطالعاتی که شامل چندین درمان طب مکمل اصلی بودند، مثلاً هومیوپاتی، ماساژ یا آروماتراپی در داخل مطالعات قرار نگرفتند؛ زیرا معیارهای مورد نیاز را برآورده نمی‌کردند. اگر مداخله‌های CAM را به عنوان درمان‌های کمکی برای اختلالات خواب در نظر بگیریم، تحقیقات آینده باید از متدولوژی‌های قابل‌قبولی استفاده کنند؛ مثلاً باید شامل سایزهای نمونه کافی و کنترل‌های مناسب و کافی باشند. RCT هایی که دیگر درمان‌های تست‌نشده CAM را ارزیابی می‌کنند، مانند ماساژ، هومیوپاتی یا اوستئوپاتی تشویق می‌شوند و همچنین بررسی استفاده از درمان‌های CAM به صورت مکمل با درمان‌های مرسوم نیز پیشنهاد می‌شود [34].
کیمیاگر و همکاران در پژوهشی که به صورت کارآزمایی بالینی دو سو کور روی 46 سالمند با هدف بررسی تأثیر مکمل یاری منیزیم بر بی‌خوابی اولیه سالمندان انجام داده‌اند، سالمندان را به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده به دو گروه مداخله و کنترل تقسیم کرده‌اند و مداخله به صورت استفاده روزانه 500 میلی‌گرم مکمل منیزیم به مدت 8 هفته در مقایسه با دارونما بوده است. در یافته‌های این پژوهش آمده است که مکمل یاری منیزیم به صورت معنی‌داری باعث افزایش مدت زمان خواب و بازده خواب و نیز کاهش شاخص شدت بی‌خوابی و زمان به خواب رفتن می‌شود [13]. هدف ناجی در مطالعه کارآزمایی بالینی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون، ارزیابی تأثیر عصاره بابونه بر کیفیت خواب سالمندان ساکن مراکز نگهداری شهر اصفهان در سال 1393 بوده است. بدین منظور تعداد 77 سالمند از خانه‌های سالمندان با روش نمونه‌گیری آسان و مستمر انتخاب و به صورت تصادفی به گروه مداخله و کنترل تقسیم کرده است. مداخله خاصی در گروه کنترل صورت نگرفته، اما در گروه مداخله میزان 400 میلی‌گرم کپسول با دو بار مصرف در طول روز، به مدت 4 هفته استفاده شده و کیفیت خواب گروه هدف به وسیله پرسش‌نامه پیتزبرگ در طول زمان مداخله ارزیابی شده است. در خاتمه مداخله به این نتیجه رسیده‌اند که مصرف خوراکی عصاره بابونه به علت خاصیت آرام‌بخشی در سالمندان می‌تواند در بهبود کیفیت خواب آنان مؤثر باشد .
تعاونی و همکاران به منظور بررسی تأثیر سنبل‌الطیب بر حیطه‌های اختلال خواب زنان سالمند یائسه، مطالعه کارآزمایی بالینی تصادفی را در سال 1389انجام دادند. در روند اجرای این پژوهش در مرحله اول برای بررسی وضعیت سلامت افراد روی 250 زن 50 تا 60 ساله یائسه، معاینات بالینی رایگان انجام و پرسش‌نامه پیتزبرگ تکمیل شد و سپس با بررسی اطلاعات و معیارهای ورود و خروج، 120 نفر از آن‌ها واجد شرایط ورود به مطالعه بودند که به دو گروه 60 نفری مداخله و کنترل تقسیم شدند. به گروه مداخله، کپسول خوراکی سدامین که حاوی 530 میلی‌گرم عصاره ریشه سنبل‌الطیب بود، به صورت دو بار در روز (صبح و شب) به مدت یک‌ماه و گروه کنترل دارونما حاوی 50 میلی‌گرم نشاسته به همان دستور مصرف داده شد. بعد از اتمام مدت زمان مداخله به این نتایج دست یافتند که مصرف کپسول سدامین ممکن است روی چند حیطه خواب شامل بهبود کیفیت خواب، تأخیر در به خواب رفتن، طول مدت خواب، کفایت خواب، اختلال خواب و عملکرد روزانه مؤثر باشد و ممکن است این حیطه‌ها را بهبود بخشد [35].
همان‌گونه که گفته شد یکی از اثرات ذکرشده در متون که ممکن است به دنبال مصرف به‌لیمو ایجاد شود، آرام‌بخشی و متعاقب آن بهبود اختلال خواب است. در متون طب سنتی به خواص آن به کرات اشاره شده است، اما در پزشکی نوین، پژوهشی که تأثیر گیاه به‌لیمو را روی اختلالات خواب نشان دهد، یافت نشد؛ به‌عبارت‌دیگر تاکنون مطالعاتی در ارتباط با استفاده از گیاه به‌لیمو (lippia Citriodora) یا فرآورده‌های آن در درمان بی‌خوابی در داخل و خارج از کشور انجام نشده است و سایر مطالعات انجام‌شده به‌ویژه در داخل کشور محدود بوده‌اند؛ لذا بر آن شدیم تا تأثیر روغن به‌لیمو را بر اختلال خواب سالمندان بررسی کنیم. امید است که نتایج این تحقیق بتواند اطلاعات و راهکارهای مفیدی در زمینه استفاده از روغن به‌لیمو برای بی‌خوابی سالمندان، به سالمندان و مراقبان آن‌ها ارائه دهد.
روش مطالعه
مطالعه از نوع کارآزمایی بالینی شاهددار تصادفی‌شده دو سو کور است که البته به آن stratified design نیز گفته می‌شود. لازم به ذکر است که پژوهش در کمیته اخلاق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی مصوب و کد IR.USWR.REC.1395.50 به آن اختصاص داده شد و نیز در در پایگاه ثبت کارآزمایی‌های بالینی ایران با کد IRCT2016061528485N1 ثبت شد. جامعه آماری افراد بالای 60 سال دارای اختلال خواب ساکن مراکز نگهداری شهر تهران بود. در ابتدا پروپوزال پژوهش به شورای پژوهشی سازمان بهزیستی تهران فرستاده و بررسی شد و بعد از تأیید و کسب مجوز و معرفی‌نامه ورود به مراکز نگهداری سالمندان، به مراکز مربوطه مراجعه کرده و اهداف طرح، روش اجرا و عوارض احتمالی برای مدیران و کادر درمانی توضیح داده شد؛ سپس با هماهنگی با کادر درمانی، اطلاعات مربوط به بیماری و داروی مصرفی سالمندان با توجه به پرونده پزشکی آنان بررسی و ثبت شد و از سالمندانی که داروهای مؤثر بر اختلالات خواب استفاده می‌کردند، در مورد داشتن مشکلات مربوط به خواب سؤال پرسیده شد؛ همچنین پزشک و روان‌پزشک آن‌ها را ویزیت کرد.
بعد از شرح چگونگی مطالعه و جزئیات مربوط به مداخله از سوی مصاحبه‌گر به بیماران، در مورد تمایل آن‌ها به شرکت در مطالعه سؤال پرسیده شد و در صورتی که به شرکت در مطالعه تمایل داشتند، فرم رضایت‌نامه در اختیار ایشان قرار داده شد که آن را امضاء کردند. سپس با توجه به معیارهای ورود و خروج شرکت در مطالعه، ارزیابی شدند.
معیارهای ورود شامل تمایل به شرکت در مطالعه، داشتن سن 60 سال و بالاتر، ابتلا به اختلال خواب به صورت خوداظهاری و نیز در سطح کلینیکی و با توجه به پرسش‌نامه پیتزبرگ، توانایی پاسخ دادن به سؤالات پرسش‌نامه، نداشتن سابقه هرگونه حساسیت به به‌لیمو یا گیاهان تیره شاه‌پسند، عدم مصرف مداوم (دو بار یا بیشتر در هفته) دمنوش یا عصاره به‌لیمو در طول 1 ماه گذشته، نداشتن مشکلات مربوط به راه هوایی و انسداد بینی بود. معیارهای خروج نیز شامل تمایل شخصی به خروج از مطالعه، ابتلا به افسردگی، اضطراب یا استرس شدید در طول مداخله (برای مثال، مرگ یکی از نزدیکان)، قطع مصرف یا مصرف کردن کمتر از 24روز متوالی از روغن به‌لیمو توسط فرد تا قبل از اتمام دوره مداخله، نشان دادن هرگونه واکنش حساسیتی به روغن به‌لیمو در طول پژوهش، وابستگی یا اعتیاد به الکل، مواد مخدر و داروها، ابتلا به بیماری‌های کلیوی، نارسایی قلبی، اختلالات تنفسی و بیماری‌های چرخه خواب و بیداری نظیر اپنه تنفسی و سندرم پای بیقرار، مصرف داروهای مؤثر بر چرخه خواب و بیداری (جز داروهای تعیین‌شده قبلی) بود. بعد از بررسی بیماران از نظر دارا بودن معیارهای ورود، از بیمارانی که به مطالعه وارد شدند، اطلاعات پایه شامل پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبرگ و اطلاعات دموگرافیک پرسیده شد.
بعد از پرسیدن اطلاعات فوق به بیماران کارتی داده شد که حاوی اطلاعات و کد بود و بر اساس ترتیب ورود بیماران و اینکه به کدام جدول balanced - block randomization وارد شدند، به آن‌ها کد اختصاص داده شد. در این جدول در کنار هر کد حرف A، B، C یا D درج شده است و بر اساس این حروف، داروی A، B، C یا D مربوطه را که روغن بی‌اثر یا روغن به‌لیمو هستند، به بیماران اختصاص داده شد. برای پیشگیری از تورش احتمالی مربوط به جنسیت، جدول‌های balanced - block randomization به صورت جداگانه برای خانم‌ها و آقایان و نیز با توجه به مصرف داروی مؤثر روی خواب و بر اساس سن 60 تا 74 سال و 75 سال به بالا تعیین و درمجموع، 8 جدول رسم شد. نمونه‌ها به ترتیب زیر و با استفاده از جداول تعیین‌شده ذیل به گروه‌های مداخله و کنترل اختصاص داده شدند:
مردان مصرف‌کننده دارو و 60 تا 74 سال: Balance Block Randomization Table P
مردان مصرف‌کننده دارو و 75 سال به بالا: Balance Block Randomization Table O
مردانی که مصرف‌کننده دارو نیستند و 60 تا 74 سال: Balance Block Randomization Table T
مردانی که مصرف‌کننده دارو نیستند و 75 سال به بالا: Balance Block Randomization Table H
زنان مصرف‌کننده دارو و 60 تا 74 سال: Balance Block Randomization Table S
زنان مصرف‌کننده دارو و 75 سال به بالا: Balance Block Randomization Table R
زنانی که مصرف‌کننده دارو نیستند و 60 تا 74 سال: Balance Block Randomization Table L
زنانی که مصرف‌کننده دارو نیستند و 75 سال به بالا: Balance Block Randomization Table M
منشی نیز از محتویات قطره‌های A، B، C و D مطلع نبود و فقط نام فرد را بر اساس کدی که شخص دارد، در جدول Randomization وارد می‌کرد و روغن‌ها را که محتوایشان معلوم نبود و فقط برچسب‌های A، B، C و D داشتند، در اختیار بیماران می‌گذاشت؛ همچنین در کارتی به بیماران اختصاص داده شد، شماره تماس مجری و همکاران مربوطه درج و به بیماران و نیز پرسنل درمانی مرکز توضیح داده شد که در صورت داشتن مشکل، عارضه یا هرگونه سؤالی در رابطه با مداخله مورد نظر در تمامی ساعات شبانه‌روز و ایام هفته می‌توانند تماس بگیرند و مسئله مورد نظر را گزارش کنند.
همان‌گونه که ذکر شد، بیماران با توجه به جدول رندومیزاسیون به یکی از دو گروه روغن بی‌اثر یا روغن به‌لیمو وارد شدند. روغن بی‌اثر روغنی است که در فرایند درمان اختلال خواب هیچگونه تأثیری ندارد و تهیه آن به صورت کارخانه‌ای و صنعتی و حاوی پارافین مایع است. داروها در ظرف‌هایی مشابه و یکسان به کار رفتند.
فرایند تهیه روغن به‌لیمو: 50 گرم نمونه تهیه‌شده و مورد تأیید از گیاه به‌لیمو (Lippia citriodora) را در 200 سی‌سی روغن بی‌اثر ریخته و سپس مقدار 200 سی‌سی آب مقطر به آن اضافه می‌شود و تحت حرارت غیرمستقیم قرار می‌گیرد تا آب آن کاملاً تبخیر شود و در آخر، باقی‌مانده گیاه از روغن صاف‌شده تا محصول نهایی روغن گیاه به‌لیمو به دست آمد. طریقه مصرف روغن بی‌اثر (دارو نما) و روغن به‌لیمو (مداخله) به صورت چکاندن یک قطره از روغن مربوطه در صبح و شب بوده است.
در ابتدای ورود افراد به مطالعه، اطلاعات پایه شامل پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبرگ و پرسش‌نامه اطلاعات دموگرافیک از بیماران پرسیده شد و به دنبال آن در هفته‌های 2 و 4 بعد از شروع استفاده از داروی روغن به‌لیمو یا بی‌اثر، بیماران مجدد بررسی شدند و پرسشگر پرسش‌نامه پیتزبرگ و نیز عوارض احتمالی را از بیماران پرسید و ثبت کرد؛ همچنین مجدداً یادآوری کرد که در صورت وجود عارضه یا مشکل می‌توانند در هر زمانی که نیاز باشد، تماس بگیرند.
لازم به یادآوری است که بیمار و مصاحبه‌کننده هر دو از دارو یا دارونما بودن قطره‌ها بی‌اطلاع بودند. در موارد protocol deviation دارو قطع می‌شد و استراتژی به این صورت بود که بیمار به مدت یک‌پنجم طول دوره مداخله یعنی 6 روز دارو را قطع کند. آنالیز Intention to treat انجام می‌شود و نیز در طول مطالعه برای کنترل و پیگیری مصرف صحیح داروها و سایر موارد احتمالی مرتب با مراکز نگهداری و سالمندان تماس گرفته می‌شد و در صورتی که قطره‌های تحویلی رو به اتمام بودند، حداکثر سه روز قبل از اتمام قطره‌ها دوباره قطره‌های مورد نظر به مراکز نگهداری تحویل داده می‌شد و مجدداً عوارض احتمالی یا مشکلات مربوط به مصرف دارو کنترل می‌شدند. در ابتدای مداخله، 3 مورد مشکل سردرد خفیف داشتند که بعد از بررسی مسئله مشخص شد که با توجه به اینکه قسمتی از مداخله در پاییز و زمستان انجام می‌شد و اینکه قطره‌ها غلیظ و به صورت روغنی و چکاندن در بینی بودند، در سالمندانی که سابقه سینوزیت داشتند، جذب کمتر می‌شد و باعث سردردهای مقطعی و کوتاه‌مدت می‌شد. درنهایت یا سالمندان مورد نظر از مطالعه خارج می‌شدند یا قطره‌ها روی تامپون‌های پنبه‌ای ریخته و در دماغ گذاشته شد. در انتخاب سایر نمونه‌ها نیز درباره نداشتن سینوزیت یا سردردهای مقطعی سؤال می‌شد که در صورت داشتن این موارد به مداخله وارد نمی‌شدند.
از ابتدای شروع مطالعه به صورت متوالی، 93 نفر شامل 45 مرد و 48 زن وارد مداخله شدند که 22 نفر از مردان در گروه مداخله، 23 نفر در گروه کنترل، 24 نفر از زنان در گروه مداخله و 24 نفر در گروه کنترل قرار گرفتند و از بین این افراد 85 نفر تا مرحله سوم مداخله شرکت داشتند. موارد ریزش مربوط به بستری در بیمارستان، مرخصی رفتن و فوت بود.
پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبورگ از اعتبار علمی مناسب برخوردار است. شاخص کیفیت خواب پیتزبرگ را دنیل جی باسیل و همکارانش برای ارزیابی کیفیت خواب و کمک به تشخیص افرادی که اختلال خواب دارند، طراحی کرده‌اند. در این مطالعه، سؤالات برای نمره‌دهی اختلالات خواب به این صورت بود که پاسخ سؤالات 5.2 تا 5.10 جمع می‌شد و امتیاز‌دهی در هر سؤال به صورت گزینه هیچ (نمره 0)، گزینه یک‌بار در هفته (نمره 1)، گزینه دو بار در هفته (نمره 2)، گزینه سه بار یا بیشتر در هفته (نمره 3) اختصاص می‌یافت. نمرات 0، 1، 2 و 3 به‌ترتیب بیانگر وجود وضعیت طبیعی، مشکل خفیف، متوسط و شدید است. در جمع‌بندی نهایی امتیازات، برای نمره صفر (0)، برای نمره 1 تا 9 (نمره 1)، برای نمره 10 تا 18 (نمره 2) و برای نمره 19 تا 27 (نمره 3) داده شد.
دکتر بویس و همکاران (1989) که این پرسش‌نامه را برای اولین بار ساخته و معرفی کردند، حساسیت 6/89 درصد و ویژگی 5/86 درصد و نیز انسجام درونی پرسش‌نامه را با استفاده از آلفای کرونباخ 83/0 به دست آوردند. روایی آن را نیز در آزمون مجدد 85/0 بیان کرده‌اند [36]. در مطالعه دیگری نیز حساسیت 90 و ویژگی 87 درصد را ذکر کرده‌اند [37]؛ همچنین در مطالعه Backhaus و همکاران، پایایی بازآزمایی این پرسش‌نامه ۸۷/۰ به دست آمد و حساسیت 7/98 و ویژگی 4/84 را ذکر کرده‌اند [38].
Carpener و Andrykowski در مطالعه‌ای که انجام دادند، Cronbach’s alpha را برای این مقیاس به دست آوردند و همبستگی نمرات آن را با مشکلاتی چون افسردگی و خواب آشفته، مناسب گزارش کرده‌اند [39].
پایایی پرسش‌نامه در مطالعه‌ای که داداش‌پور و همکارانش که روی مردان سالمند انجام دادند، با آلفای کرونباخ 76/0 به دست آمد [40]. در مطالعه دیگری که حسین‌آبادی و همکاران روی سالمندان ساکن سراهای نگهداری سالمندان انجام دادند، پایایی آن به وسیله آزمون مجدد 88/0 اعلام شده است [41]. پرسش‌نامه دموگرافیک را نیز اساتید تأیید کردند.
لازم به ذکر است که در تمام مراحل پژوهش خود را ملزم به اجرای 26 گانه کدهای اخلاقی می‌دانستیم و سالمندان با تمایل و رضایت‌مندی کامل و پس از تکمیل فرم رضایت‌نامه تدوین‌شده و اخذ کد اخلاق کمیته اخلاق وارد مطالعه شدند. در ابتدای شروع مداخله و بعد از ورود افراد به مطالعه، روش کار برای آن‌ها کاملاً توضیح داده شد. بیماران در طی درمان سه بار توسط پزشک ویزیت و عوارض احتمالی بررسی شد. کارتی حاوی شماره تماس مجریان به سالمندان و پرسنل درمان مراکز مربوطه تحویل و توضیح داده شد که بیماران در طول زمان مداخله، علاوه بر زمان‌های معین‌شده در صورت نیاز می‌توانند به صورت حضوری یا تلفنی با مجری طرح در تماس باشند و نیز توضیح داده شد که اگر در طول اجرای مداخله، بیمار مایل به استفاده از داروی دیگری باشد، بلامانع بوده و در صورت تداخل با فرایند مطالعه، از پژوهش خارج می‌شدند. اطلاعات به‌دست‌آمده از شرکت‌کنندگان در طرح به صورت کاملاً محرمانه نگهداری شد.
یافته‌ها
حجم نمونه مورد پژوهش برابر با 85 نفر بود که 42 نفر از پاسخ‌گویان (49 درصد نمونه آماری) را سالمندان مرد و 43 نفر از پاسخ‌گویان (51 درصد نمونه آماری) را سالمندان زن تشکیل می‌دادند. 14 نفر از پاسخ‌گویان (5/16 درصد نمونه آماری) متأهل؛ 10 نفر از پاسخ‌گویان (8/11 درصد نمونه آماری) هرگز ازدواج نکرده؛ 6 نفر از پاسخ‌گویان (1/7 درصد نمونه آماری) از همسر جدا شده و 55 نفر (7/64 درصد نمونه آماری) همسر فوت شده بودند. از نظر سطح تحصیلات، 41 نفر از پاسخ‌گویان (2/48 درصد نمونه آماری) بی‌سواد؛ 27 نفر از پاسخ‌گویان (8/31 درصد نمونه آماری) سواد خواندن و نوشتن؛ 7 نفر از پاسخ‌گویان (2/8 درصد نمونه آماری) سواد ابتدایی؛ 2 نفر از پاسخ‌گویان (4/2 درصد نمونه آماری) راهنمایی؛ 3 نفر (5/3 درصد نمونه آماری) دیپلم و 5 نفر از پاسخ‌گویان (9/5 درصد نمونه آماری) فوق‌دیپلم بودند. از نظر وجود بیماری‌های مزمن از مجموع سالمندان پاسخ‌گو در مطالعه حاضر، 83 نفر (6/97 درصد) دارای بیماری مزمن و تنها 2 نفر (4/2 درصد) اظهار داشته‌اند که فاقد بیماری مزمن هستند. در این مطالعه، دو هدف کلی اهداف توصیفی و اهداف تحلیلی دنبال شد که روش تحلیل داده‌ها به صورت زیر بود:
در اهداف توصیفی برای متغیرهای پاسخ مورد مطالعه که کمّی هستند، از شاخص‌های مرکزی و پراکندگی مناسب و برای متغیرهای کیفی از توزیع فراوانی و برای متغیرهای کمّی از میانگین و انحراف‌معیار استفاده شد (جداول شماره 1 و 2). در مواردی نیز برای توصیف پراکندگی از حداقل و حداکثر و محدوده استفاده شد. شاخص‌های توصیفی فوق‌الذکر به تفکیک هر گروه آزمایشی ارائه شد. برای متغیرهای کیفی نیز از جداول و نمودارهای مناسب استفاده شد (تصویر شماره 1) و نیز در اهداف تحلیلی برای تحلیل اختلاف اثر مداخله و دارونما بر سطح بی‌خوابی (تأخیر در خواب، کیفیت خواب، اختلال در خواب و ...) با استفاده از آنالیز واریانس داده‌های تکراری (Repeated Measure Analysis of Variance) روند تغییرات متغیرهای مرتبط با سطوح بی‌خوابی در دو گروه مقایسه شد. در صورت معنی‌دار بودن اثر مداخله در مقایسه با گروه کنترل در این آزمون، برای یافتن محل اختلافات در دو گروه از آزمون‌های post hoc مناسب استفاده شد.
بحث
این پژوهش با هدف بررسی تأثیر روغن به‌لیمو در مقایسه با روغن بی‌اثر بر اختلالات خواب سالمندان انجام شد. جامعه هدف، سالمندان ساکن مراکز نگهداری شهر تهران بود که بعد از بررسی معیارهای ورود و خروج و پر کردن رضایت‌نامه آگاهانه و پرسش‌نامه‌های اولیه وارد مطالعه شده و به صورت تصادفی با جداول رندومیزاسیون به دو گروه مداخله و کنترل تقسیم شدند. گروه مداخله روغن به‌لیمو و گروه کنترل روغن بی‌اثر را به مدت 4 هفته دو بار در روز هر بار یک قطره در بینی می‌چکاندند. در ابتدای مداخله، پرسشگر پرسش‌نامه پیتزبرگ و دموگرافیک و نیز 2 و 4 هفته بعد از شروع مداخله، پرسش‌نامه پیتزبرگ را مجدداً به روش مصاحبه از سالمندان پرسید. در طول اجرای مداخله مرتباً با سالمندان در تماس بوده و عوارض جانبی احتمالی بررسی بررسی می‌شد؛ همچنین کارتی حاوی مشخصات سالمند و کد داروهای اختصاص‌یافته به هر فرد و مشخصات و شماره تماس مجری در اختیار مراقبان سالمند قرار داده و توضیح داده شد که هر زمان در صورت نیاز می‌توانند با مجریان تماس بگیرند. در ابتدای مداخله، موارد معدودی مشکل سردرد خفیف داشتند که بعد از بررسی مسئله مشخص شد که با توجه به اینکه قسمتی از مداخله در پاییز و زمستان انجام می‌شد و اینکه قطره‌ها غلیظ و به صورت روغنی و چکاندن در بینی بودند، در سالمندانی که سابقه سینوزیت داشتند، جذب کمتر می‌شد و باعث سردردهای مقطعی و کوتاه‌مدت می‌شد. درنهایت یا سالمندان مورد نظر از مطالعه خارج می‌شدند یا قطره‌ها روی تامپون‌های پنبه‌ای ریخته و در دماغ گذاشته می‌شد. در انتخاب سایر نمونه‌ها نیز درباره نداشتن سینوزیت یا سردردهای مقطعی سؤال می‌شد که در صورت داشتن این موارد به مداخله وارد نمی‌شدند.
فرضیه مورد بررسی این‌گونه بود که میانگین نمره اختلالات خواب سالمندان گروه مداخله و کنترل قبل و بعد از اجرای مداخله با یکدیگر متفاوت است. با توجه به نتایج مطالعه، فرضیه مورد نظر بررسی و نمره اختالالات خواب سالمندان گروه مداخله نسبت به گروه کنترل کاهش یافت و به‌عبارت‌دیگر روغن به‌لیمو روی اختلالات خواب سالمندان مؤثر بود.
تأثیر آروماتراپی با اسانس اسطوخودوس بر کیفیت خواب پرستاران نشان داد که استنشاق اسانس اسطوخودوس به مدت 4 هفته به صورت یک روز در میان با سطح معنی‌داری 0.0001 باعث کاهش اختلالات خواب در پرستاران شده است که هم‌سو با نتایج مطالعه حاضر بوده است [42].
نصیری و همکارانش دریافتند که بازتاب‌درمانی بر اختلالات خواب مؤثر نیست و سطح معنی‌داری 0.73 به دست آمد که با نتیجه مطالعه حاضر همخوانی ندارد، اما در گروه حمام‌درمانی با سطح معنی‌داری 0.007 باعث کاهش اختلالات خواب شده است و با نتایج مطالعه حاضر هم‌سو است [43].
مصرف کپسول سدامین به مدت یک‌ماه به صورت دو بار در روز با سطح معنی‌داری 0.001 باعث کاهش میانگین نمره اختلالات خواب زنان یائسه شده و مؤثر بوده است که با نتایج مطالعه حاضر همخوانی دارد [44].
در مطالعه حسین‌آبادی و همکاران، سالمندان به سه گروه نقاط حقیقی طب فشاری، نقاط غیرحقیقی و گروه کنترل تقسیم شدند. طبق نتایج حاصله، قبل و بعد از مداخله، اختلاف معنی‌داری در اختلالات خواب 0.025 وجود داشت و بهبودی چشمگیری در گروه نقاط حقیقی طب فشاری حاصل شد که با مطالعه حاضر همخوانی دارد [41].
با توجه به اینکه تمامی مطالعات انسانی و مخصوصاً پژوهش‌های کارآزمایی بالینی دارای محدودیت‌های اجرایی هستند، مطالعه حاضر نیز دارای محدودیت‌های اجرایی بود که پژوهشگر قادر به کنترل آن‌ها نبود. این محدودیت‌ها در زیر به تفصیل ذکر شده است:
با توجه به جستجوهای انجام‌شده و بررسی منابع و مطالعات انجام‌شده متعدد در مورد گیاه به‌لیمو، پژوهشی که در زمینه انجام تحقیقات بالینی و خواص آرام‌بخشی گیاه به‌لیمو باشد، موجود نیست؛ درنتیجه در زمینه بحث علمی و مقایسه با پژوهش‌های انجام‌شده مشابه، با محدودیت مواجهه شدیم؛ همچنین عوامل متعددی همچون عوامل فیزیکی محیط خواب سالمندان نظیر سروصدا، نور، دما، رژیم غذایی، حالات روحی و استرس‌های احتمالی ممکن است روی کیفیت خواب سالمندان مؤثر باشد که قابل‌کنترل توسط پژوهشگر نیست و احتمالاً نتایج مطالعه را تحت تأثیر قرار دهند؛ این مورد نیز از شمار محدودیت‌های پژوهش است. در حین بررسی منابع و انجام پایان‌نامه حاضر برای پژوهش‌های آینده به موضوعاتی شامل بررسی اشکال مختلف دارویی گیاه به‌لیمو، بررسی اثر آرام‌بخشی گیاه به‌لیمو روی سایر مشکلات سالمندان نظیر افسردگی و اضطراب سالمندان، مطالعاتی برای تعیین دوز و مکانیسم اثر گیاه به‌لیمو، مقایسه تأثیر اشکال مختلف دارویی گیاه به‌لیمو بر کیفیت خواب در سالمندان و سایر گروه‌های سنی پی بردیم که پیشنهاد می‌شود سایر پژوهشگران آن‌ها را انجام دهند.
نتیجه‌گیری نهایی
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر، استفاده از روغن به‌لیمو به عنوان یک روش درمانی مکمل و بی‌عارضه بر اختلال خواب سالمندان پیشنهاد می‌شود. با توجه ارزان و کم‌عارضه بودن درمان‌های گیاهی و گرایش و ذهنیت مطلوب اکثریت سالمندان به استفاده از این درمان‌ها، با انجام بررسی‌های علمی و مستند کردن اثرات مطلوب همچون نتایج پایان‌نامه حاضر، ادغام این درمان‌ها در پزشکی متداول و پیشنهاد به کادر درمانی و مدیران سیستم بهداشتی و درمانی مدیران امکان‌پذیر است. همان‌طور که در قسمت پیشنهادات طرح‌ها آمده است، در آینده برای تعیین حداقل دوز مؤثر روغن به‌لیمو، مکانیسم دقیق اثر آن و شناخت عوارض طولانی‌مدت آن و بررسی تداخلات احتمالی با سایر داروها انجام شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه اصول اخلاقی در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
این پژوهش هیچگونه کمک مالی از سازمانیهای دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
محققان از اساتید گروه سالمندی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، گروه طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تهران و مدیریت و کارمندان گرامی این دانشگاه قدردانی می‌کنند.
References
Spence AP. Biology of human aging. Tehran: Publication of University of Welfare and Rehabilitation Sciences; 1929. p. 354.
Gilani MK. Hefzo lseha Naseri. 2th, editor. Tehran: Iranian Traditional Medicine Publications; 2015. p. 309.
Hazzard WR, Blass JP, Halter JB, Ouslander JG, Tinetti ME. Principles of geriatric medicine and gerontology.New York: McGraw-Hill; 2003.
Ham RJ. Primary care geriatrics: A case-based approach. Amsterdam, Netherlands: Elsevier Health Sciences; 2007.
Jung K-I, Song C-H, Ancoli-Israel S, Barrett-Connor E. Gender differences in nighttime sleep and daytime napping as predictors of mortality in older adults: the Rancho Bernardo study. Sleep medicine. 2013; 14(1):12-9. [DOI:10.1016/j.sleep.2012.06.004] [PMID] [PMCID]
Marasinghe C. Sleep disorders in elderly. Journal of the Ceylon College of Physicians. 2014; 43(1-2). [DOI:10.4038/jccp.v43i1-2.6815]
Torabi S, Shahriari L, Zahedi R, Rahmanian S, Rahmanian K. A survey the prevalence of sleep disorders and their management in the elderly in Jahrom City, 2008. Journal of Jahrom University of Medical Sciences. 2013; 10(4):31. [DOI:10.29252/jmj.10.4.35]
Grewal RG, Doghramji K. Epidemiology of insomnia. Clinical handbook of insomnia. Berlin, Germany: Springer; 2017. pp. 13-25. [DOI:10.1007/978-3-319-41400-3_2]
Ohayon MM. Epidemiology of insomnia: what we know and what we still need to learn. Sleep medicine reviews. 2002; 6(2):97-111. [DOI:10.1053/smrv.2002.0186] [PMID]
Nobahar M, Vafai AA. Assessment of Elderlies Sleep Disorders and Different Confronts Methods Among Them. Iranian Journal of Ageing. 2007; 2(2):263-8.
Arasteh M, Yousefi F, Sharifi Z. Investigation of sleep quality and its influencing factors in patients admitted to the gynecology and general surgery of besat hospital in sanandaj. Medical Journal of Mashhad University of Medical Sciences. 2014; 57(6):762-9.
Khalili Z, Sadrollahi A, Aseman E, Gholipour F, Abbasian M. Evaluation factors associated with sleep quality in the elderly shahid Beheshti hospital of Kashan. Journal of Geratric Nursing. 2016; 2(3):32-43.
Abbasi B, Kimiagar M, Sadeghniiat K, Shirazi MM, Hedayati M, Rashidkhani B. The effect of magnesium supplementation on primary insomnia in elderly: A double-blind placebo-controlled clinical trial. Journal of research in medical sciences: the official journal of Isfahan University of Medical Sciences. 2012; 17(12):1161.
Gooneratne NS. Complementary and alternative medicine for sleep disturbances in older adults. Clinics in Geriatric Medicine. 2008; 24(1):121-38. [DOI:10.1016/j.cger.2007.08.002] [PMID] [PMCID]
Ahmadi S, Khankeh H, Mohammadi F, Khoshknab F, Reza Soltani P. The effect of sleep restriction treatment on quality of sleep in the elders. Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(2). http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-282-en.html
Akhondzadeh S, Daliri-hampa A. Herbal medicine in sleep disorders. Journal of Medicinal Plants. 2004; 1(9):75-84.
Arab Z, Shariati A, Bahrami H, Asayesh H, Vakili M. The effect of acupressure on quality of sleep in hemodialysis patients. Journal of Urmia Nursing And Midwifery Faculty. 2012; 10(2). http://unmf.umsu.ac.ir/browse.php?a_id=828&sid=1&slc_lang=en
Abdullahzadeh M, Naji S. The effect of matricaria chamomilla on sleep quality of elderly people admitted to nursing homes. Iran Journal of Nursing. 2014; 27(89):69-79. [DOI:10.29252/ijn.27.89.69]
Sasai T, Inoue Y, Komada Y, Nomura T, Matsuura M, Matsushima E. Effects of insomnia and sleep medication on health-related quality of life. Sleep medicine. 2010; 11(5):452-7. [DOI:10.1016/j.sleep.2009.09.011] [PMID]
Saboor M. Elderly’s Medical Therapy Status. Iranian Journal of Ageing. 2007; 2(1):216-22.
Leger D, Poursain B, Neubauer D, Uchiyama M. An international survey of sleeping problems in the general population. Current Medical Research and Opinion. 2008; 24(1):307-17. [DOI:10.1185/030079907X253771] [PMID]
Jafari S, Abdollahi M, Saeidnia S. Personalized medicine: A confluence of traditional and contemporary medicine. Alternative Therapies in Health & Medicine. 2014; 20(5):31-40. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25141369/
Mousavizadeh K, Ansari H. Complementary/alternative medicine and medical education. 2008; 7(4): 329-36.
Molassiotis A, Fernadez-Ortega P, Pud D, Ozden G, Scott JA, Panteli V, et al. Use of complementary and alternative medicine in cancer patients: a European survey. Annals of Oncology. 2005; 16(4):655-63. [DOI:10.1093/annonc/mdi110] [PMID]
Ernst E. Prevalence of use of complementary/alternative medicine: a systematic review. Bulletin of the World Health Organization. 2000; 78(2):258-66.
Tehrani BS, Asgharifard H, Haghdoust A, Barghamadi M, Mohammad HN. The use of Complementary/Alternative Medicine among the general population in Tehran, Iran. 2008; 7(4): 355-62.
Sadighi J, Maftoon F, Ziai S. Herbal medicine: Knowledge, attitude and practice in Tehran. Journal of Medicinal Plants. 2005; 1(13):60-7.
World Health Organization. National policy on traditional medicine and regulation of herbal medicines: Report of a WHO global survey. Geneva: World Health Organization; 2005.
Gupta R. Medicinal and Aromatic plants. Patparganj, New Delhi: CBS publishers and distributors. 2010; 234:499.
Kassahun BM, Yosef WB, Mekonnen SA. Performance of lemon Verbena (Aloysia triphylla L.) for morphological, economic and chemical traits in Ethiopia. American-Eurasian Journal of Agricultural and Environmental Sciences. 2013; 13(11):1576-81.
Mojab F, Javidnia K, Zarghi A, Yamohammadi M. Essential oil of Lippia citriodora HBK (Verbenaceae). Journal of Medicinal Plants. 2002; 4(4):41-6.
Shahhoseini R, Ghorbani H, Karimi SR, Estaji A, Moghaddam M. Qualitative and quantitative changes in the essential oil of lemon verbena (Lippia citriodora) as affected by drying condition. Drying Technology. 2013; 31(9):1020-8. [DOI:10.1080/07373937.2013.771649]
Carnat A, Carnat A, Fraisse D, Lamaison J. The aromatic and polyphenolic composition of lemon verbena tea. Fitoterapia. 1999; 70(1):44-9. [DOI:10.1016/S0367-326X(98)00016-1]
Sarris J, Byrne GJ. A systematic review of insomnia and complementary medicine. Sleep Medicine Reviews. 2011; 15(2):99-106. [DOI:10.1016/j.smrv.2010.04.001] [PMID]
Nazem-Ekbatani N, Tavoni S, Haghani H, Gharayagh-Zandi S. Evaluation of Satisfaction fromValeirain for Treatment of Menopause Sleep Disorder. Journal of Arak University of Medical Sciences. 2012; 15 (5):49-57.
Buysse DJ, Reynolds CF, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh Sleep Quality Index: A new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Research. 1989; 28(2):193-213. [DOI:10.1016/0165-1781(89)90047-4]
Tsay S-L, Cho Y-C, Chen M-l. Acupressure and transcutaneous electrical acupoint stimulation in improving fatigue, sleep quality and depression in hemodialysis patients. The American Journal of Chinese Medicine. 2004; 32(03):407-16. [DOI:10.1142/S0192415X04002065] [PMID]
Backhaus J, Junghanns K, Broocks A, Riemann D, Hohagen F. Test-retest reliability and validity of the Pittsburgh Sleep Quality Index in primary insomnia. Journal of Psychosomatic Research. 2002; 53(3):737-40. [DOI:10.1016/S0022-3999(02)00330-6]
Carpenter JS, Andrykowski MA. Psychometric evaluation of the Pittsburgh sleep quality index. Journal of Psychosomatic Research. 1998; 45(1):5-13. [DOI:10.1016/S0022-3999(97)00298-5]
Dadashpoor A, Mohammadi R. Investigating effect of a period of water exercise on sleep quality in male elders. Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2013; 21(3):300-10.
Hossein-Abadi R, Nowrouzi K, Pouresmaili R, Karimloo M, Maddah SSB. Acupoint massage in improving sleep quality of older adults. Archives of Rehabilitation. 2008; 9(2):8-14.
Moghadam K, Farmahini Farahani M, Sajadi M, Sarmadian H, Norouzi Zamenjani M, Heydari HR. The effect of lavender oil aromatherapy on sleep quality of the intensive care unit nurses. Complementary Medicine Journal of Arak. 2016; 5(4):1303-13.
Nasiri K, Jafari M, Eyvanbaga R, Savadpoor M, Seyyedrasooli A. CompComparing the effects of reflexology and foot bath on sleep quality. Complementary Medicine Journal of faculty of Nursing & Midwifery. 2015; 5(1):1077-90.
Ekbatani N, Taavoni S, Haghani H. The effect of valerian on sleep component among menopausal women. Journal of Kerman University of Medical Sciences. 2012; 19(2):190.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
روانشناسی
دریافت: 1395/12/11 | پذیرش: 1398/3/22 | انتشار: 1399/1/13
دریافت: 1395/12/11 | پذیرش: 1398/3/22 | انتشار: 1399/1/13
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تمامی آثار نشریه سالمند: مجله سالمندی ایران تحت مجوز Creative Commons
Attribution-NonCommercial 4.0 هستند.
تماس با ما
تلفن دفتر نشریه:
تلفن مستقیم:02171732827(تماس فقط روزهای شنبه، یکشنبه و سه شنبه ساعت 10 الی 12) 021221800- داخلی 2827
ایمیل: salmand2010@gmail.com
تلفن ناشر : 02145355000 - 02145355555
