مقدمه
پیشرفت پزشکی و بهداشتی در نیمه دوم قرن بیستم باعث افزایش طول عمر انسان‌ها شد. بنابر آمار سازمان جهانی بهداشت تا سال 2000، جمعیت افراد 60‌ساله و بیشتر حدود 600 میلیون نفر بوده است و این تعداد تا سال 2025 به 1/2 میلیارد نفر خواهد رسید. علاوه بر این بیش از دوسوم جمعیت سالمند در کشورهای در حال‌ توسعه، به‌ویژه آسیای شرقی ساکن هستند که تا سال 2025 افزایش بیش از 300‌درصدی در این کشورها مشاهده خواهد شد [1]. 
ایران به ‌عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه از این قضیه مستثنا نیست؛ به‌ طوری‌ که رشد سالمندی در روند پیر‌شدن جمعیت کشور به چشم می‌خورد. با توجه به افزایش جمعیت سالمندان، به رفاه سالمندان از لحاظ ابعاد جسمانی، روحی و اجتماعی به ‌عنوان نیاز جمعیت سالمند توجه می‌شود. برای ارتقای سلامت سالمندان و پیشگیری و کاهش بیماری‌ها اولین گام، شناسایی وضعیت سالمندان است. 
یکی از شاخص‌هایی که به‌خوبی بیانگر وضعیت سالمندان است، شاخص کیفیت زندگی است. بنابر تعریف سازمان جهانی بهداشت کیفیت زندگی، درک افراد از موقعیت خود در زندگی از نظر فرهنگ، سیستم ارزشی‌ای که در آن زندگی می‌کنند، اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویت‌هایشان است [2]. سن، جنس و وضعیت سلامتی و عوامل فرهنگی از عوامل مهم تأثیرگذار بر درک افراد از کیفیت زندگی است. اگرچه افزایش سن سبب افت کیفیت زندگی در سالمندان می‌‌شود ولی سایر عوامل زمینه‌ای نیز در این کاهش اثر دارند [3]. 
در چند دهه اخیر تحقیقات فراوانی درباره کیفیت زندگی سالمندان صورت گرفته است [4]. در مطالعه‌ای مروری، فرج‌زاده و همکاران نشان دادند کیفیت زندگی سالمندان ایرانی در سطح متوسط است [5]. در مطالعه مروری دیگری که ونبو و همکاران درباره کیفیت زندگی سالمندان انجام دادند به این نتیجه رسیدند که عواملی مانند ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، فیزیکی، روانی و مذهبی بر کیفیت زندگی سالمندان تأثیرگذارند؛ به‌ طوری‌ که با توجه به شرایط زندگی سالمندان، تأثیرگذاری عومل متفاوت است. آن‌ها به این نتیجه دست یافتند که ویژگی‌های محیطی و کیفیت مراقبت از سالمندان تعیین‌کننده مهمی در کیفیت زندگی سالمندانی است که در مراکز نگهداری سالمندان، نگهداری می‌شوند و مذهب صرفاً بر کیفیت زندگی سالمندانی که در جامعه زندگی می‌کنند تأثیر می‌گذارد [6]. مطالعات داخلی نیز نشان می‌دهند حدود 42 درصد سالمندان مقیم خانه‌های سالمندان استان تهران علائم افسردگی دارند که این عامل می‌تواند بر کیفیت زندگی آن‌ها مؤثر باشد [7].
 در این مطالعه با مروری بر مطالعات انجام‌شده در حوزه کیفیت زندگی سالمندان، علاوه بر توصیف وضعیت کیفیت زندگی سالمندان ایرانی بر اساس مطالعات انجام‌شده، عوامل مرتبط با کیفیت زندگی این گروه سنی با دسته‌بندی بیان خواهد شد.
روش مطالعه
مطالعه از نوع تحقیقات توصیفی با مرور اسناد و منابع کتابخانه‌ای و جست‌وجوی نظام‌مند بود. در این مطالعه، مروری جامع و عمیق با استفاده از پایگاه‌های داده علمی انجام شد. هدف این مرحله مرور جامع مطالعات مربوط به کیفیت زندگی سالمندان و رسیدن به درکی عمیق و گسترده‌تر بود. با توجه به موارد پیش‌گفته مرور بر مقالات ایرانی و انگلیسی از طریق جست‌وجو در پایگاه‌های انگلیسی ‌زبان پابمد و وب آو ساینس و مقالات انگلیسی موجود در پایگاه‌های بانک اطلاعات نشریات کشور، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و پایگاه مجلات تخصصی نور با کلیدواژه‌های older elderly, adults, aged, Quality of Life, life quality, QOL, Iran, و در پایگاه‌های فارسی‌زبان بانک اطلاعات نشریات کشور، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پایگاه مجلات تخصصی نور، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران IranPsych، با کلیدواژه‌های کیفیت زندگی، سالمند، سالخورده، بازنشسته، پیر و مسن انجام شد.

استراتژی سرچ در پایگاه پابمد عبارت بود از:
((“Quality of Life”[tiab] OR “QOL” [tiab] OR “life Quality”) AND (older[tiab]OR elder*[tiab] OR ageing [tiab] OR aging[tiab] OR “older adults”[tiab] OR senior*[tiab] OR old*[tiab] OR “later life”[tiab]) AND (Iran[ad] OR Iran[pl] OR Iran [tiab]))
استراتژی سرچ در پایگاه وب آو ساینس عبارت بود از:
(TITLE): (“Quality of Life”) AND TOPIC: (((((((elder* OR older) OR elder*) OR aging) OR aging) OR “older adults”) OR senior*) OR old*)) AND TOPIC: (Iran)
 بازه زمانی انتخاب‌شده برای ورود مطالعات، تمامی پژوهش‌های انجام‌شده بود که تا خرداد 1395 چاپ‌شده است. جست‌وجو در هفته اول آبان 1395 انجام شد. معیار ورود، تمامی مطالعاتی بود که کیفیت زندگی سالمندان ایرانی را بررسی کرده‌اند. معیار خروج، مطالعات مربوط به سالمندان خارجی بود که کنار گذاشته شدند. 
 در جست‌وجوی اولیه بر اساس کلیدواژه کیفیت زندگی، سالمند، سالخورده، بازنشسته، پیر و مسن دو هزار و 84 عنوان مطالعه جمع‌آوری شد. بر اساس معیارهای ورود و خروج عناوین بررسی شدند و پس از حذف موارد تکراری و غیرمرتبط 301 مطالعه انتخاب شدند (تصویر شماره 1).
چکیده‌ها را دو نفر از نظر ارتباط با موضوع کیفیت زندگی سالمندان بررسی کردند و درنهایت 177 مقاله مرتبط جمع‌آوری شد. در مرحله بعد، پس از مطالعه متن کامل مطالعات، 70 مقاله وارد مطالعه شد. سپس این مطالعات باقی‌مانده بر اساس سؤالات تحقیق تفکیک شدند که درمجموع نتایجی حاصل شد که در قسمت یافته‌ها به آن پرداخته خواهد شد.
در این مطالعه منظور از کیفیت زندگی، هدف غایی در ارائه خدمات مختلف اجتماعی و رفاهی به گروه‌های مختلف سنی و اجتماعی است و فراتر از عملکرد سازمان و نهاد خاصی است [5 ،4]. کیفیت زندگی مفهومی است چند‌وجهی، نسبی و متأثر از زمان و مکان که ضمن وابستگی به شرایط عینی و بیرونی، امری است ذهنی و درونی و به تصورات و ادراک فرد از موقعیت زندگی‌اش بستگی دارد [6]. سالمند نیز به کسی گفته می‌شود که، بر اساس تقسیم‌بندی سازمان جهانی بهداشت 60 سال و بیشتر سن داشته باشد [8 ،7].
با توجه به مطالعات انجام‌شده، مقالات به شش دسته وضعیت کیفیت زندگی سالمندان، کیفیت زندگی سالمندان بیمار، عوامل (جمعیت‌شناختی) مرتبط با کیفیت زندگی، حمایت اجتماعی و کیفیت زندگی، مداخلات در کیفیت زندگی و تأثیر ورزش بر کیفیت زندگی تقسیم شد.
یافته‌ها
 بعد از غربالگری اولیه و حذف مقالات تکراری 177 مقاله برای بررسی به این مطالعه ورود پیدا کردند که در شش دسته قرار گرفتند که در جدول شماره 1 آورده شده‌اند.

 

مطالعات مداخله‌ای در کیفیت زندگی سالمندان
درمجموع و پس از غربالگری، 11 مقاله مداخله‌ای برای بررسی وارد مطالعه شد. مداخلات شامل آموزش، مداخلات تغذیه‌ای و برگزاری جلسات گروه‌درمانی از سوی همتا، متخصصان یا افراد داوطلب بود. مدل‌های مختلفی برای مداخلات استفاده‌ شده است. از جمله این مدل‌ها مدل «پرسید» که در مداخله‌ای که متین و دیگران روی سالمندان تحت پوشش فرهنگسرای سالمندان تهران انجام دادند به این نتیجه رسیدند که نمره کل کیفیت زندگی قبل و بعد از مداخله، اختلاف معنی‌داری داشتند. سازه آموزشی مدل پرسید اعم از مستعدکننده، قادرکننده و تقویت‌کننده روی عوامل رفتاری تأثیر می‌گذارند و به رفتارهای سالم منجر می‌شوند و این رفتارها نیز به نوبه خود بر افزایش سطح سلامت و به ‌تبع آن افزایش سطح کیفیت زندگی مؤثر است [10 ،9].
 نوع دیگر از مداخلات می‌توانند به‌صورت آموزش تمرینات ذهنی انجام شوند. تمرینات ذهنی باعث بهبود بُعد فیزیکی کیفیت زندگی سالمندان می‌شود و درنتیجه بهبود تعادل باعث حضور بیشتر سالمندان در اجتماع خواهد شد که کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد [11].
مطالعات نشان دادند مداخلات آموزشی مانند خودمراقبتی نیز کیفیت زندگی را افزایش داده است [12]. آموزش به ‌صورت مهارت‌های کیفیت زندگی که شیوه‌های درمان رفتاری‌شناختی را با روش‌های روان‌شناسی مثبت درآمیخته است، شادکامی و سرزندگی سالمندان را و درنتیجه کیفیت زندگی سالمندان را افزایش داده است [13].
در راستای آموزش خودمراقبتی، حیدری و شهبازی به این نتیجه رسیدند که اگر سالمندان درباره شیوه‌های صحیح تغذیه، ورزش خواب و استراحت و مصرف صحیح داروها اطلاعات درستی داشته باشند، می‌توان از بسیاری از مشکلات آن‌ها پیشگیری کرد یا در صورت ایجاد به نحو مطلوبی آن‌ها را کنترل کرد [14]. اگر سالمندان بیاموزند چگونه باقی‌مانده عمر خود را در آرامش و آسایش بگذرانند، می‌توانند عوامل کاهش‌دهنده کیفیت زندگی خود را به نحو مطلوب‌تری متعادل کنند.
برگزاری کلاس‌های آموزشی برای تدریس کتاب‌های شیوه زندگی سالم در دوره سالمندی، جلسات خاطره‌گویی، برگزاری کلاس‌های مذهبی، برگزاری کلاس‌های نقاشی با موضوع آزاد، انجام تمرینات ورزشی و ارائه خدمات مراقبتی باعث افزایش کیفیت زندگی سالمندان می‌شود [15]. از طرفی اگر مداخلات آموزشی تاز سوی یک همتا صورت بگیرد، تأثیر بهتری در ارتقای کیفیت زندگی سالمندان خواهد داشت. در مطالعه‌ای که خوش‌رفتار رودی و دیگران در بررسی تأثیر آموزش از سوی همتا بر سالمندان انجام دادند به این نتیجه رسیدند که در آموزش گروهی از سوی همتا، بیماران تجارب و اطلاعات خودشان را با دیگر افراد گروه که هرکدام شرایط متفاوتی را برای سازگاری با بیماری تجربه کرده‌اند به اشتراک می‌گذارند و به نتایج مطلوب‌تری می‌رسند [16]. 
اجرای برنامه‌های حمایتی، مداخلات تغذیه‌ای، آموزش‌های خودمراقبتی که از سوی افراد داوطلب انجام می‌شود، آموزش‌های سبک زندگی سالم و آموزش گروهی معنا‌درمانی باعث افزایش سطح کیفیت زندگی در سالمندان خواهد شد [19-17].
عوامل (جمعیت‌شناختی) مرتبط با کیفیت زندگی سالمندان
کیفیت زندگی از عوامل گوناگون از جمله ویژگی‌های فردی، اجتماعی و اقتصادی و سلامتی فرد تأثیر می‌پذیرد. در این مطالعه منظور از عوامل مرتبط، صرفاً شامل عوامل جمعیت‌شناختی است. جنس، سطح تحصیلات، مذهب، محل زندگی، شغل و وضعیت اقتصادی ارتباط معنی‌داری بر کیفیت زندگی سالمندان دارد. مطالعات مختلف تأثیر این عوامل را بر کیفیت زندگی سالمندان بررسی کرده‌اند. بین مطالعات انجام‌گرفته درباره سالمندان ایرانی 21 مطالعه در ارتباط با عوامل تعیین‌کننده کیفیت زندگی سالمندان انجام‌ شده است. 
جنسیت یکی از عوامل تعیین‌کننده در کیفیت زندگی است. در اکثر مطالعات، کیفیت زندگی در زنان سالمند کمتر از مردان گزارش شده است [30-20]، ولی نتایج مطالعه خواجه و همکاران نشان داد کیفیت زندگی با جنسیت رابطه معنادار ندارد [31]. سطح تحصیلات زیاد، باعث افزایش کیفیت زندگی می‌شود. وضعیت تأهل نیز بر کیفیت زندگی تأثیر دارد؛ به ‌طوری ‌که افراد متأهل سلامت جسمی و روحی بیشتری دارند. سالمندانی که در خانه زندگی می‌کنند نیز کیفیت زندگی بیشتری نسبت به سالمندان ساکن آسایشگاه سالمندان دارند [31]. همچنین مجهز‌کردن خانه‌های سالمندان با وسایل تکنولوژیک مانند ماشین ظرف‌شویی و حمام‌های هوشمند و غیره کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد [32].
در مطالعه‌ای که قادری و دیگران درباره سالمندان شهر تبریز انجام دادند به این نتیجه رسیدند که بین جهت‌گیری مذهبی درونی با کیفیت زندگی رابطه مثبت و معنی‌دار وجود دارد [32]. در یک مطالعه دیگر نتایج نشان داد تمام جنبه‌های کیفیت زندگی با سلامت معنوی رابطه معنی‌دار دارند، به جز حیطه سلامت و سلامت فیزیکی که در آن رابطه‌ای مشاهده نشد [33]. در حالی‌ که در مطالعه جدیدی و دیگران که کیفیت زندگی سالمندان مقیم آسایشگاه کهریزک را بررسی کردند، نتایج حاکی از این است که سلامت معنوی با کیفیت زندگی رابطه‌ای ندارد [25].
مطالعات نشان دادند اشتغال نیز عامل تعیین‌کننده دیگری در کیفیت زندگی سالمندان است؛ به‌ طوری ‌که کیفیت زندگی کارمندان به طور معنی‌دار بیشتر از کارگران است. بازنشستگان شاغل کیفیت زندگی بهتری دارند و اشتغال مجدد تأثیر مثبتی در ارتقای کیفیت زندگی دارد. کارگران سالمند که به طور ناخواسته شغل خود را از دست داده بودند، از نظر عملکرد جسمانی و سلامت روانی در وضعیت نامطلوبی قرار دارند [34]. عواملی را که بر کیفیت زندگی سالمندان تأثیرگذار است می‌توان در جدول شماره 1 خلاصه کرد. این عوامل تأثیر مثبت و یا منفی بر کیفیت زندگی سالمندان دارند.

 

کیفیت زندگی در سالمندان بیمار
سالمندان بیمار نسبت به سالمندانی که در وضعیت سلامت به سر می‌برند کیفیت زندگی کمتری دارند. این در حالی است که 92/2 درصد از سالمندان حداقل از یک بیماری مزمن رنج می‌برند [35]. بیماری و مصرف دارو کیفیت زندگی را در سالمندان کاهش می‌دهد [36 ،19]. سالمندان، در معرض بیماری‌های مختلفی قرار دارند که در صورت مبتلا‌شدن به آن‌ها عوارض زیادی زندگی آن‌ها را مختل خواهد کرد. به همین دلیل سیاست‌های پیشگیرانه در این راستا می‌تواند تأثیر بیشتری داشته باشد، ولی در راستای ارتقای کیفیت زندگی در گروه بیماران نیز باید توجهی ویژه به آن‌ها شود و برنامه‌های خاصی در زمینه‌های حمایتی و در زمینه‌های ارتقا‌دهنده در نظر گرفته شود. 
در بین مقالات بررسی‌شده هفت مقاله به کیفیت زندگی سالمندان بیمار پرداخته است. تمامی این مقالات کیفیت زندگی را در این گروه کمتر از متوسط گزارش کرده‌اند. علاوه بر عوارض ناشی از بیماری‌ها، بار مالی بیماری‌ها، کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار داده است [37]. همچنین کیفیت زندگی در بُعد اجتماعی و فیزیکی بیمارانی که در خانه سالمندان زندگی می‌کنند بیشتر است و در حوزه روانی سالمندان ساکن در خانه نمره کیفیت زندگی بیشتری گرفته‌اند [39 ،38]. 
در مطالعه برقی ایرانی و دیگران که در رابطه با کیفیت زندگی در سالمندان مبتلا به پارکینسون انجام‌ شده است به این مورد اشاره شده است که ادراک بیماری با کیفیت زندگی در سالمندان مبتلا به پارکینسون رابطه مستقیم دارد و عوامل روان‌شناختی بر کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد [38]. به همین دلیل برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت محیطی، اجتماعی و روانی این افراد، جدا از مشکلات جسمی آن‌ها امری ضروری است.
بعضی از بیماری‌ها به ‌عنوان یک عامل خطر در ایجاد بیماری‌های دیگر عمل می‌کنند؛ برای مثال فشار خون در افراد سالمند نه‌فقط موجب کاهش ظرفیت‌های فیزیولوژیک و جسمی می‌شود، بلکه به عنوان یک عامل خطر در ایجاد عوارض قلبی و عروقی، مغزی و ایجاد مشکلات روحی و کاهش توانایی‌های دیگر مثل توانایی‌های شناختی، وابستگی‌های شدید دارویی و هزینه‌های اقتصادی نقش مهمی در زندگی سالمندان ایفا می‌کند [40].
در بین سالمندهای زن نیز یائسگی تأثیر منفی بر کیفیت زندگی دارد. یائسگی کیفیت زندگی را در بُعد فیزیکی کاهش می‌دهد. البته زنانی که تحصیلات بیشتر، فعالیت بدنی و شاخص توده بدنی کمتر از 18/5 دارند و متأهل و شاغل هستند، وضعیت بهتری دارند [41]. 
تأثیر ورزش در کیفیت زندگی سالمندان ایرانی
در بین مقالات مداخله‌ای، مداخله ورزشی 10 مورد را به خود اختصاص داده است. به همین دلیل در این پژوهش یک قسمت به مقالات مربوط به تأثیر ورزش بر کیفیت زندگی سالمندان پرداخته شده است.
فعالیت بدنی مانند ورزش، کار و تحرک بر کیفیت زندگی تأثیرگذار است. همچنین نوع ورزش نیز می‌تواند اثرات متفاوتی بر کیفیت زندگی سالمندان داشته باشد. در میان مداخلات، تمرینات ورزشی که به صورت منظم و مستمر انجام‌شده است کیفیت زندگی را افزایش دادند [43 ،42]. همچنین ورزش‌هایی مثل ریلکسیشن و یوگا و پیلاتس که آثار سوء فعالیت‌های فیزیکی در آن‌ها کمتر است، تأثیر بیشتری در افزایش کیفیت زندگی سالمندان دارند [44]. برنامه تمرینی پیلاتس بر عوامل روانی و اجتماعی مرتبط با افتادن در زنان سالمند مؤثر است. ورزش پیلاتس ممکن است ابزاری مفید برای کمک به افراد سالمند برای کاهش اثرات منفی زمین‌خوردن آن‌ها باشد. ورزش پیلاتس کم‌هزینه، کم‌خطر و غیرتهاجمی است. با این ورزش پیامدهای منفی افتادن سالمندان را می‌توان کاهش داد [45]. ورزش‌های هوازی مانند پیاده‌روی و رژیم غذای سالمی مثل مصرف شیر، محصولات لبنی، گوشت، سبزیجات و میوه‌جات و غذاهایی که کم‌نمک هستند، کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد [46]. 
همچنین ورزش در آب در افزایش کیفیت زندگی مؤثر است [47]. با ورزش در آب افسردگی و استرس نیز کاهش می‌یابد، عوامل جسمی و روانی تحت تأثیر قرار می‌گیرند و این باعث بهبود کیفیت زندگی خواهد شد. این‌گونه فعالیت‌ها باعث بهبود عملکرد قلب و عروق و مانع کاهش توده عضلانی و قدرت ناشی از فرایند پیری می‌شود. علاوه بر این بهبود تعادل و افزایش انعطاف‌پذیری را در پی دارد. فعالیت ورزشی در آب راحتی و نشاط را افزایش می‌دهد باعث ارتقای امید به زندگی می‌شود [48]. 
اوقات فراغت در بازنشستگی و ناتوانی در پرکردن آن به افسردگی و اضطراب منجر می‌شود که با شرکت در فعالیت‌های ورزشی و فعالیت بدنی بخشی از اوقات فراغت سالمندان پر می‌شود و از تنهایی آن‌ها کاسته می‌شود. محیط آب با توجه به ویژگی‌ها و خواصی که دارد آرامش روحی و روانی آن‌ها را باعث می‌شود. ورزش گروهی رفتار اجتماعی را ارتقا می‌دهد و افراد گروه را به برقراری ارتباط فعال با یکدیگر تشویق می‌کند که درنتیجه از انزوای سالمندان کاسته می‌شود [48].
یکی از مشکلاتی که در دوران سالمندی کیفیت زندگی را کم می‌کند، ترس از زمین‌خوردن بین سالمندان است. انجام مداخلات آموزشی برای بهبود در وضعیت راه‌رفتن و ازبین‌بردن این ترس روانی، هم باعث بهترشدن عملکرد جسمی بین سالمندان خواهد شد و هم به دلیل از‌بین‌رفتن ترس در میان سالمندان، حضور آن‌ها را در جامعه تسهیل می‌کند و بُعد اجتماعی کیفیت زندگی را نیز افزایش می‌دهد؛ برای مثال در مطالعه‌ای که حسن خانی و دیگران بر 200 سالمند در کانون بازنشستگان شهر تبریز در سال 1390 انجام دادند به این نتیجه رسیدند که ترس از زمین‌خوردن مانع حضور سالمندان در جامعه و باعث کاهش کیفیت زندگی در آن‌ها می‌شود [47]. 
همچنین ورزش به صورت دسته‌جمعی و به همراه موسیقی کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد [49]. ورزش همراه با موسیقی ملایم، مناسب سن و پذیرفته‌شده، کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد.

نقش حمایت اجتماعی در کیفیت زندگی سالمندان
در این مطالعه، هفت مقاله نقش حمایت اجتماعی در کیفیت زندگی سالمندان را بررسی کرده‌اند. تمام این مطالعات به روش کمّی و با استفاده از ابزار پرسش‌نامه انجام‌شده‌اند. روش نمونه‌گیری نیز به صورت تصادفی بوده است. جمعاً دو هزار و 142 سالمند در این پژوهش‌ها شرکت کردند.
یافته‌ها نشان داد بین انواع حمایت اجتماعی اعم از عاطفی، ساختاری، کارکردی و مادی و کیفیت زندگی رابطه مستقیم و معنادار وجود دارد. در این میان حمایت عاطفی پیش‌بینی‌کننده‌ معنادارتر و بیشترین تأثیر را بر کیفیت زندگی دارد. درنتیجه افزایش انواع حمایت اجتماعی خصوصاً حمایت عاطفی کمک زیادی به بهبود کیفیت زندگی سالمندان می‌کند [50]. مطالعه مداخله‌ای که در سرای سالمندان قزوین توسط آژ و دیگران انجام‌ شده بود نیز گویای وجود رابطه بین حمایت اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی سالمندان بود؛ به ‌طوری‌ که بعد از مداخله نمره کیفیت زندگی سالمندان در دو بُعد روانی و جسمی افزایش یافت، ولی در بُعد درد تأثیری نداشت [51]. 
مهم‌ترین حمایت‌کننده‌ها در درجه اول همسر و سپس فرزند پسر و در درجه سوم فرزند دختر است. نگرش نسبت به این حمایت‌ها و مدت رابطه با کیفیت زندگی ارتباط دارند. سالمندانی که بیشتر در فعالیت‌های جمعیتی در گروه‌های اولیه و ثانویه حضور دارند کیفیت زندگی بیشتری دارند [52]. ولی یک مطالعه نشان داده است که بین کیفیت زندگی و رضایت از حمایت اجتماعی رابطه‌ای ضعیف وجود دارد و حتی دریافت حمایت ابزاری، تأثیر منفی بر کیفیت زندگی سالمندان دارد و می‌تواند باعث کاهش آن شود [53].
همچنین مؤلفه‌های اجتماعی مانند مشارکت اجتماعی، میزان تعلق سالمند به خانواده و میزان احترام خانواده به فرد سالمند در کیفیت زندگی مؤثر است [54]. عوامل اجتماعی محلی مثل روابط صمیمانه با همسایگان، رضایت از شرایط محل سکونت، مشارکت در گروه‌های دوستی، رضایت از ارتباط با دیگر افراد نقش فراوان در کیفیت زندگی دارد [55]. 
مردان نسبت به زنان بیشتر در شبکه‌های اجتماعی عضویت دارند، ولی حمایت عاطفی در زنان بیشتر از مردان است [56]. نمره کیفیت زندگی در مردان سالمند بیشتر از زنان است، ولی زنان سالمند در حمایت اجتماعی نمره بیشتری دارند. وضعیت تأهل نیز با همبستگی و حمایت اجتماعی رابطه دارد و افراد متأهل سرمایه اجتماعی بیشتری دارند. همچنین بین شیوه‌های فرزند‌پروری و روابط بین والدین در خانه و حمایت اجتماعی‌ای که والدین سالمند دریافت می‌کنند، ارتباط وجود دارد و هرچه این روابط سالم‌تر باشد وضعیت بهزیستی والدین ارتقا پیدا می‌کند [25]. 
وضعیت رفاه افراد نیز بر حمایت اجتماعی آن‌ها تأثیرگذار است. سالمندانی که فعالیت اقتصادی دارند و صاحب منزل مسکونی و تحت پوشش بیمه هستند امنیت اقتصادی و اجتماعی بیشتری دارند و میزان اعتماد فردی و همبستگی اجتماعی در آن‌ها بیشتر می‌شود که این خود نیز در کیفیت زندگی آن‌ها تأثیرگذار است [25].
مطالعه حکمتی‌پور و دیگران نشان داد 59 درصد عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی سالمندان، مربوط به حمایت اجتماعی می‌شود که بیشتر در بُعد روانی کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد و در بُعد جسمی و اجتماعی تأثیری ندارد [57].
وضعیت کیفیت زندگی سالمندان ایرانی
بین پژوهش‌هایی که وارد مطالعه شدند، 14 مقاله کیفیت زندگی سالمندان ایرانی را توصیف کرده‌اند. 7 درصد مقالات وضعیت کیفیت زندگی سالمندان را زیاد و 42 درصد مقالات وضعیت را کم و 50 درصد وضعیت را متوسط گزارش کردند. وضعیت کیفیت زندگی بین سالمندان ایرانی می‌تواند روشن‌کننده مسیر برای سیاست‌هایی در راستای بهبود وضعیت آن‌ها شود.
این مقالات علاوه بر توصیف وضعیت کیفیت زندگی سالمندان، تأثیر متغیرهای دموگرافیک را نیز بر کیفیت زندگی بررسی کرده‌اند که ما در قسمت عوامل مرتبط با کیفیت زندگی سالمندان به آن پرداخته‌ایم.
در مطالعه‌ای که روی 200 سالمند شهر زاهدان انجام ‌شده است، کیفیت زندگی را پایین گزارش کرده‌اند؛ به ‌طوری ‌که یک‌پنجم افراد سالمند برای انجام کارهای روزانه خود به کمک نیاز دارند [58]. کیفیت زندگی در آسایشگاه‌های نگهداری سالمندان کمتر از سالمندان ساکن در خانه است [25]. کیفیت زندگی در حیطه‌های ایفای نقش عاطفی، عملکرد فیزیکی و در کل سلامت عمومی کم بوده است [58]. در اکثر مقالات به بُعد وضعیت سلامت جسمانی سالمندان بیشتر توجه شده است، در حالی ‌که مفهوم کیفیت زندگی، مفهومی چندجانبه و چند‌بُعدی است که تنها جنبه‌های فیزیکی و جسمی را دربرنمی‌گیرد، اندازه‌گیری و پی‌بردن به آن خود در گرو عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی محیطی است.
در این میان سالمندان ساکن روستا کیفیت زندگی بیشتری دارند، زیرا فعالیت‌های روزمره زندگی باعث افزایش کیفیت زندگی و کاهش افسردگی می‌شود. سالمندان روستایی فعالیت بدنی بیشتری نسبت به سالمندان ساکن شهرها دارند [60 ،59]. در جدول شماره 2، وضعیت کیفیت زندگی سالمندان ایرانی به تفکیک مکان آورده شده است.

بحث
 92 درصد از مطالعات مرور‌شده، وضعیت کیفیت زندگی سالمندان ایرانی را کم و متوسط گزارش داده‌اند [58 ،56 ،25]. از طرفی سالمندان ساکن آسایشگاه کیفیت زندگی کمتری نسبت به سالمندان ساکن در منزل دارند. همچنین سالمندان ساکن در مناطق روستایی کیفیت زندگی بیشتری دارند.
در مطالعات مداخله‌ای، مداخلاتی که در گروه‌های آزمون انجام گرفته است، همگی باعث ارتقای سطح کیفیت زندگی در سالمندان شده است [19-17 ،15 ،13-9] نتایج نشان داد اگر مداخلات به صورت آموزشی صورت گیرد و این آموزش از سوی یک همتا و یا فرد داوطلب و به صورت گروهی و بر اساس یک الگوی خاص مانند پرسید یا مراقبت پیگیر انجام شود، بیشترین تأثیر را در ارتقای کیفیت زندگی سالمندان خواهد داشت. به نظر می‌رسد شیوه‌های آموزشی در تأثیرگذاری بر کیفیت زندگی اهمیت زیادی دارند [19-16]. 
در این میان محققان، عوامل جمعیت‌شناختی مؤثر بر کیفیت زندگی سالمندان را نیز شناسایی کردند. این عوامل شامل جنس، سطح تحصیلات، مذهب، محل زندگی، شغل و وضعیت اقتصادی هستند [55 ،54 ،34 ،22-20]. 
مطالعات مرتبط با کیفیت زندگی سالمندان بیمار نشان داد علاوه بر اینکه بیماری خود باعث کاهش کیفیت زندگی می‌شود، این افراد کیفیت زندگی کمتر از حد متوسط دارند و این گروه علاوه بر بار جسمی بیماری به دلیل بار مالی بیماری‌ها، در شرایط سختی به سر می‌برند [61 ،40 ،37 ،35].
ورزش نیز در ارتقای سطح کیفیت زندگی چه در سالمندان سالم و چه در سالمندان بیمار می‌تواند مؤثر باشد [43 ،42]. تمام مطالعات، ورزش را در ارتقای کیفیت سالمندان مؤثر دانسته‌اند. باید توجه داشت ورزش‌های هوازی و منظم و مستمر تأثیر بیشتری بر کیفیت زندگی دارند [46]. اگر ورزش به صورت گروهی انجام شود، هوازی و کم‌خطر باشد و به صورت منظم و مستمر در یک محیط آرام‌بخش باشد، باعث افزایش کیفیت زندگی سالمندان خواهد شد [49 ،47 ،46]. 
علاوه بر ورزش، حمایت اجتماعی نیز باعث ارتقای کیفیت زندگی سالمندان می‌شود. حمایت اجتماعی می‌تواند تحت تأثیر وضعیت تأهل، جنسیت سالمند، پیوندهای اجتماعی، شیوه‌های فرزند‌پروری و وضعیت اقتصادی سالمندان باشد [62 ،56 ، 53 ،50]. 
برای اینکه موارد مذکور مانند ورزش و حمایت اجتماعی، در کیفیت زندگی سالمندان مؤثر باشد، شناخت وضعیت کنونی سالمندان بسیار مهم است. آگاهی از وضعیت موجود در برنامه‌ریزی‌ها و خدمات اجتماعی اهمیت دارد. از آنجا که 92 درصد مقالات کیفیت زندگی سالمندان را متوسط و رو پایین گزارش کرده‌اند، سیاست‌گذاری در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد. در مطالعه‌هایی که اطلاعاتی با پرسش‌نامه جمع‌آوری شده است، از پرسش‌نامه‌هایSF-36 و لیپاد استفاده شده است. 
نتیجه‌گیری نهایی
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده می‌توان گفت بیشتر مطالعات بررسی‌شده مربوط به حوزه توصیف وضعیت کیفیت زندگی سالمندان و کمترین اطلاعات مربوط به حوزه کیفیت زندگی سالمندان بیمار و حمایت اجتماعی سالمندان است. تصویر شماره 2 نتایج تحقیقات در حوزه‌های مختلف کیفیت زندگی سالمندان ایرانی را نشان می‌دهد. 
با توجه به نتایج این مطالعه، سیاست‌گذاری‌هایی می‌تواند در سطوح مختلف برای ارتقای کیفیت زندگی سالمندان انجام شود. این سیاست‌ها می‌تواند در مسیر افزایش مراکز تفریحی و ورزشی مخصوص سالمندان، خدمات بهداشتی فراگیر مخصوص سالمندان، کمک‌های اقتصادی دولتی به سالمندان و افزایش حقوق بازنشستگان و حمایت معنوی و مادی از سالمندان باشد.
از جمله محدودیت‌های این پژوهش ورود مطالعات مربوط سالمندانی بود که فقط ایرانی بودند و این باعث بررسی‌نشدن مطالعات سالمندان غیرایرانی شد. البته به دلیل حجم زیاد مقالات و همچنین وجود زمینه‌های فرهنگی خاصی که مربوط به ایرانیان و بر کیفیت زندگی تأثیرگذار است، این معیار ورود گذاشته شد. یکی دیگر از محدودیت‌های پژوهش تنوع در حوزه‌های تحقیقاتی مختلف کیفیت زندگی سالمندان ایرانی بود که باعث شد این مقاله از حیث روش مروری و نه مرور نظام‌مند باشد، ولی در مرحله جست‌وجو، از جست‌وجوی نظام‌مند و در غربالگری عنوان و چکیده، از استانداردهای نمودار پریزما استفاده شد. از دیگر محدودیت‌های این پژوهش می‌توان به تنوع در روش‌های آماری در بررسی عوامل مرتبط با کیفیت زندگی سالمندان اشاره کرد که امکان متاآنالیز را برای تحقیقات مروری سلب می‌کند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله از نوع مروری است و نمونه انسانی یا حیوانی نداشته است.
حامی مالی
این مقاله حامی مالی ندارد.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنا به اظهار نویسندگان، در این مقاله هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.