دوره 13، شماره 1 - ( بهار 1397 )                   جلد 13 شماره 1 صفحات 123-110 | برگشت به فهرست نسخه ها

XML English Abstract Print

Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Majidi A, Moradi O. Effect of Teaching the Components of Spiritual Intelligence on Death Anxiety in the Elderly. Salmand: Iranian Journal of Ageing 2018; 13 (1) :110-123
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1346-fa.html
مجیدی عارف، مرادی امید. بررسی تأثیر آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر میزان اضطراب مرگ در سالمندان. سالمند: مجله سالمندی ایران. 1397; 13 (1) :110-123

URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1346-fa.html

بررسی تأثیر آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر میزان اضطراب مرگ در سالمندان
عارف مجیدی1 ، امید مرادی 2
1- دانشگاه آزاد
2- دانشگاه آزاد ، moradioma@gmail.com
واژه‌های کلیدی: هوش معنوی، اضطراب مرگ، سالمندان
متن کامل [PDF 2962 kb]   (4332 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (8148 مشاهده)
متن کامل:   (9885 مشاهده)
مقدمه
با پیشرفت و گسترش علوم بهداشتی، هر سال بر شمار سالمندان جهان افزوده می‌شود [1]. طبق ارزیابی‌های اتحادیه اروپا جمعیت بیشتر از 60 سال اروپا از 22 درصد در سال 2000 به 30 درصد در سال 2025 و 34 درصد در سال 2050 خواهد رسید [2]. تخمین زده شده است در سال 2016 جمعیت افراد بیشتر از 65 سال، بیش از کودکان زیر پنج سال باشد و تا سال 2050، یک‌میلیون‌ونیم نفر بیشتر از 60 سال به جمعیت جهان اضافه می‌شوند [3]. 
با توجه به افزایش شاخص امید به زندگی در جهان و ایران، تغییرات ساختمان سنی جمعیت ایران از سال 1355 تا 1395 و قرارگرفتن پیک سنی جمعیت در سنین 30 تا 64 سال [4]، انتظار می‌رود آمار سالمندان ایرانی در سال‌های آینده افزایش چشمگیری داشته باشد. بنابراین تأمین بهداشت روانی و جسمانی سالمندان از جمله مسائلی است که توجه ویژه‌ای را می‌طلبد. با ورود فرد به دوران سالمندی، علاوه بر بیماری‌های شایع مانند بیماری‌های قلبی، بیماری‌های عصبی و سرطان، شایع‌ترین اختلالات روانی همچون افسردگی [6 ،5]، اضطراب مرگ [7]، زوال عقل، استرس عصبی و اختلال خواب [8] نیز درصد زیادی از سالمندان را مبتلا می‌کند.
یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی دوران سالمندی، اضطراب مرگ است. اضطراب مرگ صرفاً اضطراب دوردستی نیست که در پایان راه به انتظار نشسته باشد، بلکه اضطراب نهفته‌ای است که به نهانگاه‌های احساس رخنه می‌کند، تا جایی که گویی طعم مرگ را در همه چیز می‌چشیم. اضطراب از مرگ طبیعی است، اما چنانچه این اضطراب خیلی شدید باشد، سازگاری کارآمد را تضعیف می‌کند [9]. منظور از اضطراب مرگ، افکار، ترس‌ها و احساساتی درباره رویداد آخر زندگی است که در طول زندگی فرد تجربه می‌شود،. در تعریفی دیگر، اضطراب مرگ، پیش‌بینی مرگ خود و ترس از فرایند مرگ و مردن افراد مهم زندگی است [10]. چنین احساساتی می‌تواند به درماندگی، تغییرات جسمانی، ازدست‌دادن کنترل، احساس تنهایی و احساس گناه منجر شود و کارکردهای زندگی عادی فرد را تحت تأثیر منفی قرار دهد [11]. بنابراین بسیار ضروری است که عوامل مؤثر بر کاهش اضطراب مرگ شناسایی شود و از این طریق، به بهبود کیفیت زندگی سالمندان توجه شود.
براساس شواهد تجربی، معنویت در زندگی و سطح بالای هوش معنوی در افراد می‌تواند کاهش اضطراب مرگ را به همراه داشته باشد [13 ،12]. استیونس در سال 1996 برای اولین‌بار مفهوم هوش معنوی را در روان‌شناسی مطرح کرد. هوش معنوی موضوعی شناختی‌انگیزشی است که مجموعه‌ای از مهارت‌های سازگاری و منابعی را معرفی می‌کند که حل مسئله و دستیابی به هدف را تسهیل می‌کنند [14]. برخی از محققان، هوش معنوی را سازه‌ای چهاربعدی می‌دانند؛ برای مثال برخی هوش معنوی را شامل تفکر انتقادی به هستی، ایجاد معناهای شخصی، آگاهی متعالی و بسط هوشیاری می‌دانند [15]. کینگ هوش معنوی را مجموعه‌ای از قابلیت‌های سازش روانی تعریف می‌کند که مبتنی بر جنبه‌های غیرمادی و متعالی واقعیت است؛ به ویژه آن‌هایی که با ماهیت هستی فرد، معنای شخصی، تعالی و سطوح بالاتر هوشیاری مرتبطند. هنگامی‌که این قابلیت‌ها به کار بسته شوند، توانایی منحصربه‌فرد مسئله‌گشایی، تفکر انتزاعی و کنارآمدن را تسهیل می‌کنند [17 ،16]. 
این‌گونه به نظر می‌رسد که افراد با هوش ‌معنوی زیاد به شیوه‌ی مناسب‌تری با موانع و مشکلات استرس‌زا برخورد می‌کنند و کمتر دچار آسیب می‌شوند. هوش معنوی موجب می‌شود که انسان با ملایمت و عطوفت بیشتری به مشکلات نگاه کند، تلاش بیشتری برای یافتن راه‌حل داشته باشد، سختی‌های زندگی را بهتر تحمل کند و به زندگی خود پویایی و حرکت دهد [16]. همچنین هوش معنوی که آخرین لایه از هوش‌های چندگانه است، هدایت و معرفت درونی، حفظ تعادل فکری، آرامش درونی و بیرونی و عملکرد همراه با بصیرت، ملایمت و مهربانی را شامل می‌شود [18]. بنابراین احتمال می‌رود که هوش معنوی بتواند موجبات کاهش اضطراب مرگ را فراهم آورد. در این زمینه می‌توان گفت معنویت بعدی از انسان است که ارتباط و یکپارچگی او را با عالم هستی نشان می‌دهد. این ارتباط و یکپارچگی به انسان امید و معنا می‌دهد و او را از محدوده زمان و مکان و علایق مادی فراتر می‌برد. داشتن چنین فلسفه شخصی پیشرفته‌ای درباره مرگ، اضطراب و ترس از مرگ را کاهش می‌دهد [19]. در واقع، ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺗﻮاﻧﺎیﯽ ﺑﺮا‌ی کمک ﺟﺴﺘﻦ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﻨﻮ‌ی را نوعی هوش ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﯿﻢ، ﭘﺲ ایﻦ ﺗﻮاﻧﺎیﯽ ﺑﺎیﺪ در ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ زﻧﺪﮔﯽ و رﺳﯿﺪن اﻓﺮاد ﺑﻪ اهداف ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎزﮔﺎر‌ی ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد [20]. بنابراین منطقی است اگر فرض کنیم که آموزش هوش معنوی بر میزان اضطراب مرگ سالمندان تأثیرگذار است. شواهد تجربی داخلی و خارجی نیز مؤید این رابطه است. محققان در پژوهش‌های خود نشان دادند بین هوش معنوی و معناداری زندگی با اضطراب مرگ رابطه منفی و معناداری وجود دارد [12]. همچنین دریافتند شناخت‌درمانی مذهب‌محور باعث کاهش نمرات اضطراب مرگ و افزایش نمرات سازگاری اجتماعی و بهزیستی ذهنی می‌شود [21]. 
علاوه بر شواهد تجربی داخلی، نتایج تحقیقات خارجی نیز احتمال وجود رابطه بین هوش معنوی و اضطراب مرگ را آشکار می‌سازد. برای مثال، محققان دریافتند دینداری با اضطراب مرگ رابطه معکوس دارد، در حالی که شک مذهبی با اضطراب مرگ ارتباط مثبت دارد [22]. مشابه با این نتایج، پژوهشگران دیگر نیز دریافتند افرادی که کمتر دین‌داری بودند، اضطراب زیادی  از مرگ را تجربه می‌کردند. نکته دیگر اینکه زنان در مقایسه با مردان اضطراب مرگ بیشتری را تجربه می‌کردند [23].به هر حال، اگرچه نتایج تحقیقات پیشین، وجود ارتباط بین هوش معنوی و اضطراب مرگ را محتمل می کند، بیشتر این مطالعات به‌صورت توصیفی است و شواهد تجربی چندانی پیرامون اثربخشی آموزش هوش معنوی بر کاهش اضطراب مرگ در دسترس نیست.
با توجه به خلأ پژوهشی موجود، هدف اصلی تحقیق حاضر، پاسخ‌گویی به این سؤال است که آیا آموزش هوش معنوی بر کاهش اضطراب مرگ و ابعاد آن در سالمندان مقیم سرای سالمندان شهر سنندج اثربخش است؟ به‌طور ویژه در این پژوهش دو سؤال مطرح و بررسی شد: 1. آیا آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش اضطراب مرگ سالمندان مؤثر است؟ 2. آیا آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش ابعاد اضطراب مرگ (مرگ خودتان، دیدن خودتان درحال‌مرگ، مرگ اطرافیان، دیدن اطرافیانتان در حال مرگ) سالمندان مؤثر است؟
روش مطالعه
پژوهش حاضر از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روش اجرا، نیمه‌آزمایشی از نوع طرح پیش‌آزمون پس‌آزمون با گروه کنترل بود. جامعه آماری این پژوهش را تمامی افراد ساکن و مراجعه‌کننده به سرای سالمندان در شهر سنندج در نیمه اول سال 1395 تشکیل داده بودند که آمار تقریبی آن‌ها 225 نفر بود. از بین جامعه آماری به شیوه نمونه‌گیری در دسترس، 20 نفر از سالمندان که شرایط ورود به پژوهش را داشتند، انتخاب و به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. معیارهای انتخاب افراد نمونه، داشتن سواد خواندن و نوشتن، نداشتن نقص عضو در اندام‌های شنوایی، گفتاری و بینایی، نداشتن اختلالات شناختی حاد، تمایل به شرکت در دوره آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی و داشتن نمره بالای اضطراب مرگ بر اساس مقیاس اضطراب مرگ کالت-لستر (1969) بود. 
تعداد سالمندانی که سواد خواندن و نوشتن داشتند، حدود 100 نفر بود. روند انتخاب افراد نمونه این بود که پس از کسب مجوزهای قانونی لازم، صد پرسش‌نامه اضطراب مرگ با هدف غربالگری در میان سالمندان باسواد توزیع و اجرا شد. در مرحله بعد، افرادی که میانگین نمره اضطراب مرگ آن‌ها در دو دهک بالاتر قرار داشت، واجد شرایط مشارکت در پژوهش تشخیص داده شدند. در نهایت، این بیست نفر به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جای داده شدند. در برای جمع‌آوری داده‌ها نیز از ابزار زیر استفاده شد:
مقیاس اضطراب مرگ کالت-لستر(CL-FODS)
مقیاس اضطراب مرگ کالت-لستر نوعی ابزار خودسنجی برای اندازه‌گیری میزان ترس و اضطراب مربوط به مرگ است. کالت-‌لستر در سال 1969 فرم ابتدایی این مقیاس را طراحی کرد. اسماعیلی و نادری در سال 1387، برای اولین‌بار در ایران طی پژوهشی فرم تجدیدنظرشده این مقیاس را بر روی نمونه‌ای به حجم 200 نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز اجرا کردند. ضریب پایایی آن از طریق دو روش آماری آلفای کرونباخ و تصنیف به ترتیب 0/89 و 0/68 و اعتبار هم‌زمان این مقیاس با مقیاس اضطراب مرگ تمپلر (1970) برابر 0/57 به دست آمد که بیانگر اعتبار قابل قبول این پرسش‌نامه است [13].
این مقیاس شامل 32 سؤال و چهار خرده‌مقیاس مرگ خودتان، دیدن خودتان درحال‌مرگ، مرگ اطرافیان و دیدن اطرافیانتان در مرگ است [24]. عبارات این پرسش‌نامه، روی مقیاسی پنج‌درجه‌ای نمره‌گذاری می‌شوند که هریک از این گویه‌ها از یک تا پنج امتیاز دارند. در این پرسش‌نامه دو نوع نمره محاسبه می‌شود: نمره زیرمقیاس‌ها و نمره کل. بیشترین نمره‌ای که در این آزمون کسب می‌شود 160 و کمترین نمره 32 است. هرچقدر نمره فرد به 160 نزدیک‌تر باشد، به این معنی است که اضطراب مرگ زیادی دارد. برای بررسی پایایی پرسش‌نامه اضطراب مرگ کالت-لستر، به ضریب آلفای کرونباخ استناد شد و از آن‌جا که ضریب پایایی به‌دست آمده، 0/794 بود، از قابلیت اعتماد ابزار اطمینان حاصل شد. 
روند اجرای پژوهش به این صورت بود که ابتدا مقیاس اضطراب مرگ که پیش‌آزمون بود، روی آزمودنی‌ها در دو گروه آزمایش و کنترل اجرا شد. سپس گروه آزمایش، مداخله مبتنی بر رویکرد آموزش مفاهیم معنوی را در هشت جلسه 90 دقیقه‌ای دریافت کردند. طی این مدت گروه کنترل هیچ‌گونه مداخله‌ای را دریافت نکردند. بعد از اتمام جلسات مداخله، مقیاس اضطراب مرگ که پس‌آزمون بود، روی آزمودنی‌ها اجرا شد. برای رعایت مسائل اخلاقی در پژوهش، به آزمودنی‌ها اطلاع داده شد که مداخله برای شرکت در کاری پژوهشی است و نتایج بدون ذکر نام منتشر خواهد شد. شایان ذکر است فرایند گردآوری داده‌ها به تأیید کمیته اخلاقی دانشگاه رسیده است. آزمودنی‌های گروه کنترل هم تحت مداخلات بدون ساختاری قرار گرفتند که از لحاظ محتوا با مداخلات گروه آزمایش متفاوت بود. محتوای جلسات آموزش هوش معنوی بر اساس برنامه آموزشی کینگ صورت گرفت که خلاصه آن در جدول شماره 1 آورده شده است. برای تحلیل داده‌ها از آزمون‌های تحلیل کواریانس یک راهه و چندراهه استفاده شد. نتایج با استفاده از نرم‌افزار SPSS-22 تحلیل شد.
یافته‌ها
براساس تحلیل اطلاعات جمعیت‌شناختی میانگین سنی گروه آزمایش 62/5 و گروه کنترل 63/1 سال بود. جدول شماره 2 ویژگی‌های جمعیت‌شناختی نمونه‌ها را در دو گروه نشان می‌دهد. جدول شماره 3 نیز میانگین و انحراف استاندارد نمرات اضطراب مرگ آزمودنی‌ها در مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون را نشان می‌دهد.
پس از ارائه یافته‌های توصیفی، در ادامه تحلیل استنباطی داده‌ها ارائه شده است. عادی‌بودن توزیع داده‌ها با آزمون شاپیرو-ویلک بررسی شد. بر این اساس مقدار آماره شاپیرو-ویلک مربوط به نمره اضطراب مرگ در پیش‌آزمون برابر با 0/927 و سطح معناداری نیز 0/136 بود. همچنین مقدار آماره شاپیرو-ویلک مربوط به نمره اضطراب مرگ در پس‌آزمون برابر با 0/922 و سطح معناداری نیز 0/109 بود. با توجه به معنادار نبودن نتایج و تأیید فرض صفر، اطمینان حاصل شد که توزیع داده‌ها عادی بوده است. در ادامه نتایج بررسی سؤالات پژوهش ارائه شده است. 
1. آیا آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش اضطراب مرگ سالمندان مؤثر است؟ برای بررسی این سؤال از آزمون تحلیل کوواریانس‌ یک‌راهه استفاده شد. یکی از مفروضه‌های تحلیل کوواریانس بررسی همگنی شیب رگرسیون است. نتایج بررسی شیب رگرسیون نشان داد مقدار F مربوط به تعامل گروه  پیش‌آزمون در نمره کل اضطراب مرگ برابر با 2/092 و سطح معناداری حاصل، 0/061 بوده است. با توجه به معنادارنبودن نتایج و تأیید فرض صفر، مشخص شد داده‌ها از فرضیه همگنی شیب‌های رگرسیون پشتیبانی می‌کنند. یکی دیگر از مفروضه‌های تحلیل کوواریانس همگنی واریانس‌هاست. برای بررسی این مفروضه از آزمون لون استفاده شد. مقدار F در آزمون لون برابر با 0/034 و سطح معناداری نیز 0/856 بود. از آنجا که سطح معناداری بزرگ‌تر از 0/05 بود، از رعایت فرض همگنی واریانس‌ها نیز اطمینان حاصل شد. با توجه به رعایت پیش‌شرط‌های تحلیل کوواریانس، در جدول شماره 4 نتایج این آزمون ارائه شده است. 
نتایج جدول شماره 4 نشان داد اثر متغیر مستقل آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش نمره کل اضطراب مرگ سالمندان از لحاظ آماری معنا‌دار است (0/001Sig.= و 27/053=f) و با توجه به اینکه میانگین نمرات پس‌آزمون گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل کاهش یافته است، می‌توان گفت آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی توانسته است به طور معناداری نمره کل اضطراب مرگ را در گروه آزمایش در مقایسه گروه کنترل کاهش دهد. 
2) آیا آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش ابعاد اضطراب مرگ (مرگ خودتان، دیدن خودتان درحال‌مرگ، مرگ اطرافیان، دیدن اطرافیانتان در حال مرگ) سالمندان مؤثر است؟ برای بررسی سؤال دوم از آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره استفاده شد. قبل از اجرای این آزمون برای بررسی مفروضه همگنی ماتریکس‌های واریانس-کوواریانس از آزمون ام‌باکس استفاده شد. مقدار آماره ام‌باکس 6/66؛ مقدار F برابر با 0/503 و سطح معناداری برابر با 0/899 بود. معنادارنبودن مقدار F نشان داد فرض همگنی ماتریکس‌های واریانس-کوواریانس رعایت شده است. برای بررسی مفروضه همگنی واریانس‌ها نیز از آزمون لون استفاده شد. از آنجا که سطح معناداری متناظر با مقادیر F در مورد هر چهار بعد اضطراب مرگ، بالاتر از 0/05بود؛ از مفرضه همگنی واریانس‌ها نیز اطمینان حاصل شد. بنابراین در ادامه نتایج اصلی تحلیل کوواریانس چندمتغیره گزارش شده است. 
بر اساس نتایج جدول شماره 5، مقادیر F محاسبه‌شده برای چهار آزمون اثر پیلای، لامبدای ویلکز، اثر هتلینگ و بزرگ‌ترین ریشه روی، همگی در سطح 0/01 معنادار بودند. بنابراین مشخص شد حداقل بین یک جفت میانگین تفاوت معنادار وجود دارد.
نتایج حاصل از جدول شماره 6 نیز نشان داد که مقادیر F محاسبه‌شده در متغیر گروه در ابعاد مرگ اطرافیان و دیدن اطرافیان در حال مرگ (27/675، 6/726=F) در سطح (0/05≥P) معنادار است، اما در ابعاد مرگ خود و دیدن خود در حال مرگ معنادار نشده است. معناداری در خرده‌مقیاس‌های مرگ اطرافیان و دیدن اطرافیان در حال مرگ به این معناست که آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی توانسته است این دو خرده‌مقیاس را در گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل کاهش دهد.
بحث
هدف از پژوهش حاضر بررسی آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش اضطراب مرگ سالمندان مقیم و مراجعه‌کننده به مرکز سالمندان شهر سنندج بود. نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی باعث کاهش اضطراب مرگ سالمندان می‌شود. همچنین آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی باعث کاهش ابعاد اضطراب مرگ (مرگ اطرافیان و دیدن اطرافیانتان درحال‌مرگ) در سالمندان می‌شود، اما در کاهش ابعاد اضطراب مرگ در خصوص مرگ خود و دیدن خودتان درحال‌مرگ نتایج معناداری مشاهده نشد. 
نتایج پژهش حاضر با مطالعات عباسی و نادری (2015)، جانی و همکاران (2013)، قربانعلی پور و اسماعیلی (2012)، وانگ و همکاران (2015)، هنری و پاتریک (2014)، ساجیدعلی‌خان و همکاران (2014)، امجد (2014)، آرنولد پین (2010)، المر و همکاران (2003) همسو بود [29-25 ،23-21 ،12]. مرگ پدیده مهمی است که همواره فکر بشر به ویژه انسان مدرن را به خود مشغول کرده است. هیچ انسانی نیست که حداقل برای یک لحظه به مرگ فکر نکرده باشد. او اساساً به لحاظ داشتن غریزه حیات، میل تداوم به زندگی دارد و همواره می‌کوشد به نوعی بر خشونت طبیعت و تاریک اندیشی غریزه مرگ فائق آید [30]. مرگ از همان ابتدا کانون اصلی خرافات و باورهای گوناگون قرار گرفته است. بشر برای رویارویی با این پدیده ناشناخته و هراسناک به مذهب و فلسفه پناه برده و با توسل به علم و هنر تحمل آن را آسان‌تر کرده است. معنویت ترس از مرگ را کاهش می‌دهد و هوش معنوی زمانی نمایان می‌شود که فرد زندگی‌اش را با معنویت کامل سپری می‌کند [20]. 
افرادی که هوش معنوی بالاتری دارند، به سه دلیل سلامت روانی بهتری دارند: اول اینکه، دین سامانه باور منسجمی ایجاد می‌کند که باعث می‌شود افراد برای زندگی معنا پیدا کنند و به آینده امیدوار باشند. باورهای معنوی به افراد امکان می‌دهد که به ناملایمات، فشارهای روانی و فقدان‌های گریزناپذیر که در زندگی رخ می‌دهند، معنا دهند و به زندگی بعدی که همراه با آرامش است، امیدوار و خوشبین باشند. دوم اینکه حضور در امور مذهبی، برای افراد حمایت اجتماعی می‌آورد. سوم اینکه باورهای معنوی اغلب با سبک زندگی سالم‌تری همراه است [31]. افرادی که معنویت درونی‌شده و فعال دارند و حس اخلاقی و نوع دوستی قوی در آن‌هاست و انگیزه اصلی خود را در انسان‌بودن و حفظ کرامت او به منظور تقرب به درگاه خدا جست‌وجو می‌کنند، با روی‌آوردن به معنویات، سلامت خود و دیگران را حفظ می‌کنند. شاید این موضوع به این دلیل باشد که احساس اشخاص از پدیده‌های ماورای طبیعی می‌تواند حمایت روان‌شناختی را فراهم کند و ممکن است حمایت معنوی نیز به همراه داشته باشد که نمی‌تواند به لحاظ پدیدارشناختی اندازه‌گیری شود. 
به دلیل ماهیت متعالی تجربه‌های معنوی، افراد با باورهای معنوی به طور مداوم در ارتباط با درکی از تجربه‌های زندگی خود هستند که شامل مداخلات معنوی و الهی است. این مداخلات می‌توانند رویدادهای زندگی و افکار و رفتار انسان را تغییر دهند و به نحو سودمندی به چگونگی مقابله شخص با رویدادهای نامطلوب تأثیر بگذارند [32]. معنویت در خلال بزرگ‌سالی افزایش می‌یابد؛ اضطراب‌ مرگ در بزرگ‌سالانی که ایمان راسخ به نیرو یا موجودی عالی دارند، بسیار کم است. دوره سالمندی دوره‌ای است که سالمندان احساس معنویت پخته‌تری را پرورش می‌دهند، یعنی با آگاهی از این موضوع که زندگی در آینده نزدیک به پایان می‌رسد، فعالانه معنی عالی‌تری را در آن می‌جویند [13]. 
نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش ابعاد اضطراب مرگ (مرگ اطرافیان، دیدن اطرافیانتان درحال‌مرگ) در سالمندان مؤثر است، ولی در کاهش ابعاد اضطراب مرگ (مرگ خودتان و دیدن خودتان درحال‌مرگ) مؤثر نبوده است. نتایج پژوهش حاضر مبنی بر تأثیر آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش ابعاد مرگ (مرگ اطرافیان و دیدن اطرافیانتان درحال‌مرگ) با مطالعات عباسی و نادری (2015)، نادری و روشنی (2011)، وانگ و همکاران (2015)، هنری و پاتریک (2014)، ساجیدعلی‌خان و همکاران (2014)، امجد(2014)، آرنولد پین (2010)، المر و همکاران (2003) همسو بود [29-26 ،23 ،22 ،13 ،12]. داشتن خودپنداره مبتنی بر مذهب یا تعبیر مذهبی زندگی فردی، اعتقاد به اشرف مخلوقات و خلیفه و جانشین خدابودن در زمین، آگاه و تحت آموزش مستقیم خدابودن و بیش از فرشتگان درگاهش مقرب‌بودن متضمن شرایط استمرار خویش است. کسی که برای پایان زندگی فردی، تفسیری مذهبی دارد و مرگ را گذر از این جهان به آن جهان، از زندگی فانی به زندگی جاودانه و نقطه عطف رسیدن به ابدیت می‌داند و معتقد است که همه از خداییم و به سوی او باز می‌گردیم،نه‌فقط نگاهی منفی به مرگ ندارد، بلکه آن را رسیدن و پیوستن به خالق خود تلقی می‌کند [13]. 
هوش معنوی باعث ایجاد معنی و هدف برای زندگی می‌شود. افرادی که احساس معناداری و هدف در زندگی داشته باشند، در زمان بحران بهتر با شرایط کنار می‌آیند و امید به خدا آنان را قادر می‌سازد آشفتگی روانی کمتری را تجربه کنند [33]. همچنین می‌توان گفت سامانه باورهای معنوی به افراد امکان می‌دهد به ناملایمات، فشارهای روانی و فقدان‌های گریزناپذیر که در روند چرخه زندگی رخ می‌دهد، معنا بدهند و به زندگی بعدی (اخروی) که در آن چنین دشواری‌هایی وجود ندارد، امیدوار و خوش‌بین باشند [34]. افزایش سطح هوش معنوی به سالمند کمک می‌کند به مرگ با دید بهتری بنگرد و بپذیرد که مرگ جزئی از زندگی است و توانایی پذیرش این مسئله را در خود افزایش دهد. این کار باعث می‌شود فرد سالمند مرگ عزیزان و اطرافیان را راحت‌تر قبول کند، وجود یا نبود انسان را در گرو قدرت لایتنهاهی خدا بداند و کمتر دچار تشویش و نگرانی شود. 
نتایج پژوهش حاضر مبنی بر تأثیرنداشتن آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش ابعاد اضطراب مرگ (مرگ خودتان و دیدن خودتان درحال‌مرگ) در سالمندان با مطالعه ضیاپور، دوستی، عباسی اسفاجیر مبنی بر رابطه‌نداشتن جهت‌گیری مذهبی و اضطراب مرگ [37-35] همسو بود. معنویت هدیه‌ای آسمانی است که موقعیت ازدست‌رفته انسان را به او می‌بخشد و جایگاه گمشده و فراموش‌شده او را یادآوری می‌کند، مفهوم و معنای مرگ را برای انسان دیگرگونه می‌کند تا اضطراب او از پدیده مرگ و پایان‌یافتن خوشی‌ها و لذت‌ها و گاه دردها، رنج‌ها، آلام التیام‌نیافته و زخم‌های شفانیافته کاهش یابد یا پناهی شود تا در سایه‌سار آن آرام و قرار گیرد. معنویت مذهبی به انسان وعده جاودانگی می‌دهد؛ جاودانه زیستن در جهانی عاری از رنج و درد و زشتی و ناپاکی. البته کسانی که معنویت را پاس داشته‌اند و برای دستیابی به لذت‌های نامشروع و خوشی‌های ناپایدار و نابهنجار از حدود و محرمات تعریف‌شده فراتر نرفته‌اند، به این جاودانگی می‌رسند. دوری‌جستن از ناخوشی‌ها و نابهنجاری‌های پنهان در روابط اجتماعی جاری و بی‌تأثیر و خزیدن به پناهگاه امن و نویدبخش معنویت در دوران پیری بسیار محتمل است[13].
با تمام این تفاسیر مرگ پدیده‌ای دهشتناک و گریزناپذیر است و سالمند به دلیل نزدیکی زمانی به این پدیده، بیشتر دچار نگرانی می‌شود. همین موضوع گاهی باعث انکار پدیده مرگ در او می‌شود و معنویت و آموزه‌های دینی توان مقابله با این تفکر را در سالمند ندارند. در این پژوهش میانگین نمرات پیش‌آزمون و پس‌آزمون در خصوص تأثیر آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی در کاهش ابعاد اضطراب مرگ (دیدن مرگ خودتان و دیدن خودتان درحال‌مرگ) مثبت بود، ولی تأثیر آن معنادار نبود که این نشان‌دهنده این است که با تقویت آموزه‌های هوش معنوی امکان کاهش اضطراب مرگ وجود خواهد داشت.
از جمله محدودیت‌های تحقیق حاضر این بود که به دلیل محدودیت زمانی پژوهش، امکان پیگیری طولانی مدت نتایج دوره آموزشی وجود نداشت. بنابراین توصیه می‌شود در پژوهش‌های آتی، رویکرد پژوهشگران به بررسی پیامدهای میان‌مدت و بلندمدت مداخلات مبتنی بر آموزش هوش معنوی معطوف شود. همچنین حجم نمونه در این پژوهش معدود بود. بنابراین اطمینان از قابلیت تعمیم این نتایج در گرو پژوهش‌های تکمیلی دیگر است. توصیه می‌شود در استفاده از نتایج به این محدودیت نیز توجه شود. 
نتیجه‌گیری نهایی
نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی باعث کاهش اضطراب مرگ سالمندان می‌شود. همچنین آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی باعث کاهش ابعاد اضطراب (مرگ اطرافیان و اضطراب دیدسن اطرافیانتان درحال‌مرگ)، در سالمندان می‌شود. با در نظر گرفتن این یافته‌ها توصیه می‌شود که دوره‌های آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی در مراکز سالمندان، بیمارستان‌ها و محیط‌های مشابهی که بیماران و افراد درمانده در آن‌ها هستند، به صورت منظم اجرا شود. همچنین پیشنهاد می‌شود دوره‌های آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی، برای کاهش دیگر مشکلات روان‌شناختی همچون افسردگی، استرس و غیره نیز استفاده شود.
تشکر و قدردانی
مؤلفان بر خود لازم می‌دانند که ضمن سپاسگزاری از مدیریت محترم مرکز سالمندان شهر سنندج، از تمامی افراد شرکت‌کننده در مطالعه که با همکاری صادقانه زمینه را برای نتیجه‌گیری دقیق‌تر فراهم کردند، صمیمانه تشکر و قدردانی کنند. 
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد آقای عارف مجیدی با عنوان «اثربخشی آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر کاهش اضطراب مرگ در سالمندان مقیم مرکز سالمندان» در گروه روان‌شناسی بالینی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج است.
 
References 
  1. Hojati H, Sharifnia H, Hoseinalipour S, Akhundzade G, Asayesh H. [The effect of reminiscence on the amount of group self-esteem and life satisfaction of the elderly (Persian)]. Journal of Nursing and Midwifery Urmia University of Medical Sciences. 2011; 9(5):350-6.
  2. Riedel Heller SG, Busse A, Angermeyer MC. The state of mental health in old age across the ‘old’European :::union:::–a systematic review. Acta Psychiatrica Scandinavica. 2006; 113(5):388-401. doi: 10.1111/j.1600-0447.2005.00632.x
  3. Parmar D, Williams G, Dkhimi F. Enrolment of older people in social health protection programs in West Africa e Does social exclusion play a part. Social Science & Medicine. 2014; 119:36-44.
  4. Statistical Center of Iran. [General census of population and housing (Persian)]. Tehran: Statistical Center of Iran; 2016. 
  5. Tsai FJ, Motamed S, Rougemont A. The protective effect of taking care of grandchildren on elders’ mental health? Associations between changing patterns of intergenerational exchanges and the reduction of elders’ loneliness and depression between 1993 and 2007 in Taiwan. BMC Public Health. 2013; 13(1). doi: 10.1186/1471-2458-13-567
  6. Bøen H, Dalgard OS, Johansen R, Nord E. A randomized controlled trial of a senior centre group programme for increasing social support and preventing depression in elderly people living at home in Norway. BMC Geriatrics. 2012; 12(1). doi: 10.1186/1471-2318-12-20
  7. Phabphal K, Geater A, Limapichat K, Sathirapanya P, Setthawatcharawanich S. Risk factors of recurrent seizure, co-morbidities, and mortality in new onset seizure in elderly. Seizure. 2013; 22(7):577–80. Doi: 10.1016/j.seizure.2013.04.009
  8. Bährer-Kohler S, Hemmeter U. Aspects of mental health care provision of the elderly in Switzerland. Geriatric Mental Health Care. 2013; 1(1):11–9. doi: 10.1016/j.gmhc.2012.11.002
  9. Berk, LE. Child development [Seyed Mohammadi Y, Persian trans]. Tehran: Arasbaran; 2008.
  10. Salehi F, Mohsenzade F, Arefi M. [Prevalence of death anxiety in patients with breast cancer in Kermanshah (Persian)]. Iranian Journal of Breast Disease. 2016; 8(4):34-41.
  11. Caplan H. Psychiatry [M. Sadeghi, M. Sadeghi, S. Mohsenifar, V. Shariat, A. Farhoodian, V. Sharifi, Persian Trans]. Tehran: Baraye Farda; 2002.
  12. Abbasi Z, Naderi F. [The relationship between spiritual intelligence, meaningful life and death anxiety and depression in cancer patients in Ahvaz (Persian)]. Paper presented at the 2nd National Conference and the 1st International Conference on New Research in the Humanities. 12 June 2015, Tehran, Iran.
  13. Naderi F, Roshani Kh. [The relationship between spiritual intelligence, social intelligence and death anxiety in the elderly (Persian)]. Woman and Culture. 2011; 2(6):55-67.
  14. Gobarybonab B, Salimi M, Sliani L, noorimoghadam S. [Spiritual intelligence (Persian)]. Research Quarterly in Islamic Theology (Kalam) and Religious Studies. 2007; 3(10):125-47.
  15. Abedini Y, Brat Dastjerdi N. [The relation between religiosity and spiritual intelligence and their effect on students' academic achievement (Persian)]. New Educational Approaches. 2014; 9(1):37-52.
  16. King DB. Rethinking claims of spiritual intelligence: A definition, model, & measure (MA thesis). Peterborough, Ontario: Trent university; 2008.
  17. Alavi S. [The relationship between spiritual intelligence and attitude to love and orientation to the relationship before marriage in Isfahan Industrial University (Persian)] [MA thesis]. Isfahan: Islamic Azad University; 2011. 
  18. Abdollahzadeh H. [Construction and standardization of spiritual intelligence questionnaire (Persian)]. Tehran: Psychometric; 2009.
  19. Salajegheh S, Raghibi M. [The effect of combined therapy of spiritual-cognitive group therapy on death anxiety in patients with cancer (Persian)]. Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2014; 22(2):1130-9.
  20. Bairami M, Mohammad Panah Ardakan A, Faroughi P, Ghanei M. [Prediction of death anxiety based on spiritual intelligence of students in Ardakan university and seminary (Persian)]. Culture in the Islamic University. 2015; 5(1):21-37. 
  21. Jani S, Molaee M, Jangi S, Pooresmaili A. [Effectiveness of cognitive therapy based on religious believes on death anxiety, social adjustment and subjective well-being in the cancer patients (Persian)]. Journal of Medical Sciences. 2014; 22(5):94-103.
  22. Henrie J, Patrick JH. Religiousness, religious doubt, and death anxiety. The International Journal of Aging and Human Development. 2014; 78(3):203–27. doi: 10.2190/ag.78.3.a
  23. Amjad A. Death anxiety as a function of age and religiosity. Journal of Applied Environmental and Biological Sciences. 2014; 4(9):333-41.
  24. Naderi F, Esmaeli E. [The association Between Death Anxiety, Suicide ideation and wellbeing in Ahvaz I.A.U Students (Persian)]. Journal of Social Psychology. 2009; 2(8):35-52.
  25. Naderi F, Esmaeli E. [The association between death anxiety, suicide ideation and wellbeing in Ahvaz I.A.U students (Persian)]. Journal of Social Psychology. 2009; 2(8):35-52.
  26. Qorbanalipoor M, Esmaeili A. [The effectiveness of the therapy on the anxiety of death in the elderly (Persian)]. Counseling Culture and Psychotherapy. 2012; 3(9):53-68.
  27. Wong LP, Fung HH, Jiang D. Associations between religiosity and death attitudes: Different between Christians and Buddhists. Psychology of Religion and Spirituality. 2015; 7(1):70–9. doi: 10.1037/a0037993
  28. Sajid Ali Khan K, Vijayshri R, Farooqi FS. A study of religiosity in relation to spirituality and anxiety. International Journal of Advancements in Research Technology. 2014; 3(4):269-85.
  29. Pyne DA. A model of religion and death. The Journal of Socio-Economics. 2010; 39(1):46–54. doi: 10.1016/j.socec.2009.08.003
  30. Elmer LD, MacDonald DA, Friedman HL. Transpersonal psychology, physical health, and mental health: Theory, research, and practice. The Humanistic Psychologist. 2003; 31(2-3):159–81. doi: 10.1080/08873267.2003.9986929
  31. Azar M, Nohee S, Shafiee Kandjani AR. [Suicide (Persian)]. Tehran: Arjmand; 2006.
  32. Mabe PA, Josephson AM. Child and adolescent psychopathology: Spiritual and religious perspectives. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America. 2004; 13(1):111–25. doi: 10.1016/s1056-4993(03)00091-9 
  33. Carr A. Positive psychology: The science of happiness and human strengths. New York: Routledge; 2011.
  34. Mabe PA, Josephson AM. Child and adolescent psychopathology: spiritual and religious perspectives. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America. 2004; 13(1):111–25. doi: 10.1016/s1056-4993(03)00091-9
  35. Sim TN, Loh BSM. Attachment to god: Measurement and dynamics. Journal of Social and Personal Relationships. 2003; 20(3):373–89. doi: 10.1177/0265407503020003006
  36. Smucker CJ. Nursing, healing and spirituality. Complementary Therapies in Nursing and Midwifery. 1998; 4(4):95–7. doi: 10.1016/s1353-6117(98)80040-1
  37. Ziapour S S, Dusti Y, AbbasiAsfajir A. Correlation between religious orientation and death anxiety. Journal of Psychology & Behavioral Studies. 2014; 2(1):20-29. 
نوع مطالعه: پژوهشي | موضوع مقاله: روانشناسی
دریافت: 1396/6/16 | پذیرش: 1396/10/18 | انتشار: 1397/1/12
فهرست منابع
1. Hojati H, Sharifnia H, Hoseinalipour S, Akhundzade G, Asayesh H. [The effect of reminiscence on the amount of group self-esteem and life satisfaction of the elderly (Persian)]. Journal of Nursing and Midwifery Urmia University of Medical Sciences. 2011; 9(5):350-6.
2. Riedel Heller SG, Busse A, Angermeyer MC. The state of mental health in old age across the 'old'European :union:–a systematic re-view. Acta Psychiatrica Scandinavica. 2006; 113(5):388-401. doi: 10.1111/j.1600-0447.2005.00632.x [DOI:10.1111/j.1600-0447.2005.00632.x]
3. Parmar D, Williams G, Dkhimi F. Enrolment of older people in social health protection programs in West Africa e Does social ex-clusion play a part. Social Science & Medicine. 2014; 119:36-44. [DOI:10.1016/j.socscimed.2014.08.011] [PMID]
4. Statistical Center of Iran. [General census of population and housing (Persian)]. Tehran: Statistical Center of Iran; 2016.
5. Tsai FJ, Motamed S, Rougemont A. The protective effect of taking care of grandchildren on elders' mental health? Associations be-tween changing patterns of intergenerational exchanges and the reduction of elders' loneliness and depression between 1993 and 2007 in Taiwan. BMC Public Health. 2013; 13(1). doi: 10.1186/1471-2458-13-567 [DOI:10.1186/1471-2458-13-567]
6. Bøen H, Dalgard OS, Johansen R, Nord E. A randomized controlled trial of a senior centre group programme for increasing social support and preventing depression in elderly people living at home in Norway. BMC Geriatrics. 2012; 12(1). doi: 10.1186/1471-2318-12-20 [DOI:10.1186/1471-2318-12-20]
7. Phabphal K, Geater A, Limapichat K, Sathirapanya P, Setthawatcharawanich S. Risk factors of recurrent seizure, co-morbidities, and mortality in new onset seizure in elderly. Seizure. 2013; 22(7):577–80. Doi: 10.1016/j.seizure.2013.04.009 [DOI:10.1016/j.seizure.2013.04.009]
8. Bährer-Kohler S, Hemmeter U. Aspects of mental health care provision of the elderly in Switzerland. Geriatric Mental Health Care. 2013; 1(1):11–9. doi: 10.1016/j.gmhc.2012.11.002 [DOI:10.1016/j.gmhc.2012.11.002]
9. Berk, LE. Child development [Seyed Mohammadi Y, Persian trans]. Tehran: Arasbaran; 2008.
10. Salehi F, Mohsenzade F, Arefi M. [Prevalence of death anxiety in patients with breast cancer in Kermanshah (Persian)]. Iranian Jour-nal of Breast Disease. 2016; 8(4):34-41.
11. Caplan H. Psychiatry [M. Sadeghi, M. Sadeghi, S. Mohsenifar, V. Shariat, A. Farhoodian, V. Sharifi, Persian Trans]. Tehran: Baraye Farda; 2002.
12. Abbasi Z, Naderi F. [The relationship between spiritual intelligence, meaningful life and death anxiety and depression in cancer pa-tients in Ahvaz (Persian)]. Paper presented at the 2nd National Conference and the 1st International Conference on New Research in the Humanities. 12 June 2015, Tehran, Iran.
13. Naderi F, Roshani Kh. [The relationship between spiritual intelligence, social intelligence and death anxiety in the elderly (Persian)]. Woman and Culture. 2011; 2(6):55-67.
14. Gobarybonab B, Salimi M, Sliani L, noorimoghadam S. [Spiritual intelligence (Persian)]. Research Quarterly in Islamic Theology (Kalam) and Religious Studies. 2007; 3(10):125-47.
15. Abedini Y, Brat Dastjerdi N. [The relation between religiosity and spiritual intelligence and their effect on students' academic achievement (Persian)]. New Educational Approaches. 2014; 9(1):37-52.
16. King DB. Rethinking claims of spiritual intelligence: A definition, model, & measure (MA thesis). Peterborough, Ontario: Trent uni-versity; 2008.
17. Alavi S. [The relationship between spiritual intelligence and attitude to love and orientation to the relationship before marriage in Is-fahan Industrial University (Persian)] [MA thesis]. Isfahan: Islamic Azad University; 2011.
18. Abdollahzadeh H. [Construction and standardization of spiritual intelligence questionnaire (Persian)]. Tehran: Psychometric; 2009.
19. Salajegheh S, Raghibi M. [The effect of combined therapy of spiritual-cognitive group therapy on death anxiety in patients with can-cer (Persian)]. Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2014; 22(2):1130-9.
20. Bairami M, Mohammad Panah Ardakan A, Faroughi P, Ghanei M. [Prediction of death anxiety based on spiritual intelligence of students in Ardakan university and seminary (Persian)]. Culture in the Islamic University. 2015; 5(1):21-37.
21. Jani S, Molaee M, Jangi S, Pooresmaili A. [Effectiveness of cognitive therapy based on religious believes on death anxiety, social ad-justment and subjective well-being in the cancer patients (Persian)]. Journal of Medical Sciences. 2014; 22(5):94-103.
22. Henrie J, Patrick JH. Religiousness, religious doubt, and death anxiety. The International Journal of Aging and Human Develop-ment. 2014; 78(3):203–27. doi: 10.2190/ag.78.3.a [DOI:10.2190/AG.78.3.a]
23. Amjad A. Death anxiety as a function of age and religiosity. Journal of Applied Environmental and Biological Sciences. 2014; 4(9):333-41.
24. Naderi F, Esmaeli E. [The association Between Death Anxiety, Suicide ideation and wellbeing in Ahvaz I.A.U Students (Persian)]. Journal of Social Psychology. 2009; 2(8):35-52.
25. Naderi F, Esmaeli E. [The association between death anxiety, suicide ideation and wellbeing in Ahvaz I.A.U students (Persian)]. Journal of Social Psychology. 2009; 2(8):35-52.
26. Qorbanalipoor M, Esmaeili A. [The effectiveness of the therapy on the anxiety of death in the elderly (Persian)]. Counseling Culture and Psychotherapy. 2012; 3(9):53-68.
27. Wong LP, Fung HH, Jiang D. Associations between religiosity and death attitudes: Different between Christians and Buddhists. Psychology of Religion and Spirituality. 2015; 7(1):70–9. doi: 10.1037/a0037993 [DOI:10.1037/a0037993]
28. Sajid Ali Khan K, Vijayshri R, Farooqi FS. A study of religiosity in relation to spirituality and anxiety. International Journal of Ad-vancements in Research Technology. 2014; 3(4):269-85.
29. Pyne DA. A model of religion and death. The Journal of Socio-Economics. 2010; 39(1):46–54. doi: 10.1016/j.socec.2009.08.003 [DOI:10.1016/j.socec.2009.08.003]
30. Elmer LD, MacDonald DA, Friedman HL. Transpersonal psychology, physical health, and mental health: Theory, research, and practice. The Humanistic Psychologist. 2003; 31(2-3):159–81. doi: 10.1080/08873267.2003.9986929 [DOI:10.1080/08873267.2003.9986929]
31. Azar M, Nohee S, Shafiee Kandjani AR. [Suicide (Persian)]. Tehran: Arjmand; 2006.
32. Mabe PA, Josephson AM. Child and adolescent psychopathology: Spiritual and religious perspectives. Child and Adolescent Psy-chiatric Clinics of North America. 2004; 13(1):111–25. doi: 10.1016/s1056-4993(03)00091-9 [DOI:10.1016/S1056-4993(03)00091-9]
33. Carr A. Positive psychology: The science of happiness and human strengths. New York: Routledge; 2011.
34. Mabe PA, Josephson AM. Child and adolescent psychopathology: spiritual and religious perspectives. Child and Adolescent Psy-chiatric Clinics of North America. 2004; 13(1):111–25. doi: 10.1016/s1056-4993(03)00091-9 [DOI:10.1016/S1056-4993(03)00091-9]
35. Sim TN, Loh BSM. Attachment to god: Measurement and dynamics. Journal of Social and Personal Relationships. 2003; 20(3):373–89. doi: 10.1177/0265407503020003006 [DOI:10.1177/0265407503020003006]
36. Smucker CJ. Nursing, healing and spirituality. Complementary Therapies in Nursing and Midwifery. 1998; 4(4):95–7. doi: 10.1016/s1353-6117(98)80040-1 [DOI:10.1016/S1353-6117(98)80040-1]
37. Ziapour S S, Dusti Y, AbbasiAsfajir A. Correlation between religious orientation and death anxiety. Journal of Psychology & Behav-ioral Studies. 2014; 2(1):20-29.
ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA
ارسال پیام به نویسنده مسئول

بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به نشريه سالمند: مجله سالمندي ايران می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2024 CC BY-NC 4.0 | Iranian Journal of Ageing

Designed & Developed by : Yektaweb