دوره 15، شماره 1 - ( بهار 1399 )
جلد 15 شماره 1 صفحات 27-14 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Mehri S, Hosseini M A, Fallahi-Khoshknab M, Mohammadi Shahbelaghi F, Akbari Zardkhaneh S. Clarification of Ageism in the Care System. Salmand: Iranian Journal of Ageing 2020; 15 (1) :14-27
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1816-fa.html
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1816-fa.html
مهری سعید، حسینی محمد علی، فلاحی خشکناب مسعود، محمدی شاه بلاغی فرحناز، اکبری زردخانه سعید. واضح‌سازی مفهوم تبعیض سنی در نظام مراقبت. سالمند: مجله سالمندی ایران. 1399; 15 (1) :14-27
1- گروه پرستاری، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، تهران، ایران.
2- گروه روانشناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. ، mohammadifarahnaz@gmail.com
2- گروه روانشناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. ، mohammadifarahnaz@gmail.com
متن کامل [PDF 7089 kb]
(2206 دریافت)
| چکیده (HTML) (4800 مشاهده)
اهداف تحلیل مفهوم
بررسی و شناسایی اجزای تشکیل‌دهنده مفهوم، شفاف‌سازی و همچنین توسعه آن از اهداف انجام تحلیل مفهوم هستند [22]. طبق پژوهش‌های انجام‌شده چالش‌های زیادی در ارتباط با مفهوم تبعیض سنی، به‌خصوص در محیط‌های مراقبتی وجود دارد و هنوز توافق کلی در مورد تعریف این مفهوم به دست نیامده است و بیشتر پژوهش‌های انجام شده لزوم مطالعات بیشتر را توصیه می‌کنند [18]. لذا در مطالعه حاضر، تحلیل مفهوم تبعیض سنی به منظور واضح‌سازی، کاهش ابهامات، یکپارچگی معنایی و افزایش ثبات در کاربرد آن در محیط‌های مراقبتی انجام و درنهایت یک تعریف عملی از مفهوم تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی ارائه شد.
یافته‌ها
کاربردهای مفهوم تبعیض سنی
به تصویر کشیدن نمای کلی کاربردهای مفهوم باعث درک عمیق‌تر و اعتباربخشی به ویژگی‌های تعریف‌شده مفهوم مورد نظر می‌شود [22]. تبعیض سنی یک واژه دو کلمه‌ای است که به دلیل جدید بودن هنوز در فرهنگ لغات فارسی وارد نشده است، ولی واژه تبعیض در فرهنگ لغت معین به معنی جزءجزء کردن، جدا کردن، جدا کردن برخی را از دیگران، برخی را قبول و برخی را رد کردن، بعضی را بر بعضی دیگر ترجیح دادن و همچنین 1) (مصدر) تقسیم و جدا کردن بعضی را از بعضی 2) بین دو یا چند کس مساوی، یکی یا بعضی را امتیاز دادن 3) (اسم) رجحان بعضی بر بعضی بدون مرجح است [44]. در فرهنگ لغت وبستر نیز تبعیض سنی به صورت «تعصب و تبعیض علیه یک گروه سنی خاص، و به خصوص سالمندان» تعریف شده است [45].
بر اساس یافته‌های حاصل از مرور متون، این واژه را اولین بار باتلر در سال 1969 ابداع و تعریف کرده است. وی تبعیض سنی را به صورت «تعصب به یک گروه سنی نسبت به گروه‌های سنی دیگر» تعریف کرده است. شش سال بعد، باتلر (1975) تبعیض سنی را «یک فرآیند منظم رفتارهای تبعیض‌گونه علیه افراد به علت اینکه پیر هستند» تعریف کرد. از آن زمان تا به حال این تعریف کلاسیک از تبعیض سنی به طور گسترده استفاده شده است [7، 8]. برخی از محققان تبعیض سنی را به معنی مجموعه‌ای از روابط اجتماعی تعریف کرده‌اند که به صورت تبعیض علیه افراد مسن انجام می‌شود و آن‌ها را از دیگران جدا می‌کند [46]. اعتقاد بر این است که تبعیض سنی دارای سه بُعد کلیشه‌ها (بُعد شناختی)، تعصب (بُعد عاطفی) و تبعیض (بُعد رفتاری) است [27].
در برخی منابع، تبعیض سنی را به دو نوع فردی و سازمانی تقسیم می‌کنند: تبعیض سنی فردی، تبعیض توسط اشخاص است، درحالی‌که تبعیض سنی نهادی، سیاست یا ساختار تشکیلاتی یک مؤسسه است که در مواجهه با افراد مسن تبعیض قائل می‌شود. تبعیض نهادی می‌تواند شامل اقدامات، سیاست‌ها و برنامه‌های دولت باشد [47]. همچنین تبعیض سنی دارای دو جنبه صریح و ضمنی است؛ تبعیض سنی صریح یا آگاهانه، تبعیض و نفرت از افراد مسن است که از طریق رفتار و اقدام فوری منعکس می‌شود، ولی تبعیض سنی ضمنی، احساسات نسبت به سالمندان است که به صورت غیرآگاهانه و بدون قصد و کنترل است [48]. تبعیض‌گرها بر این باورند که تبعیض و تعصب ریشه در ذهن آن‌ها دارد و زمانی که با افراد مسن روبه‌رو می‌شوند، قضاوت نامطلوب و افکار منفی را اعمال می‌کنند [14].
در سال 2009 اورسن در مطالعه خود تبعیض سنی را به صورت تعصب، رفتارهای کلیشه‌ای و تبعیض علیه کسانی که سالخورده و پیر هستند و یا گروه‌هایی که به عنوان سالمند شناخته می‌شوند، تعریف کرد. ابعاد چهارگانه تبعیض سنی در مطالعه وی شامل آشکار/ منفی، آشکار/ مثبت، صریح/ منفی و صریح/ مثبت است که در سطوح پایین (شناختی، عاطفی و رفتاری)، متوسط (تبعیض در شبکه های اجتماعی) و سطح بالا (تبعیض نهادی و فرهنگی) بروز پیدا می‌کند [21]. در سال 2017 سائوخوزه در پژوهش خود دو جنبه دیگر شامل تبعیض خودهدایت‌شونده و تبعیض دیگرهدایت‌شونده را به تعریف اورسن اضافه کرد [36]. تعاریف دیگر در جدول شماره 2 آمده است.
بُعد شناختی یا کلیشه‌ای درحقیقت به این معنی است که «چی در مورد افراد سالمند فکر می کنیم؟» [21، 36، 49]. این بُعد ادراکات و تصاویری از نگرش‌هاست؛ مانند زمانی که افراد سالمند، ضعیف، وابسته و مشکل‌ساز تصورمی‌شوند. به صورت مثبت نیز می‌تواند باشد؛ مانند درک اینکه افراد سالمند نسبت به جوانان به علت اینکه بیش از جوانان عمر کرده‌اند، دارای دانش (عقلانیت) بیشتری هستند [14]. بُعد عاطفی یا تعصب به این معنی است که «چه در مورد افراد سالمند احساس می کنیم؟» [2، 21، 36، 49] و شامل احساسات منفی و مثبت مانند احساس لذت یا تنفر و انزجار از مشارکت با سالمندان است. بُعد رفتاری یا تبعیض درحقیقت به معنی این است که «رفتار ما نسبت به افراد سالمند چگونه است؟». این بُعد درحقیقت شامل تمایل یا انگیزه برای عمل و کار در مواجهه با سالمندان است؛ مانند پرسیدن سؤالات کمتر نسبت به جوانان برای تشخیص مشکلات و بیماری سالمندان [2، 21، 36، 49].
با توجه به تعاریف آورده‌شده از ادغام آن‌ها درمی‌یابیم که تبعیض سنی یک فرآیند تبعیض‌آمیز در مواجهه با سالمندان است. این تبعیض می‌تواند به صورت مثبت یا منفی باشد و ممکن است به طور ضمنی یا صریح در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری نمود پیدا کند؛ همچنین می‌تواند در سه سطح پایین (فردی)، متوسط (شبکه‌های اجتماعی)، بالا (فرهنگی) و به صورت‌های خودهدایت‌شونده و دیگرهدایت‌شونده وجود داشته باشد.
ویژگی‌های مشخص کننده مفهوم
ویژگی‌های مفهوم آن قسمت از خصوصیات و مشخصاتی است که مکرراً در منابع در رابطه با مفهوم بیان می‌شود و از مفاهیم مشابه آن را افتراق می‌دهد [22]. بررسی های پژوهش حاضر از تعاریف و کاربردهای مفهوم تبعیض سنی، ویژگی‌های مهم آن را به شرح ذیل نشان داد:
تبعیض سنی یک فرآیند تبعیض‌آمیز علیه افراد سالمند است[1، 8، 18، 21، 51]. می‌تواند جنبه مثبت یا منفی داشته باشد [1، 8، 18، 21، 51 52]. به صورت آگاهانه و غیرآگاهانه می‌تواند باشد [1، 8، 18، 21، 51 52]. در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری نمود پیدا می‌کند [1، 8، 21، 51، 52]. در سطوح پایین، متوسط و بالا می‌تواند وجود داشته باشد [1، 8، 21، 52]. می‌تواند به صورت خودهدایت‌شونده و یا دیگرهدایت‌شونده باشد [1، 8، 14، 18، 36].
ساخت مدل
مورد نمونه
مورد نمونه، مثالی واقعی از مفهوم مورد مطالعه است که تمامی ویژگی‌های مفهوم مورد نظر را داراست. همچنین مدل نمونه به قضاوت محقق در تعیین ویژگی‌های مفهوم و واضح شدن مفهوم به همراه حمایت از مفهوم کمک می‌کند [22]. لازم به ذکر است که تبعیض در سطوح متوسط و بالا که قبلاً توضیح داده شده است، مدنظر مطالعه حاضر نیست و مدل‌ها در سطح پایین (فردی) ارائه شده‌اند.
مدل نمونه: «آقای الف مبتلا به پای دیابتی در بخش عفونی بستری شده است. سرپرستار بخش عفونی در هنگام تحویل شیفت متوجه می‌شود که پرستار شب قسمتی از کارهای بیمار را انجام نداده و زمان کمی برای مراقبت از بیمار منظور کرده است. پرستار در جواب علت این رفتار چنین پاسخ می‌دهد که به علت اینکه تعداد بیمارانش زیاد بوده و با توجه به اینکه بیمار فوق سالمند است، ترجیح داده وقت کمی را برای وی صرف کند تا کارهای خود را به اتمام برساند».
مورد معرفی‌شده یک مدل واقعی از تبعیض سنی علیه سالمندان است، زیرا واجد تمام ویژگی‌های منفی مفهوم تبعیض سنی است.
تعریف موارد اضافی
تعریف موارد اضافی، روشی فرعی برای محدود کردن تعریف ویژگی‌ها در تجزیه‌وتحلیل مفهوم است و بیشتر برای واضح شدن مفهوم همراه با اطمینان پیدا کردن از آنچه مفهوم مورد نظر است، تعریف می‌شود. این موارد شامل موارد مرزی و مخالف است [22].
مورد مرزی
مورد مرزی بخش‌های زیادی از ویژگی‌های معنایی مفهوم را دارد، ولی همه آن‌ها را ندارد؛ به عبارتی، مورد مرزی دارای بسیاری از مشخصه‌های مفهوم مورد نظر است، ولی در یک یا چند ویژگی با مفهوم مورد نظر متفاوت و مغایرت دارد [22]. مورد مرزی تفکر ما را در مورد ویژگی‌های معنایی مفهوم مورد نظر واضح می‌کند.
«خانم مهری پرستار بخش اورژانس در موقع تقسیم بیماران به مسئول شیفت می‌گوید که مراقبت از بیمار تخت شماره 2 را که یک خانم سالخورده است، به وی واگذار نکند. وی در جواب علت این مورد پاسخ خود را ضعف مهارت خود در مراقبت‌های مورد نیاز تخت شماره 2 بیان کرده و درنتیجه پرستار مراقبت از بیمار سالخورده را به یک فرد ماهر واگذار می‌کند».
این مدل یک مدل مرزی از تبعیض سنی است، زیرا واجد ویژگی‌های زیادی از مفهوم تبعیض سنی است؛ ولی در اینجا عدم پذیرش مراقبت سالمند به دلیل عدم مهارت پرستار در مراقبت‌های مورد نیاز سالمند است.
مورد مخالف
دربرگیرنده هیچ‌کدام از ویژگی‌های اصلی مفهوم مورد نظر نبوده و ارائه آن نشان می‌دهد که مفهوم مورد نظر چه چیزی نیست. این تفاوت به قدری واضح است که بیشتر افراد با دیدن آن می دانند که این مفهوم مورد نظر نیست [22].
«سرپرستار بخش داخلی در یک شیفت صبح‌کاری شلوغ، مراقبت از یک بیمار سالمند را خودش بر عهده می‌گیرد و دیگر بیماران بخش را بین سایر بیماران تقسیم می‌کند. وی برای پرستاران بخش توضیح می‌دهد که به علت اینکه تعداد بیماران بخش زیاد است و این بیمار نیاز به مراقبت بیشتری دارد، بنابراین مراقبت از وی را بر عهده گرفته است تا به نحو احسن از وی مراقبت و نیازهای بیمار را برآورده کند. علت این کار سرپرستار، نگرانی وی از غفلت پرستاران دیگر از بیمار سالمند و فراموشی مراقبت از اوست».
مدل معرفی‌شده یک مدل مخالف از تبعیض سنی است. درحقیقت به دلیل اینکه تبعیض سنی دارای دو جنبه مثبت و منفی است، این مدل نوعی تبعیض مثبت یا خیرخواهانه از تبعیض سنی یا همان مراقبت دلسوزانه است.
پیشایندها
پیشایندها وقایع و اتفاقاتی هستند که قبل از وقوع مفهوم اتفاق می‌افتند [22]. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که علل تبعیض سنی می‌تواند ریشه در افراد، جامعه، فرهنگ و همچنین در سیاست‌های دولت داشته باشد. منابع فردی بیشتر ریشه در فرآیندهای روان‌شناختی افراد دارد که از طریق درک و تفکر ممکن است به تبعیض سنی منجر شود. درنتیجه این نوع تفکر و احساس، دیدگاه‌های منفی علیه افراد مسن ایجاد می‌کند؛ همچنین منابع اجتماعی و اقتصادی تأثیر زیادی در پیشبرد و ظهور تبعیض دارند. برای مثال، مدرن‌سازی و تغییر جوامع به سوی صنعتی شدن باعث کاهش کیفیت مراقبت از سالمندان می‌شود [9، 11، 53]. رقابت، جداسازی و همچنین زندگی تحت یک وضعیت خاص در جوامع صنعتی باعث به خطر افتادن منابع و شرایط مورد نیاز سالمندان می‌شود [14، 54].
از نظر فرهنگی نیز جنبه‌های مختلفی تبعیض سنی را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ ازجمله سرزنش کردن سالمندان و تضاد ارزش‌ها که به صورت تهدیدات زبانی و نوشتاری نمایان می‌شود. اعتقاد بر این است که فرآیند سرزنش کردن سالمندان بیشتر به صورت غیرآگاهانه اتفاق می‌افتد. ممکن است تصور بر این باشد که افراد سالمند کمتر مولد بوده و اکثراً بیمار باشند و این باعث فراموشی یا سوء رفتار می‌شود[14، 18، 54] .
بنابراین پیشایندهای اولیه که به تبعیض در ارائه مراقبت به سالمندان منجر می‌شود، علاوه بر مطالب فوق می‌تواند به صورت زیر مشخص شود: الف) حضور سالمند در مراکز مراقبتی برای دریافت مراقبت ب) مراقبانی با اعتقادات، باورها و نگرش‌های منفی نسبت به سالمندان که به رفتارهای تبعیض‌آمیز منجر می‌شود.
پیامدها
پیامدها وقایعی هستند که به دنبال بروز مفهوم آشکارمی‌شوند [22]. با توجه به اینکه هدف مطالعه حاضر، واضح‌سازی مفهوم تبعیض سنی در نظام مراقبتی است، پیامدهای آن می‌تواند به خطر افتادن سلامت سالمندان، کاهش کیفیت مراقبت، تشدید بیماری، افزایش هزینه‌های مراقبتی، محیط مراقبت غیرایمن، سوء رفتار با سالمندان، افزایش نارضایتی از بیمارستان، فرار از بیمارستان و مانعی در ارتباطات درمانی سالمندان باشد [9 ،55].
ارجاعات تجربی
آخرین مرحله در تجزیه‌وتحلیل مفهوم تبعیض سنی، تعریف ارجاعات تجربی برای ویژگی‌های تعریفی مفهوم است. ارجاعات تجربی خصوصیات قابل‌تشخیص مفهوم هستند که ظهورشان نشانه وجود خود مفهوم است و هدف از تعریف آن‌ها تسهیل اندازه‌گیری و شناسایی مفهوم و کمک به تولید ابزارهای تحقیقاتی است [22].
با مرور متون انجام‌شده دریافتیم که از مقیاس فرابونی [41]، یلماز [39] و کوگان [56] در بیشتر پژوهش‌ها برای سنجش تبعیض سنی استفاده شده است. این ابزارها بیشتر نگرش افراد نسبت به سالمندان را می‌سنجند و جنبه عمومی دارند؛ بنابراین با توجه به اینکه ابزارهای موجود مستقیماً تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی را نمی‌سنجند، طراحی ابزار مختص محیط‌های مراقبتی که سالمندان بیمار به آنجا مراجعه می‌کنند، ضرورت پیدا می‌کند. طراحی ابزار جدید مستلزم ارائه تعریف جامع‌تر و کاربردی از تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی است.
با توجه به اینکه پرستاری مهم‌ترین حرفه در تیم مراقبتی است، باید با انجام پژوهش‌های بیشتر و شناخت بیشتر این مفهوم، بررسی‌ها، مداخلات و ارزشیابی‌های خود را به صورتی طراحی کرد تا کیفیت و کمیت مراقبت ارائه‌شده به سالمندان در حد عالی باشد.
بحث
هدف این پژوهش، ارائه تعریفی جامع و مشخص از تبعیض سنی سالمندان در محیط‌های مراقبتی و مشخص کردن ویژگی‌های آن با استفاده از رویکرد واکر و آوانت بود. در این راستا ساخت موارد نمونه، مرزی و مخالف به مشخص شدن و توصیف بهتر مفهوم کمک کرد.
طبق یافته‌های مطالعه، از مهم‌ترین ویژگی‌های تبعیض سنی می‌توان به آشکار و غیرآشکار بودن آن اشاره داشت. تبعیض سنی آشکار با تبعیض آگاهانه ارتباط دارد؛ به این صورت که تبعیض در رفتار، باورها و احساسات به صورت آگاهانه بروز می‌کند؛ مثلاً باور آگاهانه مبنی بر اینکه سالمندان همیشه از سلامتی خود شاکی هستند، مثالی از تبعیض آشکار یا آگاهانه است [18، 21، 57]. تبعیض به صورت مخفی با تبعیض ناآگاهانه ارتباط دارد. این نوع تبعیض می‌تواند به صورت غیرآگاهانه در رفتار، باورها و احساسات نسبت به سالمندان بروز کند؛ مثلاً نپرسیدن سؤال در مورد روابط جنسی از سالمندان می‌تواند تبعیض مخفی یا ناآگاهانه باشد که در اینجا مراقبان از این رفتار خود آگاهی ندارند [9، 18، 21، 58]. آبرامز در مطالعه خود بیان می‌کند که اندازه‌گیری تبعیض غیرآگاهانه به دلیل ماهیت غیرآشکار آن مشکل است [49]؛ بنابراین به دلیل عواقب آن در محیط‌های مراقبتی، برنامه‌ریزی و ایجاد پروتکل‌های درمانی مناسب برای سالمندان ضروری است.
یافته‌ها نشان داد که تبعیض سنی می‌تواند جنبه مثبت یا منفی داشته باشد. بُعد مثبت تبعیض، تعصبات، کلیشه‌ها و رفتارهای در جهت خیرخواهی کسی بر اساس سن است؛ مثلاً اولویت دادن به سالمندان در زمان تجویز درمان و مراقبت، تبعیض مثبت است. بُعد منفی تبعیض به صورت تعصبات، کلیشه‌ها و رفتارها در جهت ازنظرافتادگی یا بی‌اعتباری کسی بر اساس سن است. تمامی مثال‌های بالا می‌تواند به صورت منفی نیز بروز کند [9، 14، 18، 21].
همچنین یافته‌های پژوهش نشان داد که تبعیض می‌تواند به صورت خودهدایت‌شده و دیگرهدایت‌شده وجود داشته باشد. تبعیض خودهدایت‌شونده به این صورت است که خود سالمند با اعمال، رفتار و گفتار خود باعث به وجود آمدن تبعیض نسبت به خود می‌شود [59]. این بُعد از مفهوم تبعیض سنی را ابتدا در سال 2011 بادنر مطرح [59] و سائوخوزه در سال 2017 به عنوان یکی از ابعاد تبعیض سنی وارد تعریف تبعیض سنی کرد [36]. برای مثال، اگر سالمندی بر این باور باشد که برای دریافت درمان‌های جدید و پیشرفته خیلی پیر شده و نیازی به آن ندارد، نوعی تبعیض علیه خود محسوب می‌شود [29، 37]. تبعیض دیگر هدایت‌شونده نیز به این صورت است که تبعیض از سوی یک شخص یا اشخاص نسبت به یک فرد یا افرادی در سایر گروه‌های سنی اعمال شود. درحقیقت، تبعیض دیگرهدایت‌شونده را دیگران نسبت به سالمندان ابراز می‌کنند. برای نمونه اگر پرستاری در زمان مراقبت از چندین بیمار، سالمندان را در اولویت دوم مراقبت خود قرار دهد، تبعیض در مراقبت ایجاد خواهد شد [6، 9، 14، 18، 21 60].
بر اساس تجزیه‌وتحلیل پژوهش حاضر، تعریف پیشنهادی مفهوم تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی به شرح زیر است: تبعیض سنی تبعیض علیه یا به سود سالمندان در محیط‌های مراقبتی است که مراقبان بهداشتی و درمانی به صورت آشکار و غیرآشکار و همچنین هدایت‌شده توسط خود سالمند یا دیگرهدایت‌شده، در کمیت و کیفیت مراقبت ارائه‌شده به سالمندان نسبت به سایر گروه‌های سنی قائل می‌شوند.
نتیجه‌گیری نهایی
بر اساس نتایج این مطالعه سعی بر این شد تا با مشخص کردن ویژگی‌ها و تعاریف متفاوت تعریف مناسب در جهت واضح‌سازی مفهوم تبعیض سنی در نظام مراقبتی ارائه شود. با توجه به اینکه مفهوم تبعیض سنی در ایران هنوز به خوبی شناخته نشده است، بنابراین تحلیل مفهوم حاضر با واضح‌سازی مفهوم تبعیض سنی راه را برای انجام فعالیت‌های گسترده‌تر تحقیقاتی و ساخت ابزار پژوهشی مناسب در جهت شناسایی تمام ابعاد تبعیض سنی به‌خصوص در نظام مراقبتی، مبارزه با این پدیده و سایر اقدامات مورد نیاز هموار سازد.
از محدودیت‌های پژوهش حاضر این بود که تنها مقالات به زبان فارسی و انگلیسی مربوط به حوزه مراقبت و تبعیض سنی، در محدوده زمانی سال 1969 تا سپتامبر 2018 بررسی شد و به همین دلیل امکان از دست دادن مطالعات دیگر در زمینه تبعیض سنی وجود داشت؛ بنابراین انجام پژوهش‌های بیشتر برای گسترش تعریف حاضر از تبعیض سنی پیشنهاد می‌شود.
این پژوهش به دلیل اینکه مفهوم تبعیض سنی را در ایران برای اولین بار روشن و واضح کرد، می‌تواند مبنایی برای پژوهش‌های بعدی در جهت ساخت ابزار برای سنجش تبعیض سنی، مطالعات مداخله‌ای برای مبارزه با تبعیض سنی و مقدمه‌ای برای پیشگیری و بهبود کیفیت مراقبت‌های ارائه‌شده به سالمندان باشد. همچنین به علت اینکه بُعد خودهدایت‌شونده به‌تازگی وارد ابعاد مفهوم تبعیض سنی شده است، انجام مطالعات بیشتری در جهت روشن شدن این بُعد از مفهوم پیشنهاد می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه اصول اخلاقی در این مقاله مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با کد IR.USWR.REC.1396.263 قرار گرفته است.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه دکتری سعید مهری در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در طراحی و آماده‌سازی این پژوهش مشارکت داشتند.
تعارض منافع
این مقاله تعارض منافع ندارد.
References
Nelson TD. Ageism: Prejudice against our feared future self. Journal of Social Issues. 2005; 61(2):207-21. [DOI:10.1111/j.1540-4560.2005.00402.x]
Ayalon L. Perceived age, gender, and racial/ethnic discrimination in Europe: Results from the European social survey. Educational Gerontology. 2014; 40(7):499-517. [DOI:10.1080/03601277.2013.845490]
Lui NL, Wong CH. Junior doctors’ attitudes towards older adults and its correlates in a tertiary-care public hospital. Annals Academy of Medicine Singapore. 2009; 38(2):125-9.
Statistical center of Iran. [Internet]. https://www.amar.org.ir
Sum S, Emamian S, Sefidchian A. Aging educational program to reduce ageism: intergenerational approach. Elderly Health Journal. 2016; 2(1):33-8.
Levy SR. Toward reducing ageism: Positive Education About Aging and Contact Experiences (PEACE) model. The Gerontologist. 2016; 58(2):226-32. [DOI:10.1093/geront/gnw116] [PMID]
Butler RN. Ageism: Another form of bigotry. The Gerontologist. 1969; 9(1):243-6. [DOI:10.1093/geront/9.4_Part_1.243] [PMID]
Butler RN. Ageism: A foreword. Journal of Social Issues. 1980; 36(2):8-11. [DOI:10.1111/j.1540-4560.1980.tb02018.x]
Pekince H, Aslan H, Erci B, Akturk U. The attitudes of healthcare professionals in a state hospital towards ageism. Journal of Public Health-Heidelberg. 2018; 26(1):109-17. [DOI:10.1007/s10389-017-0849-5]
Eymard AS, Douglas DH. Ageism among health care providers and interventions to improve their attitudes toward older adults: an integrative review. Journal of Gerontological Nursing. 2012; 38(5):26-35. [DOI:10.3928/00989134-20120307-09] [PMID]
Mohammadi MM, Esmaeilivand M. [Attitudes toward caring of the elderly from the perspective of nursing and midwifery students in Kermanshah province in 2015 (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2017; 11(4):476-83. [DOI:10.21859/sija-1104476]
Kydd A, Fleming A. Ageism and age discrimination in health care: Fact or fiction? A narrative review of the literature. Maturitas. 2015; 81(4):432-8. [DOI:10.1016/j.maturitas.2015.05.002] [PMID]
Economist Intelligence Unit. Healthcare strategies for an ageing society. London: The Economist; 2009.
Ayalon L, Tesch-Romer C. Contemporary perspectives on ageism. Berlin, Germany: Springer; 2018. [DOI:10.1007/978-3-319-73820-8] [PMID] [PMCID]
Branch LG, Harris DK, Palmore EB. Encyclopedia of ageism. United States: Haworth Pastoral Press; 2005.
Bonnie RJ, Wallace RB. Elder mistreatment: Abuse, neglect, and exploitation in an aging America. Washington, D.C.,: National Academies Press; 2003.
Wilkinson JA. Thirty years of ageism research: Cambridge: The MIT Press; 2004.
Sao Jose JMS, Amado CAF, Ilinca S, Buttigieg SC, Taghizadeh Larsson A. Ageism in health care: A systematic review of operational definitions and inductive conceptualizations. The Gerontologist. 2019; 59(2):98-108. [DOI:10.1093/geront/gnx020] [PMID]
Greenberg J, Schimel J, Martens A. Ageism: Denying the face of the future: Cambridge: The MIT Press; 2002.
Montepare JM, Zebrowitz LA. A social-developmental view of ageism: Cambridge: The MIT Press; 2002.
Iversen TN, Larsen L, Solem PE. A conceptual analysis of ageism. Nordic Psychology. 2009; 61(3):4-22. [DOI:10.1027/1901-2276.61.3.4]
Walker LO, Avant KC. Strategies for theory construction in nursing. United States: Upper Saddle River, Pearson/Pretice Hall. 2011.
Powers BA, Knapp TR. Dictionary of nursing theory and research. United States: Springer Publishing Company; 2010.
Kim JH, Han J. The comparison of strategies combating ageism among Korea, Japan, and US. Korean Journal of Sociology. 2012; 46(3):93-113.
Officer A, de la Fuente-Nunez V. A global campaign to combat ageism. Bulletin of the World Health Organization. 2018; 96(4):295-6. [DOI:10.2471/BLT.17.202424] [PMID] [PMCID]
Officer A, Schneiders ML, Wu D, Nash P, Thiyagarajan JA, Beard JR. Valuing older people: time for a global campaign to combat ageism. Bulletin of the World Health Organization. 2016; 94(10):710-1. [DOI:10.2471/BLT.16.184960] [PMID] [PMCID]
Cuddy AJ, Fiske ST, Kwan VS, Glick P, Demoulin S, Leyens JP, et al. Stereotype content model across cultures: Towards universal similarities and some differences. British Journal of Social Psychology. 2009; 48(1):1-33. [DOI:10.1348/014466608X314935] [PMID] [PMCID]
McKenna H. Nursing theories and models. Abingdon: Routledge; 2006. [DOI:10.4324/9780203135440]
Hansen BR, Hodgson NA, Gitlin LN. It’sa matter of trust: Older African Americans speak about their health care encounters. Journal of Applied Gerontology. 2016; 35(10):1058-76. [DOI:10.1177/0733464815570662] [PMID] [PMCID]
Higgins I, Der Riet PV, Slater L, Peek C. The negative attitudes of nurses towards older patients in the acute hospital setting: A qualitative descriptive study. Contemporary Nurse. 2007; 26(2):225-37. [DOI:10.5172/conu.2007.26.2.225] [PMID]
Hubbard RE, Lyons RA, Woodhouse KW, Hillier SL, Wareham K, Ferguson B, et al. Absence of ageism in access to critical care: a cross‐sectional study. Age and Ageing. 2003; 32(4):382-7. [DOI:10.1093/ageing/32.4.382] [PMID]
Koch T, Webb C. The biomedical construction of ageing: implications for nursing care of older people. Journal of Advanced Nursing. 1996; 23(5):954-8. [DOI:10.1046/j.1365-2648.1996.10014.x] [PMID]
Skirbekk H, Nortvedt P. Inadequate treatment for elderly patients: Professional norms and tight budgets could cause “ageism” in hospitals. Health Care Analysis. 2014; 22(2):192-201. [DOI:10.1007/s10728-012-0207-2] [PMID]
Rogers SE, Thrasher AD, Miao Y, Boscardin WJ, Smith AK. Discrimination in healthcare settings is associated with disability in older adults: health and retirement study, 2008-2012. Journal of General Internal Medicine. 2015; 30(10):1413-20. [DOI:10.1007/s11606-015-3233-6] [PMID] [PMCID]
Bond M, Bowling A, McKee D, Kennelly M, Banning AP, Dudley N. Does ageism affect the management of ischaemic heart disease? Journal of Health Services Research & Policy. 2003; 8(1):40-7. [DOI:10.1258/13558190360468218] [PMID]
de Sao Jose JMS, Amado CAF. On studying ageism in long-term care: A systematic review of the literature. International Psychogeriatrics. 2017; 29(3):373-87. [DOI:10.1017/S1041610216001915] [PMID]
Simkins CL. Ageism’s influence on health care delivery and nursing practice. Journal of Student Nursing Research. 2007; 1(1):1-5.
Usta YY, Demir Y, Yonder M, Yildiz A. Nursing students’ attitudes toward ageism in Turkey. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2012; 54(1):90-3. [DOI:10.1016/j.archger.2011.02.002] [PMID]
Vefikulucay Yilmaz D, Terzioglu F. Development and pshycometric evaluation of ageism attitude scale among the university students. Turkish Journal of Geriatrics. 2011; 14(3):259-68.
Polat U, Karadag A, Ulger Z, Demir N. Nurses’ and physicians’ perceptions of older people and attitudes towards older people: Ageism in a hospital in Turkey. Contemporary Nurse. 2014; 48(1):88-97. [DOI:10.1080/10376178.2014.11081930] [PMID]
Fraboni M, Saltstone R, Hughes S. The Fraboni Scale of Ageism (FSA): An attempt at a more precise measure of ageism. Canadian Journal on Aging. 1990; 9(1):56-66. [DOI:10.1017/S0714980800016093]
Schroyen S, Adam S, Marquet M, Jerusalem G, Thiel S, Giraudet AL, et al. Communication of healthcare professionals: Is there ageism? European Journal of Cancer Care. 2018; 27(1):e12780. [DOI:10.1111/ecc.12780] [PMID]
Liu Y-e, While AE, Norman IJ, Ye W. Health professionals’ attitudes toward older people and older patients: A systematic review. Journal of Interprofessional Care. 2012; 26(5):397-409. [DOI:10.3109/13561820.2012.702146] [PMID]
Moein M. Moein Persian Dictionary. Tehran: Amir Kabir publication. 1999.
Webster N. Webster’s new collegiate dictionary. 1949. https://www.merriam-webster.com/
Marchiondo LA, Gonzales E, Ran S. Development and validation of the workplace age discrimination scale. Journal of Business and Psychology. 2015; 31(4):493-513. [DOI:10.1007/s10869-015-9425-6]
Palmore E. Response to Commentaries on” The Ageism Survey: First findings”. Gerontologist. 2001; 41(5):580-2. [DOI:10.1093/geront/41.5.580]
Levy BR, Banaji MR. Implicit ageism: Stereotyping and prejudice against older persons. Cambridge: The MIT Press; 2002.
Abrams D, Swift HJ, Lamont RA, Drury L. The barriers to and enablers of positive attitudes to ageing and older people, at the societal and individual level: Technical report. Government Office for Science; 2015.
Heikkinen S, Krekula C. Ageism: A useful concept? Sociological Association. 2008; 45(2):18-34.
McGowan T. Ageism and discrimination. Encyclopedia of gerontology: Age, aging and the aged. Cambridge, Massachusetts: Academic Press; 1996.
Palmore E. Ageism: Negative and positive. United States: Springer Publishing Company; 1999.
Ozdemir O, Bilgili N. Attitudes of Turkish nursing students related to ageism. Journal of Nursing Research. 2016; 24(3):211-6. [DOI:10.1097/jnr.0000000000000131] [PMID]
Reza H. Ageism and indigenous elderly in Bangladesh: Concepts and its applicability. Journal of Ethnic Affairs. 2006; 2(3):14-7.
Liu YE, Norman IJ, While AE. Nurses’ attitudes towards older people and working with older patients: An explanatory model. Journal of Nursing Management. 2015; 23(8):965-73. [DOI:10.1111/jonm.12242] [PMID]
Kogan N. Attitudes toward old people: The development of a scale and an examination of correlates. The Journal of Abnormal and Social Psychology. 1961; 62(1):44-54. [DOI:10.1037/h0048053] [PMID]
Wyman MF, Shiovitz-Ezra S, Bengel J. Ageism in the health care system: Providers, patients, and systems. Berlin, Germany: Contemporary perspectives on ageism. Springer; 2018. [DOI:10.1007/978-3-319-73820-8_13]
Voss P, Bodner E, Rothermund K. Ageism: The relationship between age stereotypes and age discrimination. Berlin, Germany: Contemporary perspectives on ageism: Springer; 2018. [DOI:10.1007/978-3-319-73820-8_2]
Bodner E, Cohen-Fridel S, Yaretzky A. Sheltered housing or community dwelling: quality of life and ageism among elderly people. International Psychogeriatrics. 2011; 23(8):1197-204. [DOI:10.1017/S1041610211001025] [PMID]
Levy BR. Mind matters: Cognitive and physical effects of aging self-stereotypes. The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences. 2003; 58(4):203-11. [DOI:10.1093/geronb/58.4.P203] [PMID]
متن کامل: (3092 مشاهده)
مقدمه
تبعیض علیه سالمندان به سبب سن بالای آن‌ها یکی از مهم‌ترین چالش‌های مراقبت از سالمندان است که مراقبان در زمان مراقبت از آن‌ها با آن روبه‌رو می‌شوند [1]. با توجه به افزایش درصد جمعیت سالمندان در جهان می‌توان انتظار داشت که در آینده با شمار بیشتری از سالمندان نیازمند خدمات سلامت و مراجعه آن‌ها به مراکز درمانی به خصوص بیمارستان‌ها روبه‌رو باشیم [2]. برای مثال، لویی در مطالعه خود اعلام کرده است که 35 درصد سالمندان 65 سال و بالاتر آمریکایی در سال 2009 به مراکز بهداشتی-درمانی مراجعه کرده و بستری شده‌اند [3]. در سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران 1/6 میلیون نفر از جمعیت 80 میلیونی ایران افراد 65 ساله و بالاتر هستند [4] و پیش‌بینی می‌شود که جمعیت بالای 60 سال ایران در سال 2021 به بیش از 10 درصد برسد [5]؛ بنابراین می‌توان انتظار داشت که تبعیض در ارائه مراقبت به سالمندان نیازمند دریافت خدمات سلامت، با شیوع بیشتری نمود پیدا کند [6].
تبعیض در ارائه مراقبت به سالمندان به دلیل سن بالای آن‌ها، تبعیض سنی نامیده می‌شود که باتلر در سال 1969 برای اولین بار آن را به صورت «تعصب به یک گروه سنی نسبت به گروه‌های سنی دیگر» تعریف کرد [7]. تبعیض سنی علیه سالمندان دارای دو وجه مثبت و منفی است؛ به معنای دیگر تبعیض می‌تواند به صورت رفتارهای مثبت یا منفی نسبت به سالمندان بروز پیدا کند [8، 9].
مؤسسه طب آمریکا اعلام کرده است که نگرش منفی به سالمندان باعث ایجاد تبعیض در مراقبت و بروز رفتارهای کلیشه‌ای و منفی از سوی مراقبان می‌شود و عاملی مؤثر در ارائه مراقبت و ارتباط با سالمندان است [10]. در این راستا مطالعه محمدی و همکاران (1396) نشان داده است که نگرش دانشجویان پرستاری نسبت به مراقبت از سالمندان در حد متوسط است [11]. نگرش منفی می‌تواند باعث تبعیض در هنگام مراقبت از سالمندان شود [9]. کید و همکارانش (2015) در یک مطالعه مروری بیان کردند که تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی به‌خصوص در مراقبت‌های حاد شایع است [12]. همچنین گزارش‌های منتشره از آمریکا و انگلیس (2009) مؤید این مهم است که تبعیض سنی به‌خصوص در درمان‌های پزشکی و مراقبت‌های سلامت در حال گسترش است [13].
تبعیض سنی این برداشت غلط را به همراه دارد که ارائه مراقبت سلامت به سالمندان از لزوم و اهمیت کافی برخوردار نیست [14] و این باعث می‌شود که در مراکز ارائه‌کننده مراقبت سلامت، تبعیض سنی پیامدهای زیان‌آوری داشته باشد و وضعیت سلامتی سالمندان را تضعیف کند [15]. به‌عبارت‌دیگر علی‌رغم نیازهای شدید سالمندان به مراقبت، کمبود ارائه مراقبت کمّی و کیفی به آن‌ها منجر به بدتر شدن وضعیت سلامتی و حتی مرگ در این گروه سنی می‌شود [16]. از طرفی، برخی شواهد نشان داده‌اند که مراقبان نسبت به رفتارهای تبعیض‌آمیز خود با سالمندان بی‌اطلاع هستند. شاید این مهم را بتوان به عدم آگاهی آنان نسبت به مفهوم تبعیض سنی نسبت داد [14، 17]، چرا که ارائه مراقبت باکیفیت منوط به داشتن دانش کافی در مورد مفاهیم و ابعاد و ویژگی‌های آن‌هاست [6]؛ بنابراین می‌توان انتظار داشت که در صورت ارائه تعریف واضح و شفاف از تبعیض سنی، از بروز آن از سوی مراقبان کاسته شود و این مهم مستلزم شفاف‌سازی مفهوم تبعیض سنی است [18].
مرور پژوهش‌های انجام‌شده نیز بیانگر وجود تعدد تعاریف و ابهام در مفهوم تبعیض سنی است. به طور مثال پس از تعریف باتلر، گرین برگ در سال 2002 تبعیض سنی را نگرش یا رفتارهای منفی علیه سالمندان تعریف کرده است [19]. در همین سال، مونتاپیر نگرش مغرضانه و نامطلوب به سالمندان را تبعیض سنی نام‌گذاری کرده است [20]. همچنین برخی پژوهشگران به باورها و اعتقاداتی که همراه با رفتارهای تبعیض‌آمیز نسبت به سالمندان بروز پیدا کند، تبعیض سنی اطلاق می‌کنند [21]. تعاریف گوناگون موجب ابهام در درک آن می‌شود؛ بر این اساس به نظر می‌رسد تحلیل مفهوم تبعیض سنی به روش علمی بتواند در ایجاد تصویری روشن از آن کمک‌کننده باشد [18].
با توجه به اینکه یکی از روش‌های مهم در توسعه دانش در هر رشته‌ای، توسعه مفاهیم و شفاف‌سازی آن از طریق تحلیل مفهوم است، بنابراین پژوهش حاضر با هدف تحلیل مفهوم تبعیض سنی بر اساس منابع و شواهد موجود در حوزه نظام مراقبتی، از روش نظام‌مند واکر و آوانت (2011) استفاده کرد.
روش مطالعه
پژوهش حاضر مطالعه‌ای مروری است که با استفاده از رویکرد هشت مرحله‌ای تحلیل مفهوم واکر و آوانت انجام شده است [22]. نویسندگان، رویکردهای متعددی که از نظر روش کار و هدف با یکدیگر متفاوت هستند، برای تحلیل مفهوم معرفی کردند. بیشتر این رویکردها، مشتق‌شده از الگوی 11 مرحله‌ای ویلسون هستند که امکان بررسی منظم مفاهیم را فراهم می‌سازند [23]. روش واکر و آوانت شکل ساده‌شده روش کلاسیک ویلسون است که با ساده‌سازی مفهوم مورد نظر، آن را واضح کرده و درک آن را آسان می‌کند. مراحل تجزیه‌وتحلیل مفهوم به روش واکر و آوانت شامل انتخاب مفهوم، تعیین هدف تحلیل مفهوم، شناسایی موارد استفاده از مفهوم، تعیین ویژگی‌های تعریف‌کننده مفهوم، شناسایی یک مورد الگویی، شناسایی موارد مرزی، مخالف و ابداعی، شناسایی پیشایندها و پیامدها و نمود تجربی است [22].
برای جستجوی منابع مختلف، ابتدا کلیدواژه تبعیض سنی (Ageism) در پایگاه‌های، پابمد، آی اس آی، اسکوپوس، پروکوست، سیناهل، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، بانک اطلاعات نشریات کشور، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، از محدوده زمانی سال 1969 تا سپتامبر 2018 جستجو شد. همچنین جستجو در موتور جستجوی گوگل اسکالر به منظور یافتن مقالات مرتبط انجام شد. علاوه‌براین، جستجوی دستی در رفرنس مقالات انتخاب‌شده هم انجام شد.
معیارهای ورود مقالات به زبان فارسی و انگلیسی برای تحلیل شامل مطالعاتی بود که در مورد تبعیض سنی در مراقبت‌های بیمارستانی باشد، حاوی علل، پیشایندها و پیامدهای تبعیض سنی و همچنین حاوی یک تعریف یا توصیف کلی از تبعیض سنی باشد. درمجموع، 342 مقاله در جستجوی اولیه یافت شد که ابتدا عناوین و سپس خلاصه مقالات بررسی و تعدادی از مقالات حذف شدند، سپس دو نفر از پژوهشگران به طور مستقل مقالات باقی‌مانده را برای تعیین معیارهای ورود و خروج بررسی کردند. پس از بررسی مطالعات انتخاب‌شده درنهایت از 20 مقاله برای انجام تحلیل مفهوم استفاده شد (اطلاعات مربوط در جدول شماره 1 آمده است). مقالات غیرمرتبط با مراقبت و تبعیض سنی از مطالعه خارج شدند. کیفیت مقالات انتخاب‌شده بر اساس مجلاتی که مقالات در آن چاپ شده بود، بررسی شد که در این مرحله هیچ مقاله‌ای حذف نشد. همه مراحل تحلیلی ذکرشده دربرگیرنده تمرکز پیش‌رونده بر مفهوم تبعیض سنی است، به گونه‌ای که بتوان ویژگی‌های اصلی و مهم آن را شناسایی کرد. مراحل تحلیل مفهوم تبعیض سنی در زیر به تفصیل توضیح داده می‌شود.
انتخاب مفهوم
در گام اول علت انتخاب مفهوم تبعیض سنی، افزایش تعداد مراجعه سالمندان برای بستری در بیمارستان‌ها و وجود مشکلات زیاد در مراقبت‌های بالینی سالمندان بود [24]. از دیگر دلایل انتخاب این مفهوم، توصیه سازمان بهداشت جهانی به مبارزه با پدیده تبعیض سنی [25]، تأثیر ارزش‌ها و فرهنگ جوامع بر مفهوم تبعیض سنی [26]، ضرورت شناخت و فهم این مفهوم برای تمامی مراقبان سلامتی و درنهایت، عدم مطالعه مفهوم مورد نظر در ایران بود [27]. دلیل دیگر برای انتخاب مفهوم تبعیض سنی برای تحلیل این بود که انتخاب مفهومی که از بالین منشأ می‌گیرد می‌تواند به پر کردن فاصله تئوری و عمل کمک کند و درنهایت باعث اعتبار و مناسبت بیشتری برای بالین شود [28].
تبعیض علیه سالمندان به سبب سن بالای آن‌ها یکی از مهم‌ترین چالش‌های مراقبت از سالمندان است که مراقبان در زمان مراقبت از آن‌ها با آن روبه‌رو می‌شوند [1]. با توجه به افزایش درصد جمعیت سالمندان در جهان می‌توان انتظار داشت که در آینده با شمار بیشتری از سالمندان نیازمند خدمات سلامت و مراجعه آن‌ها به مراکز درمانی به خصوص بیمارستان‌ها روبه‌رو باشیم [2]. برای مثال، لویی در مطالعه خود اعلام کرده است که 35 درصد سالمندان 65 سال و بالاتر آمریکایی در سال 2009 به مراکز بهداشتی-درمانی مراجعه کرده و بستری شده‌اند [3]. در سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران 1/6 میلیون نفر از جمعیت 80 میلیونی ایران افراد 65 ساله و بالاتر هستند [4] و پیش‌بینی می‌شود که جمعیت بالای 60 سال ایران در سال 2021 به بیش از 10 درصد برسد [5]؛ بنابراین می‌توان انتظار داشت که تبعیض در ارائه مراقبت به سالمندان نیازمند دریافت خدمات سلامت، با شیوع بیشتری نمود پیدا کند [6].
تبعیض در ارائه مراقبت به سالمندان به دلیل سن بالای آن‌ها، تبعیض سنی نامیده می‌شود که باتلر در سال 1969 برای اولین بار آن را به صورت «تعصب به یک گروه سنی نسبت به گروه‌های سنی دیگر» تعریف کرد [7]. تبعیض سنی علیه سالمندان دارای دو وجه مثبت و منفی است؛ به معنای دیگر تبعیض می‌تواند به صورت رفتارهای مثبت یا منفی نسبت به سالمندان بروز پیدا کند [8، 9].
مؤسسه طب آمریکا اعلام کرده است که نگرش منفی به سالمندان باعث ایجاد تبعیض در مراقبت و بروز رفتارهای کلیشه‌ای و منفی از سوی مراقبان می‌شود و عاملی مؤثر در ارائه مراقبت و ارتباط با سالمندان است [10]. در این راستا مطالعه محمدی و همکاران (1396) نشان داده است که نگرش دانشجویان پرستاری نسبت به مراقبت از سالمندان در حد متوسط است [11]. نگرش منفی می‌تواند باعث تبعیض در هنگام مراقبت از سالمندان شود [9]. کید و همکارانش (2015) در یک مطالعه مروری بیان کردند که تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی به‌خصوص در مراقبت‌های حاد شایع است [12]. همچنین گزارش‌های منتشره از آمریکا و انگلیس (2009) مؤید این مهم است که تبعیض سنی به‌خصوص در درمان‌های پزشکی و مراقبت‌های سلامت در حال گسترش است [13].
تبعیض سنی این برداشت غلط را به همراه دارد که ارائه مراقبت سلامت به سالمندان از لزوم و اهمیت کافی برخوردار نیست [14] و این باعث می‌شود که در مراکز ارائه‌کننده مراقبت سلامت، تبعیض سنی پیامدهای زیان‌آوری داشته باشد و وضعیت سلامتی سالمندان را تضعیف کند [15]. به‌عبارت‌دیگر علی‌رغم نیازهای شدید سالمندان به مراقبت، کمبود ارائه مراقبت کمّی و کیفی به آن‌ها منجر به بدتر شدن وضعیت سلامتی و حتی مرگ در این گروه سنی می‌شود [16]. از طرفی، برخی شواهد نشان داده‌اند که مراقبان نسبت به رفتارهای تبعیض‌آمیز خود با سالمندان بی‌اطلاع هستند. شاید این مهم را بتوان به عدم آگاهی آنان نسبت به مفهوم تبعیض سنی نسبت داد [14، 17]، چرا که ارائه مراقبت باکیفیت منوط به داشتن دانش کافی در مورد مفاهیم و ابعاد و ویژگی‌های آن‌هاست [6]؛ بنابراین می‌توان انتظار داشت که در صورت ارائه تعریف واضح و شفاف از تبعیض سنی، از بروز آن از سوی مراقبان کاسته شود و این مهم مستلزم شفاف‌سازی مفهوم تبعیض سنی است [18].
مرور پژوهش‌های انجام‌شده نیز بیانگر وجود تعدد تعاریف و ابهام در مفهوم تبعیض سنی است. به طور مثال پس از تعریف باتلر، گرین برگ در سال 2002 تبعیض سنی را نگرش یا رفتارهای منفی علیه سالمندان تعریف کرده است [19]. در همین سال، مونتاپیر نگرش مغرضانه و نامطلوب به سالمندان را تبعیض سنی نام‌گذاری کرده است [20]. همچنین برخی پژوهشگران به باورها و اعتقاداتی که همراه با رفتارهای تبعیض‌آمیز نسبت به سالمندان بروز پیدا کند، تبعیض سنی اطلاق می‌کنند [21]. تعاریف گوناگون موجب ابهام در درک آن می‌شود؛ بر این اساس به نظر می‌رسد تحلیل مفهوم تبعیض سنی به روش علمی بتواند در ایجاد تصویری روشن از آن کمک‌کننده باشد [18].
با توجه به اینکه یکی از روش‌های مهم در توسعه دانش در هر رشته‌ای، توسعه مفاهیم و شفاف‌سازی آن از طریق تحلیل مفهوم است، بنابراین پژوهش حاضر با هدف تحلیل مفهوم تبعیض سنی بر اساس منابع و شواهد موجود در حوزه نظام مراقبتی، از روش نظام‌مند واکر و آوانت (2011) استفاده کرد.
روش مطالعه
پژوهش حاضر مطالعه‌ای مروری است که با استفاده از رویکرد هشت مرحله‌ای تحلیل مفهوم واکر و آوانت انجام شده است [22]. نویسندگان، رویکردهای متعددی که از نظر روش کار و هدف با یکدیگر متفاوت هستند، برای تحلیل مفهوم معرفی کردند. بیشتر این رویکردها، مشتق‌شده از الگوی 11 مرحله‌ای ویلسون هستند که امکان بررسی منظم مفاهیم را فراهم می‌سازند [23]. روش واکر و آوانت شکل ساده‌شده روش کلاسیک ویلسون است که با ساده‌سازی مفهوم مورد نظر، آن را واضح کرده و درک آن را آسان می‌کند. مراحل تجزیه‌وتحلیل مفهوم به روش واکر و آوانت شامل انتخاب مفهوم، تعیین هدف تحلیل مفهوم، شناسایی موارد استفاده از مفهوم، تعیین ویژگی‌های تعریف‌کننده مفهوم، شناسایی یک مورد الگویی، شناسایی موارد مرزی، مخالف و ابداعی، شناسایی پیشایندها و پیامدها و نمود تجربی است [22].
برای جستجوی منابع مختلف، ابتدا کلیدواژه تبعیض سنی (Ageism) در پایگاه‌های، پابمد، آی اس آی، اسکوپوس، پروکوست، سیناهل، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، بانک اطلاعات نشریات کشور، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، از محدوده زمانی سال 1969 تا سپتامبر 2018 جستجو شد. همچنین جستجو در موتور جستجوی گوگل اسکالر به منظور یافتن مقالات مرتبط انجام شد. علاوه‌براین، جستجوی دستی در رفرنس مقالات انتخاب‌شده هم انجام شد.
معیارهای ورود مقالات به زبان فارسی و انگلیسی برای تحلیل شامل مطالعاتی بود که در مورد تبعیض سنی در مراقبت‌های بیمارستانی باشد، حاوی علل، پیشایندها و پیامدهای تبعیض سنی و همچنین حاوی یک تعریف یا توصیف کلی از تبعیض سنی باشد. درمجموع، 342 مقاله در جستجوی اولیه یافت شد که ابتدا عناوین و سپس خلاصه مقالات بررسی و تعدادی از مقالات حذف شدند، سپس دو نفر از پژوهشگران به طور مستقل مقالات باقی‌مانده را برای تعیین معیارهای ورود و خروج بررسی کردند. پس از بررسی مطالعات انتخاب‌شده درنهایت از 20 مقاله برای انجام تحلیل مفهوم استفاده شد (اطلاعات مربوط در جدول شماره 1 آمده است). مقالات غیرمرتبط با مراقبت و تبعیض سنی از مطالعه خارج شدند. کیفیت مقالات انتخاب‌شده بر اساس مجلاتی که مقالات در آن چاپ شده بود، بررسی شد که در این مرحله هیچ مقاله‌ای حذف نشد. همه مراحل تحلیلی ذکرشده دربرگیرنده تمرکز پیش‌رونده بر مفهوم تبعیض سنی است، به گونه‌ای که بتوان ویژگی‌های اصلی و مهم آن را شناسایی کرد. مراحل تحلیل مفهوم تبعیض سنی در زیر به تفصیل توضیح داده می‌شود.
انتخاب مفهوم
در گام اول علت انتخاب مفهوم تبعیض سنی، افزایش تعداد مراجعه سالمندان برای بستری در بیمارستان‌ها و وجود مشکلات زیاد در مراقبت‌های بالینی سالمندان بود [24]. از دیگر دلایل انتخاب این مفهوم، توصیه سازمان بهداشت جهانی به مبارزه با پدیده تبعیض سنی [25]، تأثیر ارزش‌ها و فرهنگ جوامع بر مفهوم تبعیض سنی [26]، ضرورت شناخت و فهم این مفهوم برای تمامی مراقبان سلامتی و درنهایت، عدم مطالعه مفهوم مورد نظر در ایران بود [27]. دلیل دیگر برای انتخاب مفهوم تبعیض سنی برای تحلیل این بود که انتخاب مفهومی که از بالین منشأ می‌گیرد می‌تواند به پر کردن فاصله تئوری و عمل کمک کند و درنهایت باعث اعتبار و مناسبت بیشتری برای بالین شود [28].
اهداف تحلیل مفهوم
بررسی و شناسایی اجزای تشکیل‌دهنده مفهوم، شفاف‌سازی و همچنین توسعه آن از اهداف انجام تحلیل مفهوم هستند [22]. طبق پژوهش‌های انجام‌شده چالش‌های زیادی در ارتباط با مفهوم تبعیض سنی، به‌خصوص در محیط‌های مراقبتی وجود دارد و هنوز توافق کلی در مورد تعریف این مفهوم به دست نیامده است و بیشتر پژوهش‌های انجام شده لزوم مطالعات بیشتر را توصیه می‌کنند [18]. لذا در مطالعه حاضر، تحلیل مفهوم تبعیض سنی به منظور واضح‌سازی، کاهش ابهامات، یکپارچگی معنایی و افزایش ثبات در کاربرد آن در محیط‌های مراقبتی انجام و درنهایت یک تعریف عملی از مفهوم تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی ارائه شد.
یافته‌ها
کاربردهای مفهوم تبعیض سنی
به تصویر کشیدن نمای کلی کاربردهای مفهوم باعث درک عمیق‌تر و اعتباربخشی به ویژگی‌های تعریف‌شده مفهوم مورد نظر می‌شود [22]. تبعیض سنی یک واژه دو کلمه‌ای است که به دلیل جدید بودن هنوز در فرهنگ لغات فارسی وارد نشده است، ولی واژه تبعیض در فرهنگ لغت معین به معنی جزءجزء کردن، جدا کردن، جدا کردن برخی را از دیگران، برخی را قبول و برخی را رد کردن، بعضی را بر بعضی دیگر ترجیح دادن و همچنین 1) (مصدر) تقسیم و جدا کردن بعضی را از بعضی 2) بین دو یا چند کس مساوی، یکی یا بعضی را امتیاز دادن 3) (اسم) رجحان بعضی بر بعضی بدون مرجح است [44]. در فرهنگ لغت وبستر نیز تبعیض سنی به صورت «تعصب و تبعیض علیه یک گروه سنی خاص، و به خصوص سالمندان» تعریف شده است [45].
بر اساس یافته‌های حاصل از مرور متون، این واژه را اولین بار باتلر در سال 1969 ابداع و تعریف کرده است. وی تبعیض سنی را به صورت «تعصب به یک گروه سنی نسبت به گروه‌های سنی دیگر» تعریف کرده است. شش سال بعد، باتلر (1975) تبعیض سنی را «یک فرآیند منظم رفتارهای تبعیض‌گونه علیه افراد به علت اینکه پیر هستند» تعریف کرد. از آن زمان تا به حال این تعریف کلاسیک از تبعیض سنی به طور گسترده استفاده شده است [7، 8]. برخی از محققان تبعیض سنی را به معنی مجموعه‌ای از روابط اجتماعی تعریف کرده‌اند که به صورت تبعیض علیه افراد مسن انجام می‌شود و آن‌ها را از دیگران جدا می‌کند [46]. اعتقاد بر این است که تبعیض سنی دارای سه بُعد کلیشه‌ها (بُعد شناختی)، تعصب (بُعد عاطفی) و تبعیض (بُعد رفتاری) است [27].
در برخی منابع، تبعیض سنی را به دو نوع فردی و سازمانی تقسیم می‌کنند: تبعیض سنی فردی، تبعیض توسط اشخاص است، درحالی‌که تبعیض سنی نهادی، سیاست یا ساختار تشکیلاتی یک مؤسسه است که در مواجهه با افراد مسن تبعیض قائل می‌شود. تبعیض نهادی می‌تواند شامل اقدامات، سیاست‌ها و برنامه‌های دولت باشد [47]. همچنین تبعیض سنی دارای دو جنبه صریح و ضمنی است؛ تبعیض سنی صریح یا آگاهانه، تبعیض و نفرت از افراد مسن است که از طریق رفتار و اقدام فوری منعکس می‌شود، ولی تبعیض سنی ضمنی، احساسات نسبت به سالمندان است که به صورت غیرآگاهانه و بدون قصد و کنترل است [48]. تبعیض‌گرها بر این باورند که تبعیض و تعصب ریشه در ذهن آن‌ها دارد و زمانی که با افراد مسن روبه‌رو می‌شوند، قضاوت نامطلوب و افکار منفی را اعمال می‌کنند [14].
در سال 2009 اورسن در مطالعه خود تبعیض سنی را به صورت تعصب، رفتارهای کلیشه‌ای و تبعیض علیه کسانی که سالخورده و پیر هستند و یا گروه‌هایی که به عنوان سالمند شناخته می‌شوند، تعریف کرد. ابعاد چهارگانه تبعیض سنی در مطالعه وی شامل آشکار/ منفی، آشکار/ مثبت، صریح/ منفی و صریح/ مثبت است که در سطوح پایین (شناختی، عاطفی و رفتاری)، متوسط (تبعیض در شبکه های اجتماعی) و سطح بالا (تبعیض نهادی و فرهنگی) بروز پیدا می‌کند [21]. در سال 2017 سائوخوزه در پژوهش خود دو جنبه دیگر شامل تبعیض خودهدایت‌شونده و تبعیض دیگرهدایت‌شونده را به تعریف اورسن اضافه کرد [36]. تعاریف دیگر در جدول شماره 2 آمده است.
بُعد شناختی یا کلیشه‌ای درحقیقت به این معنی است که «چی در مورد افراد سالمند فکر می کنیم؟» [21، 36، 49]. این بُعد ادراکات و تصاویری از نگرش‌هاست؛ مانند زمانی که افراد سالمند، ضعیف، وابسته و مشکل‌ساز تصورمی‌شوند. به صورت مثبت نیز می‌تواند باشد؛ مانند درک اینکه افراد سالمند نسبت به جوانان به علت اینکه بیش از جوانان عمر کرده‌اند، دارای دانش (عقلانیت) بیشتری هستند [14]. بُعد عاطفی یا تعصب به این معنی است که «چه در مورد افراد سالمند احساس می کنیم؟» [2، 21، 36، 49] و شامل احساسات منفی و مثبت مانند احساس لذت یا تنفر و انزجار از مشارکت با سالمندان است. بُعد رفتاری یا تبعیض درحقیقت به معنی این است که «رفتار ما نسبت به افراد سالمند چگونه است؟». این بُعد درحقیقت شامل تمایل یا انگیزه برای عمل و کار در مواجهه با سالمندان است؛ مانند پرسیدن سؤالات کمتر نسبت به جوانان برای تشخیص مشکلات و بیماری سالمندان [2، 21، 36، 49].
با توجه به تعاریف آورده‌شده از ادغام آن‌ها درمی‌یابیم که تبعیض سنی یک فرآیند تبعیض‌آمیز در مواجهه با سالمندان است. این تبعیض می‌تواند به صورت مثبت یا منفی باشد و ممکن است به طور ضمنی یا صریح در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری نمود پیدا کند؛ همچنین می‌تواند در سه سطح پایین (فردی)، متوسط (شبکه‌های اجتماعی)، بالا (فرهنگی) و به صورت‌های خودهدایت‌شونده و دیگرهدایت‌شونده وجود داشته باشد.
ویژگی‌های مشخص کننده مفهوم
ویژگی‌های مفهوم آن قسمت از خصوصیات و مشخصاتی است که مکرراً در منابع در رابطه با مفهوم بیان می‌شود و از مفاهیم مشابه آن را افتراق می‌دهد [22]. بررسی های پژوهش حاضر از تعاریف و کاربردهای مفهوم تبعیض سنی، ویژگی‌های مهم آن را به شرح ذیل نشان داد:
تبعیض سنی یک فرآیند تبعیض‌آمیز علیه افراد سالمند است[1، 8، 18، 21، 51]. می‌تواند جنبه مثبت یا منفی داشته باشد [1، 8، 18، 21، 51 52]. به صورت آگاهانه و غیرآگاهانه می‌تواند باشد [1، 8، 18، 21، 51 52]. در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری نمود پیدا می‌کند [1، 8، 21، 51، 52]. در سطوح پایین، متوسط و بالا می‌تواند وجود داشته باشد [1، 8، 21، 52]. می‌تواند به صورت خودهدایت‌شونده و یا دیگرهدایت‌شونده باشد [1، 8، 14، 18، 36].
ساخت مدل
مورد نمونه
مورد نمونه، مثالی واقعی از مفهوم مورد مطالعه است که تمامی ویژگی‌های مفهوم مورد نظر را داراست. همچنین مدل نمونه به قضاوت محقق در تعیین ویژگی‌های مفهوم و واضح شدن مفهوم به همراه حمایت از مفهوم کمک می‌کند [22]. لازم به ذکر است که تبعیض در سطوح متوسط و بالا که قبلاً توضیح داده شده است، مدنظر مطالعه حاضر نیست و مدل‌ها در سطح پایین (فردی) ارائه شده‌اند.
مدل نمونه: «آقای الف مبتلا به پای دیابتی در بخش عفونی بستری شده است. سرپرستار بخش عفونی در هنگام تحویل شیفت متوجه می‌شود که پرستار شب قسمتی از کارهای بیمار را انجام نداده و زمان کمی برای مراقبت از بیمار منظور کرده است. پرستار در جواب علت این رفتار چنین پاسخ می‌دهد که به علت اینکه تعداد بیمارانش زیاد بوده و با توجه به اینکه بیمار فوق سالمند است، ترجیح داده وقت کمی را برای وی صرف کند تا کارهای خود را به اتمام برساند».
مورد معرفی‌شده یک مدل واقعی از تبعیض سنی علیه سالمندان است، زیرا واجد تمام ویژگی‌های منفی مفهوم تبعیض سنی است.
تعریف موارد اضافی
تعریف موارد اضافی، روشی فرعی برای محدود کردن تعریف ویژگی‌ها در تجزیه‌وتحلیل مفهوم است و بیشتر برای واضح شدن مفهوم همراه با اطمینان پیدا کردن از آنچه مفهوم مورد نظر است، تعریف می‌شود. این موارد شامل موارد مرزی و مخالف است [22].
مورد مرزی
مورد مرزی بخش‌های زیادی از ویژگی‌های معنایی مفهوم را دارد، ولی همه آن‌ها را ندارد؛ به عبارتی، مورد مرزی دارای بسیاری از مشخصه‌های مفهوم مورد نظر است، ولی در یک یا چند ویژگی با مفهوم مورد نظر متفاوت و مغایرت دارد [22]. مورد مرزی تفکر ما را در مورد ویژگی‌های معنایی مفهوم مورد نظر واضح می‌کند.
«خانم مهری پرستار بخش اورژانس در موقع تقسیم بیماران به مسئول شیفت می‌گوید که مراقبت از بیمار تخت شماره 2 را که یک خانم سالخورده است، به وی واگذار نکند. وی در جواب علت این مورد پاسخ خود را ضعف مهارت خود در مراقبت‌های مورد نیاز تخت شماره 2 بیان کرده و درنتیجه پرستار مراقبت از بیمار سالخورده را به یک فرد ماهر واگذار می‌کند».
این مدل یک مدل مرزی از تبعیض سنی است، زیرا واجد ویژگی‌های زیادی از مفهوم تبعیض سنی است؛ ولی در اینجا عدم پذیرش مراقبت سالمند به دلیل عدم مهارت پرستار در مراقبت‌های مورد نیاز سالمند است.
مورد مخالف
دربرگیرنده هیچ‌کدام از ویژگی‌های اصلی مفهوم مورد نظر نبوده و ارائه آن نشان می‌دهد که مفهوم مورد نظر چه چیزی نیست. این تفاوت به قدری واضح است که بیشتر افراد با دیدن آن می دانند که این مفهوم مورد نظر نیست [22].
«سرپرستار بخش داخلی در یک شیفت صبح‌کاری شلوغ، مراقبت از یک بیمار سالمند را خودش بر عهده می‌گیرد و دیگر بیماران بخش را بین سایر بیماران تقسیم می‌کند. وی برای پرستاران بخش توضیح می‌دهد که به علت اینکه تعداد بیماران بخش زیاد است و این بیمار نیاز به مراقبت بیشتری دارد، بنابراین مراقبت از وی را بر عهده گرفته است تا به نحو احسن از وی مراقبت و نیازهای بیمار را برآورده کند. علت این کار سرپرستار، نگرانی وی از غفلت پرستاران دیگر از بیمار سالمند و فراموشی مراقبت از اوست».
مدل معرفی‌شده یک مدل مخالف از تبعیض سنی است. درحقیقت به دلیل اینکه تبعیض سنی دارای دو جنبه مثبت و منفی است، این مدل نوعی تبعیض مثبت یا خیرخواهانه از تبعیض سنی یا همان مراقبت دلسوزانه است.
پیشایندها
پیشایندها وقایع و اتفاقاتی هستند که قبل از وقوع مفهوم اتفاق می‌افتند [22]. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که علل تبعیض سنی می‌تواند ریشه در افراد، جامعه، فرهنگ و همچنین در سیاست‌های دولت داشته باشد. منابع فردی بیشتر ریشه در فرآیندهای روان‌شناختی افراد دارد که از طریق درک و تفکر ممکن است به تبعیض سنی منجر شود. درنتیجه این نوع تفکر و احساس، دیدگاه‌های منفی علیه افراد مسن ایجاد می‌کند؛ همچنین منابع اجتماعی و اقتصادی تأثیر زیادی در پیشبرد و ظهور تبعیض دارند. برای مثال، مدرن‌سازی و تغییر جوامع به سوی صنعتی شدن باعث کاهش کیفیت مراقبت از سالمندان می‌شود [9، 11، 53]. رقابت، جداسازی و همچنین زندگی تحت یک وضعیت خاص در جوامع صنعتی باعث به خطر افتادن منابع و شرایط مورد نیاز سالمندان می‌شود [14، 54].
از نظر فرهنگی نیز جنبه‌های مختلفی تبعیض سنی را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ ازجمله سرزنش کردن سالمندان و تضاد ارزش‌ها که به صورت تهدیدات زبانی و نوشتاری نمایان می‌شود. اعتقاد بر این است که فرآیند سرزنش کردن سالمندان بیشتر به صورت غیرآگاهانه اتفاق می‌افتد. ممکن است تصور بر این باشد که افراد سالمند کمتر مولد بوده و اکثراً بیمار باشند و این باعث فراموشی یا سوء رفتار می‌شود[14، 18، 54] .
بنابراین پیشایندهای اولیه که به تبعیض در ارائه مراقبت به سالمندان منجر می‌شود، علاوه بر مطالب فوق می‌تواند به صورت زیر مشخص شود: الف) حضور سالمند در مراکز مراقبتی برای دریافت مراقبت ب) مراقبانی با اعتقادات، باورها و نگرش‌های منفی نسبت به سالمندان که به رفتارهای تبعیض‌آمیز منجر می‌شود.
پیامدها
پیامدها وقایعی هستند که به دنبال بروز مفهوم آشکارمی‌شوند [22]. با توجه به اینکه هدف مطالعه حاضر، واضح‌سازی مفهوم تبعیض سنی در نظام مراقبتی است، پیامدهای آن می‌تواند به خطر افتادن سلامت سالمندان، کاهش کیفیت مراقبت، تشدید بیماری، افزایش هزینه‌های مراقبتی، محیط مراقبت غیرایمن، سوء رفتار با سالمندان، افزایش نارضایتی از بیمارستان، فرار از بیمارستان و مانعی در ارتباطات درمانی سالمندان باشد [9 ،55].
ارجاعات تجربی
آخرین مرحله در تجزیه‌وتحلیل مفهوم تبعیض سنی، تعریف ارجاعات تجربی برای ویژگی‌های تعریفی مفهوم است. ارجاعات تجربی خصوصیات قابل‌تشخیص مفهوم هستند که ظهورشان نشانه وجود خود مفهوم است و هدف از تعریف آن‌ها تسهیل اندازه‌گیری و شناسایی مفهوم و کمک به تولید ابزارهای تحقیقاتی است [22].
با مرور متون انجام‌شده دریافتیم که از مقیاس فرابونی [41]، یلماز [39] و کوگان [56] در بیشتر پژوهش‌ها برای سنجش تبعیض سنی استفاده شده است. این ابزارها بیشتر نگرش افراد نسبت به سالمندان را می‌سنجند و جنبه عمومی دارند؛ بنابراین با توجه به اینکه ابزارهای موجود مستقیماً تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی را نمی‌سنجند، طراحی ابزار مختص محیط‌های مراقبتی که سالمندان بیمار به آنجا مراجعه می‌کنند، ضرورت پیدا می‌کند. طراحی ابزار جدید مستلزم ارائه تعریف جامع‌تر و کاربردی از تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی است.
با توجه به اینکه پرستاری مهم‌ترین حرفه در تیم مراقبتی است، باید با انجام پژوهش‌های بیشتر و شناخت بیشتر این مفهوم، بررسی‌ها، مداخلات و ارزشیابی‌های خود را به صورتی طراحی کرد تا کیفیت و کمیت مراقبت ارائه‌شده به سالمندان در حد عالی باشد.
بحث
هدف این پژوهش، ارائه تعریفی جامع و مشخص از تبعیض سنی سالمندان در محیط‌های مراقبتی و مشخص کردن ویژگی‌های آن با استفاده از رویکرد واکر و آوانت بود. در این راستا ساخت موارد نمونه، مرزی و مخالف به مشخص شدن و توصیف بهتر مفهوم کمک کرد.
طبق یافته‌های مطالعه، از مهم‌ترین ویژگی‌های تبعیض سنی می‌توان به آشکار و غیرآشکار بودن آن اشاره داشت. تبعیض سنی آشکار با تبعیض آگاهانه ارتباط دارد؛ به این صورت که تبعیض در رفتار، باورها و احساسات به صورت آگاهانه بروز می‌کند؛ مثلاً باور آگاهانه مبنی بر اینکه سالمندان همیشه از سلامتی خود شاکی هستند، مثالی از تبعیض آشکار یا آگاهانه است [18، 21، 57]. تبعیض به صورت مخفی با تبعیض ناآگاهانه ارتباط دارد. این نوع تبعیض می‌تواند به صورت غیرآگاهانه در رفتار، باورها و احساسات نسبت به سالمندان بروز کند؛ مثلاً نپرسیدن سؤال در مورد روابط جنسی از سالمندان می‌تواند تبعیض مخفی یا ناآگاهانه باشد که در اینجا مراقبان از این رفتار خود آگاهی ندارند [9، 18، 21، 58]. آبرامز در مطالعه خود بیان می‌کند که اندازه‌گیری تبعیض غیرآگاهانه به دلیل ماهیت غیرآشکار آن مشکل است [49]؛ بنابراین به دلیل عواقب آن در محیط‌های مراقبتی، برنامه‌ریزی و ایجاد پروتکل‌های درمانی مناسب برای سالمندان ضروری است.
یافته‌ها نشان داد که تبعیض سنی می‌تواند جنبه مثبت یا منفی داشته باشد. بُعد مثبت تبعیض، تعصبات، کلیشه‌ها و رفتارهای در جهت خیرخواهی کسی بر اساس سن است؛ مثلاً اولویت دادن به سالمندان در زمان تجویز درمان و مراقبت، تبعیض مثبت است. بُعد منفی تبعیض به صورت تعصبات، کلیشه‌ها و رفتارها در جهت ازنظرافتادگی یا بی‌اعتباری کسی بر اساس سن است. تمامی مثال‌های بالا می‌تواند به صورت منفی نیز بروز کند [9، 14، 18، 21].
همچنین یافته‌های پژوهش نشان داد که تبعیض می‌تواند به صورت خودهدایت‌شده و دیگرهدایت‌شده وجود داشته باشد. تبعیض خودهدایت‌شونده به این صورت است که خود سالمند با اعمال، رفتار و گفتار خود باعث به وجود آمدن تبعیض نسبت به خود می‌شود [59]. این بُعد از مفهوم تبعیض سنی را ابتدا در سال 2011 بادنر مطرح [59] و سائوخوزه در سال 2017 به عنوان یکی از ابعاد تبعیض سنی وارد تعریف تبعیض سنی کرد [36]. برای مثال، اگر سالمندی بر این باور باشد که برای دریافت درمان‌های جدید و پیشرفته خیلی پیر شده و نیازی به آن ندارد، نوعی تبعیض علیه خود محسوب می‌شود [29، 37]. تبعیض دیگر هدایت‌شونده نیز به این صورت است که تبعیض از سوی یک شخص یا اشخاص نسبت به یک فرد یا افرادی در سایر گروه‌های سنی اعمال شود. درحقیقت، تبعیض دیگرهدایت‌شونده را دیگران نسبت به سالمندان ابراز می‌کنند. برای نمونه اگر پرستاری در زمان مراقبت از چندین بیمار، سالمندان را در اولویت دوم مراقبت خود قرار دهد، تبعیض در مراقبت ایجاد خواهد شد [6، 9، 14، 18، 21 60].
بر اساس تجزیه‌وتحلیل پژوهش حاضر، تعریف پیشنهادی مفهوم تبعیض سنی در محیط‌های مراقبتی به شرح زیر است: تبعیض سنی تبعیض علیه یا به سود سالمندان در محیط‌های مراقبتی است که مراقبان بهداشتی و درمانی به صورت آشکار و غیرآشکار و همچنین هدایت‌شده توسط خود سالمند یا دیگرهدایت‌شده، در کمیت و کیفیت مراقبت ارائه‌شده به سالمندان نسبت به سایر گروه‌های سنی قائل می‌شوند.
نتیجه‌گیری نهایی
بر اساس نتایج این مطالعه سعی بر این شد تا با مشخص کردن ویژگی‌ها و تعاریف متفاوت تعریف مناسب در جهت واضح‌سازی مفهوم تبعیض سنی در نظام مراقبتی ارائه شود. با توجه به اینکه مفهوم تبعیض سنی در ایران هنوز به خوبی شناخته نشده است، بنابراین تحلیل مفهوم حاضر با واضح‌سازی مفهوم تبعیض سنی راه را برای انجام فعالیت‌های گسترده‌تر تحقیقاتی و ساخت ابزار پژوهشی مناسب در جهت شناسایی تمام ابعاد تبعیض سنی به‌خصوص در نظام مراقبتی، مبارزه با این پدیده و سایر اقدامات مورد نیاز هموار سازد.
از محدودیت‌های پژوهش حاضر این بود که تنها مقالات به زبان فارسی و انگلیسی مربوط به حوزه مراقبت و تبعیض سنی، در محدوده زمانی سال 1969 تا سپتامبر 2018 بررسی شد و به همین دلیل امکان از دست دادن مطالعات دیگر در زمینه تبعیض سنی وجود داشت؛ بنابراین انجام پژوهش‌های بیشتر برای گسترش تعریف حاضر از تبعیض سنی پیشنهاد می‌شود.
این پژوهش به دلیل اینکه مفهوم تبعیض سنی را در ایران برای اولین بار روشن و واضح کرد، می‌تواند مبنایی برای پژوهش‌های بعدی در جهت ساخت ابزار برای سنجش تبعیض سنی، مطالعات مداخله‌ای برای مبارزه با تبعیض سنی و مقدمه‌ای برای پیشگیری و بهبود کیفیت مراقبت‌های ارائه‌شده به سالمندان باشد. همچنین به علت اینکه بُعد خودهدایت‌شونده به‌تازگی وارد ابعاد مفهوم تبعیض سنی شده است، انجام مطالعات بیشتری در جهت روشن شدن این بُعد از مفهوم پیشنهاد می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه اصول اخلاقی در این مقاله مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با کد IR.USWR.REC.1396.263 قرار گرفته است.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه دکتری سعید مهری در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در طراحی و آماده‌سازی این پژوهش مشارکت داشتند.
تعارض منافع
این مقاله تعارض منافع ندارد.
References
Nelson TD. Ageism: Prejudice against our feared future self. Journal of Social Issues. 2005; 61(2):207-21. [DOI:10.1111/j.1540-4560.2005.00402.x]
Ayalon L. Perceived age, gender, and racial/ethnic discrimination in Europe: Results from the European social survey. Educational Gerontology. 2014; 40(7):499-517. [DOI:10.1080/03601277.2013.845490]
Lui NL, Wong CH. Junior doctors’ attitudes towards older adults and its correlates in a tertiary-care public hospital. Annals Academy of Medicine Singapore. 2009; 38(2):125-9.
Statistical center of Iran. [Internet]. https://www.amar.org.ir
Sum S, Emamian S, Sefidchian A. Aging educational program to reduce ageism: intergenerational approach. Elderly Health Journal. 2016; 2(1):33-8.
Levy SR. Toward reducing ageism: Positive Education About Aging and Contact Experiences (PEACE) model. The Gerontologist. 2016; 58(2):226-32. [DOI:10.1093/geront/gnw116] [PMID]
Butler RN. Ageism: Another form of bigotry. The Gerontologist. 1969; 9(1):243-6. [DOI:10.1093/geront/9.4_Part_1.243] [PMID]
Butler RN. Ageism: A foreword. Journal of Social Issues. 1980; 36(2):8-11. [DOI:10.1111/j.1540-4560.1980.tb02018.x]
Pekince H, Aslan H, Erci B, Akturk U. The attitudes of healthcare professionals in a state hospital towards ageism. Journal of Public Health-Heidelberg. 2018; 26(1):109-17. [DOI:10.1007/s10389-017-0849-5]
Eymard AS, Douglas DH. Ageism among health care providers and interventions to improve their attitudes toward older adults: an integrative review. Journal of Gerontological Nursing. 2012; 38(5):26-35. [DOI:10.3928/00989134-20120307-09] [PMID]
Mohammadi MM, Esmaeilivand M. [Attitudes toward caring of the elderly from the perspective of nursing and midwifery students in Kermanshah province in 2015 (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2017; 11(4):476-83. [DOI:10.21859/sija-1104476]
Kydd A, Fleming A. Ageism and age discrimination in health care: Fact or fiction? A narrative review of the literature. Maturitas. 2015; 81(4):432-8. [DOI:10.1016/j.maturitas.2015.05.002] [PMID]
Economist Intelligence Unit. Healthcare strategies for an ageing society. London: The Economist; 2009.
Ayalon L, Tesch-Romer C. Contemporary perspectives on ageism. Berlin, Germany: Springer; 2018. [DOI:10.1007/978-3-319-73820-8] [PMID] [PMCID]
Branch LG, Harris DK, Palmore EB. Encyclopedia of ageism. United States: Haworth Pastoral Press; 2005.
Bonnie RJ, Wallace RB. Elder mistreatment: Abuse, neglect, and exploitation in an aging America. Washington, D.C.,: National Academies Press; 2003.
Wilkinson JA. Thirty years of ageism research: Cambridge: The MIT Press; 2004.
Sao Jose JMS, Amado CAF, Ilinca S, Buttigieg SC, Taghizadeh Larsson A. Ageism in health care: A systematic review of operational definitions and inductive conceptualizations. The Gerontologist. 2019; 59(2):98-108. [DOI:10.1093/geront/gnx020] [PMID]
Greenberg J, Schimel J, Martens A. Ageism: Denying the face of the future: Cambridge: The MIT Press; 2002.
Montepare JM, Zebrowitz LA. A social-developmental view of ageism: Cambridge: The MIT Press; 2002.
Iversen TN, Larsen L, Solem PE. A conceptual analysis of ageism. Nordic Psychology. 2009; 61(3):4-22. [DOI:10.1027/1901-2276.61.3.4]
Walker LO, Avant KC. Strategies for theory construction in nursing. United States: Upper Saddle River, Pearson/Pretice Hall. 2011.
Powers BA, Knapp TR. Dictionary of nursing theory and research. United States: Springer Publishing Company; 2010.
Kim JH, Han J. The comparison of strategies combating ageism among Korea, Japan, and US. Korean Journal of Sociology. 2012; 46(3):93-113.
Officer A, de la Fuente-Nunez V. A global campaign to combat ageism. Bulletin of the World Health Organization. 2018; 96(4):295-6. [DOI:10.2471/BLT.17.202424] [PMID] [PMCID]
Officer A, Schneiders ML, Wu D, Nash P, Thiyagarajan JA, Beard JR. Valuing older people: time for a global campaign to combat ageism. Bulletin of the World Health Organization. 2016; 94(10):710-1. [DOI:10.2471/BLT.16.184960] [PMID] [PMCID]
Cuddy AJ, Fiske ST, Kwan VS, Glick P, Demoulin S, Leyens JP, et al. Stereotype content model across cultures: Towards universal similarities and some differences. British Journal of Social Psychology. 2009; 48(1):1-33. [DOI:10.1348/014466608X314935] [PMID] [PMCID]
McKenna H. Nursing theories and models. Abingdon: Routledge; 2006. [DOI:10.4324/9780203135440]
Hansen BR, Hodgson NA, Gitlin LN. It’sa matter of trust: Older African Americans speak about their health care encounters. Journal of Applied Gerontology. 2016; 35(10):1058-76. [DOI:10.1177/0733464815570662] [PMID] [PMCID]
Higgins I, Der Riet PV, Slater L, Peek C. The negative attitudes of nurses towards older patients in the acute hospital setting: A qualitative descriptive study. Contemporary Nurse. 2007; 26(2):225-37. [DOI:10.5172/conu.2007.26.2.225] [PMID]
Hubbard RE, Lyons RA, Woodhouse KW, Hillier SL, Wareham K, Ferguson B, et al. Absence of ageism in access to critical care: a cross‐sectional study. Age and Ageing. 2003; 32(4):382-7. [DOI:10.1093/ageing/32.4.382] [PMID]
Koch T, Webb C. The biomedical construction of ageing: implications for nursing care of older people. Journal of Advanced Nursing. 1996; 23(5):954-8. [DOI:10.1046/j.1365-2648.1996.10014.x] [PMID]
Skirbekk H, Nortvedt P. Inadequate treatment for elderly patients: Professional norms and tight budgets could cause “ageism” in hospitals. Health Care Analysis. 2014; 22(2):192-201. [DOI:10.1007/s10728-012-0207-2] [PMID]
Rogers SE, Thrasher AD, Miao Y, Boscardin WJ, Smith AK. Discrimination in healthcare settings is associated with disability in older adults: health and retirement study, 2008-2012. Journal of General Internal Medicine. 2015; 30(10):1413-20. [DOI:10.1007/s11606-015-3233-6] [PMID] [PMCID]
Bond M, Bowling A, McKee D, Kennelly M, Banning AP, Dudley N. Does ageism affect the management of ischaemic heart disease? Journal of Health Services Research & Policy. 2003; 8(1):40-7. [DOI:10.1258/13558190360468218] [PMID]
de Sao Jose JMS, Amado CAF. On studying ageism in long-term care: A systematic review of the literature. International Psychogeriatrics. 2017; 29(3):373-87. [DOI:10.1017/S1041610216001915] [PMID]
Simkins CL. Ageism’s influence on health care delivery and nursing practice. Journal of Student Nursing Research. 2007; 1(1):1-5.
Usta YY, Demir Y, Yonder M, Yildiz A. Nursing students’ attitudes toward ageism in Turkey. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2012; 54(1):90-3. [DOI:10.1016/j.archger.2011.02.002] [PMID]
Vefikulucay Yilmaz D, Terzioglu F. Development and pshycometric evaluation of ageism attitude scale among the university students. Turkish Journal of Geriatrics. 2011; 14(3):259-68.
Polat U, Karadag A, Ulger Z, Demir N. Nurses’ and physicians’ perceptions of older people and attitudes towards older people: Ageism in a hospital in Turkey. Contemporary Nurse. 2014; 48(1):88-97. [DOI:10.1080/10376178.2014.11081930] [PMID]
Fraboni M, Saltstone R, Hughes S. The Fraboni Scale of Ageism (FSA): An attempt at a more precise measure of ageism. Canadian Journal on Aging. 1990; 9(1):56-66. [DOI:10.1017/S0714980800016093]
Schroyen S, Adam S, Marquet M, Jerusalem G, Thiel S, Giraudet AL, et al. Communication of healthcare professionals: Is there ageism? European Journal of Cancer Care. 2018; 27(1):e12780. [DOI:10.1111/ecc.12780] [PMID]
Liu Y-e, While AE, Norman IJ, Ye W. Health professionals’ attitudes toward older people and older patients: A systematic review. Journal of Interprofessional Care. 2012; 26(5):397-409. [DOI:10.3109/13561820.2012.702146] [PMID]
Moein M. Moein Persian Dictionary. Tehran: Amir Kabir publication. 1999.
Webster N. Webster’s new collegiate dictionary. 1949. https://www.merriam-webster.com/
Marchiondo LA, Gonzales E, Ran S. Development and validation of the workplace age discrimination scale. Journal of Business and Psychology. 2015; 31(4):493-513. [DOI:10.1007/s10869-015-9425-6]
Palmore E. Response to Commentaries on” The Ageism Survey: First findings”. Gerontologist. 2001; 41(5):580-2. [DOI:10.1093/geront/41.5.580]
Levy BR, Banaji MR. Implicit ageism: Stereotyping and prejudice against older persons. Cambridge: The MIT Press; 2002.
Abrams D, Swift HJ, Lamont RA, Drury L. The barriers to and enablers of positive attitudes to ageing and older people, at the societal and individual level: Technical report. Government Office for Science; 2015.
Heikkinen S, Krekula C. Ageism: A useful concept? Sociological Association. 2008; 45(2):18-34.
McGowan T. Ageism and discrimination. Encyclopedia of gerontology: Age, aging and the aged. Cambridge, Massachusetts: Academic Press; 1996.
Palmore E. Ageism: Negative and positive. United States: Springer Publishing Company; 1999.
Ozdemir O, Bilgili N. Attitudes of Turkish nursing students related to ageism. Journal of Nursing Research. 2016; 24(3):211-6. [DOI:10.1097/jnr.0000000000000131] [PMID]
Reza H. Ageism and indigenous elderly in Bangladesh: Concepts and its applicability. Journal of Ethnic Affairs. 2006; 2(3):14-7.
Liu YE, Norman IJ, While AE. Nurses’ attitudes towards older people and working with older patients: An explanatory model. Journal of Nursing Management. 2015; 23(8):965-73. [DOI:10.1111/jonm.12242] [PMID]
Kogan N. Attitudes toward old people: The development of a scale and an examination of correlates. The Journal of Abnormal and Social Psychology. 1961; 62(1):44-54. [DOI:10.1037/h0048053] [PMID]
Wyman MF, Shiovitz-Ezra S, Bengel J. Ageism in the health care system: Providers, patients, and systems. Berlin, Germany: Contemporary perspectives on ageism. Springer; 2018. [DOI:10.1007/978-3-319-73820-8_13]
Voss P, Bodner E, Rothermund K. Ageism: The relationship between age stereotypes and age discrimination. Berlin, Germany: Contemporary perspectives on ageism: Springer; 2018. [DOI:10.1007/978-3-319-73820-8_2]
Bodner E, Cohen-Fridel S, Yaretzky A. Sheltered housing or community dwelling: quality of life and ageism among elderly people. International Psychogeriatrics. 2011; 23(8):1197-204. [DOI:10.1017/S1041610211001025] [PMID]
Levy BR. Mind matters: Cognitive and physical effects of aging self-stereotypes. The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences. 2003; 58(4):203-11. [DOI:10.1093/geronb/58.4.P203] [PMID]
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
سالمند شناسی
دریافت: 1398/2/9 | پذیرش: 1398/12/3 | انتشار: 1399/1/13
دریافت: 1398/2/9 | پذیرش: 1398/12/3 | انتشار: 1399/1/13
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
تهران، اوین، بلوار دانشجو، خیابان کودکیار، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، مرکز تحقیقات سالمندی.
تلفن دفتر نشریه:
تلفن مستقیم:02171732827(تماس فقط روزهای شنبه، یکشنبه و سه شنبه ساعت 10 الی 12) 021221800- داخلی 2827
ایمیل: salmand2010@gmail.com
تلفن ناشر : 02145355000 - 02145355555
