مقدمه
پیشرفت‌های پزشکی و بهداشتی در نیمه دوم قرن بیستم باعث افزایش امید به زندگی در انسان‌ها شد. این افزایش به گونه‌ای بود که امید به زندگی پایین‌تر از پنجاه سال در قرن نوزدهم به 66 سال و بالاتر در قرن بیست‌ویکم رسید [1]. بنابراین جهان به سرعت در حال پیر شدن است. پیری جمعیت یک فرایند شناخته‌شده تحت عنوان انتقال جمعیتی است که مرگ‌ومیر در آن جمعیت کاهش و امید به زندگی در آن افزایش می‌یابد. به این ترتیب ساختار سنی جمعیت از گروه جوان به سمت گروه سالمند تغییر پیدا می‌کند [2]. در صورتی که افزایش امید به زندگی به همین شکل پیش برود، در اوایل سال 1410 در کشور انفجار جمعیت رخ خواهد داد و بین 25 تا 30 درصد جمعیت در سنین بالای پنجاه‌سالگی قرار خواهند گرفت [3]. 
تعاریف مختلفی برای سالمندی در نظر گرفته شده است. از دیدگاه روان‌شناسان، سالمندی دوره‌ای از زندگی است که از سن 60 تا 65 سالگی آغاز می‌شود. در کشورهای توسعه‌یافته سن 65 سالگی که در آن فرد دارای شرایط دریافت حقوق بازنشستگی است را به عنوان سن سالمندی در نظر می‌گیرند. در برخی دیگر از کشورها سن شصت‌سالگی به عنوان سن سالمندی در نظر گرفته می‌شود [4]. بر مبنای تعریف سازمان ملل متحد، وقتی جمعیت بالای شصت سال کشوری به بیش از 7 درصد برسد، آن کشور سالمند خواهد بود [5]. بر مبنای اطلاعات منتشرشده سازمان بهداشت جهانی در سال 2018، تا سال 2050 جمعیت افراد دارای سن شصت سال به بالا به 2 میلیارد نفر می‌رسد که حدود 80 درصد از این افراد در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی خواهند کرد. در حال حاضر، در سراسر دنیا حدود 125 میلیون نفر دارای سن هشتاد سال و بالاتر هستند [6]. 
با توجه به رشد کاهنده جمعیت در کشور و روند رو به رشد پیر شدن جمعیت طی سال‌های آتی، هرم جمعیتی کشور به سمت افزایش جمعیت سالمندی می‌رود. جمعیت کشور از نظر افزایش امید به زندگی با چشم انداز مناسبی روبه‌رو است، به گونه‌ای که از حدود 74 سال فعلی برای هر دو جنس زن و مرد به 78 سال در 2030 و 83 سال در 2050 خواهد رسید. علاوه بر این، با توجه به روند فعلی پیش‌بینی می‌شود تعداد زاد و ولد به ازای هر فرد از 1/9 فرد فعلی به 1/84 و 1/83 در سال‌های آینده کاهش یابد. در حال حاضر، جمعیت عمده کشور بین 25 تا 35 سال است که در سی سال آینده به جمعیت سالمند کشور اضافه خواهد شد [7]. بر اساس سرشماری سال 1395، جمعیت بالای شصت سال در کشور برابر با 7/3 میلیون نفر بوده است که با روند صعودی کنونی پیش‌بینی می‌شود تا سال 1400 به ده میلیون نفر برسد [8]. 
سالم پیر شدن حق همه افراد بشر است و این امر بر اهمیت موضوع سالمندی و پیشگیری از مشکلات می‌افزاید. در ایام پیری که توأم با کاهش فعالیت‌های جسمی و ذهنی است، توانایی افراد جهت شرکت در فعالیت‌های اجتماعی از جمله فعالیت‌های اوقات فراغت کاهش پیدا می‌کند [9]. منظور از اوقات فراغت، فرصت و زمانی است که در آن انسان هیچ‌گونه تکلیف یا کار موظفی بر عهده ندارد و زمان در اختیار اوست تا با میل و انگیزه شخصی به فعالیت خاصی بپردازد [10]. سالمندان بعد از رهایی از کار و در طول دوران بازنشستگی زمان آزاد زیادی برای فراغت در اختیار دارند. اوقات فراغت به آن‌ها این فرصت را می‌دهد که به قدرت، اعتماد، امور خلاق، فرار از خستگی، سلامت جسمانی و روانی برسند [11]. از آنجایی که سالمندان در معرض آسیب‌هایی چون ورود به دوره بازنشستگی و عدم اشتغال به کار، کاهش درآمد، تنها بودن، فقدان حمایت اجتماعی، صنعتی شدن جوامع، از دست دادن همسر، جدا شدن فرزندان و انفکاک عاطفی ـ روانی افراد خانواده و درنهایت کاهش عملکرد جسمی و روانی قرار دارند، بررسی وضعیت اوقات فراغت سالمندان نسبت به دیگر گروه‌های سنی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایجاد زمینه‌های مشارکت سالمندان از جمله فراهم کردن اوقات فراغت سالم می‌تواند گامی مؤثر در رفع این خطرات و تهدیدات باشد. 
مشارکت در فعالیت‌های فراغتی می‌تواند سلامت روان در افراد مسن را بهبود بخشد. به عنوان مثال،‌ لی و همکاران نشان دادند مشارکت در فعالیت‌های اوقات فراغت با کاهش احتمال افسردگی در افراد مسن همراه است [12]. هش و همکاران فعالیت فیزیکی و عملکرد سلامتی را در سه نقطه بررسی کردند و ارتباطی مثبت بین سطح فعالیت و عملکرد سلامت روانی پیدا کردند [13]. 
برخی از مطالعات مقطعی و طولی، روابط مثبت سرگرمی‌های خاص یا فعالیت‌های فرهنگی مانند رفتن به سینما، خواندن روزنامه یا مطالعه کتاب و وضعیت سلامت روان در بین افراد سالخورده را گزارش کرده‌اند [15، 14]. ودا و همکاران طی یک مطالعه مقطعی در ژاپن گزارش دادند فعالیت‌های اوقات فراغت منظم با کاهش علائم افسردگی در افراد بین 20 تا 69 سال همراه است [16]. واکو و همکاران با استفاده از داده‌های طولی دوساله نشان دادند انجام فعالیت‌های اوقات فراغت حداقل دوبار در هفته به صورت معکوس با افسردگی در بین افراد میانسال و مسن مرتبط بوده است [17]. لی و فرارو نیز نشان دادند فعالیت‌های داوطلبانه تأثیر مثبتی بر سلامت روانی افراد شصت سال و بالاتر دارند [18]. 
الگوی فراغت مناسب می‌تواند تأثیر مثبتی بر کیفیت زندگی افراد داشته باشد [18]. بسیاری از مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی سالمندان مربوط به کنار گذاشتن آن‌ها از فعالیت‌های اجتماعی است [19]. بنابراین، این مطالعه با هدف بررسی تأثیر الگوهای گذران اوقات فراغت (فعالیت‌های تفریحی، ورزشی، تعاملات اجتماعی، هنری، فرهنگی و مذهبی) بر سلامت روانی در سالمندان انجام شد. 
روش مطالعه
این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی به صورت مقطعی در سال 1397 انجام شد. جامعه پژوهش 413 نفر از سالمندان شصت سال و بالاتر مقیم در منزل در شهر تهران بودند. معیارهای ورود به مطالعه شامل فقدان بیماری زوال عقل، فقدان شرایط بحرانی جسمی و فیزیکی،‌ توانایی ارتباط و پاسخ‌گویی به سؤالات پرسش‌نامه و علاقه‌مندی به شرکت در مطالعه بود. از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای تصادفی در این پژوهش استفاده شد. حجم نمونه بر مبنای فرمول ضریب همبستگی با اطمینان 95 درصد و توان آزمون 80 درصد تعیین شد. اگر میزان همبستگی 2 درصد یا بیشتر بود از نظر آماری معنی‌دار به دست می‌آمد. تعداد نمونه با استفاده از فرمول شماره 1 زیر محاسبه شد: 



با توجه به اینکه روش نمونه‌گیری خوشه‌ای طبقه‌بندی‌شده دو مرحله‌‎ای بود، حجم نمونه فوق در ضریب اثر طرح نمونه‌گیری خوشه‌ای که 2 در نظر گرفته شد، ضرب گردید و تعداد کل خانوارها به صورت زیر به دست آمد: 192×2=384.
شرکت‌کنندگان مورد نظر از شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز تهران به صورت تصادفی انتخاب شدند تا در نمونه‌گیری مطالعه، تنوع لازم از نظر منطقه جغرافیایی لحاظ شود. به این صورت که از هر پنج طبقه ایجادشده واقع در شهر تهران یک منطقه به صورت تصادفی انتخاب شد. سپس لیست میادینی که اطراف آن بلوک‌های محل سکونت وجود دارند تهیه شد و از میان این لیست یک میدان به صورت تصادفی به عنوان سرخوشه انتخاب شده و از خانوارهای اطراف آن میدان افراد به تعداد لازم متناسب با جمعیت آن منطقه انتخاب شدند. پرسشگران طی یک جلسه آموزش حضوری، روش ارتباط با نمونه‌ها و تکمیل پرسش‌نامه‌ها را فراگرفتند و با مراجعه حضوری به درب منازل پس از کسب رضایت به منظور همکاری برای تکمیل پرسش‌نامه و توضیح هدف از انجام پژوهش، پرسش‌نامه‌ها را در اختیار سالمندان قرار دادند. 430 سالمند در مطالعه شرکت نمودند.
ابزار جمع‌آوری داده‌ها شامل چهار پرسش‌نامه اطلاعات جمعیت‌شناختی، گذران اوقات فراغت، سلامت جسمی و سلامت روانی بود. پرسش‌نامه گذران اوقات فراغت نتیجه یک مطالعه بزرگ‌تر در مقطع دکتری مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی بود. پرسش‌نامه استخراج‌شده از مطالعه کیفی دارای هشت طبقه شامل تفریح، ورزش، تعاملات اجتماعی، استراحت، هنر، فرهنگ، رسانه و فرائض دینی بود. به دلیل متفاوت بودن ماهیت سؤالات و غیرعینی بودن جواب‌ها از گزینه بلی (نمره 1) و خیر (نمره صفر) استفاده شد. چنانچه پاسخ به سؤالی بلی بود میزان زمان استفاده‌شده برای هر سؤال اوقات فراغت بسته به نوع سؤال (روز، هفته، ماه و سال) به صورت مصاحبه پرسیده می‌شد. چنانچه پاسخ به سؤالی خیر بود پرسشگر علت را جویا می‌شد و یادداشت می‌کرد. بعد از آن پاسخ‌های بلی بر اساس مطالب درج‌شده در مصاحبه دسته‌بندی شده و مقیاس سه‌گزینه‌ای کم، متوسط و زیاد برای میزان استفاده در نظر گرفته شد. روایی محتوای پرسش‌نامه با اندازه‌گیری CVR و CVI به دست آمد. ده نفر با تخصص‌های سالمندشناسی، مدیریت خدمات بهداشتی درمانی و آمار به پرسش‌نامه سنجش روایی پاسخ دادند. طبق جدول لاوشه CVR مساوی یا بیشتر از 0/62 به معنی پذیرش بی‌قید و شرط و شاخص CVI مساوی با 0/79 به عنوان حداقل مقیاس برای پذیرش سؤالات در نظر گرفته شد. پایایی پرسش‌نامه با روش دو نیم کردن محاسبه شد که میزان همبستگی آن 0/72 به دست آمد.
سلامت روانی سالمندان با استفاده از پرسش‌نامه پانزده‌سؤالی سلامت عمومی (نرم‌شده برای سالمندان ایرانی) سنجیده شد. سؤالات این پرسش‌نامه بر مبنای روش لیکرت و با مقیاس چهارگزینه‌ای به ترتیب با نمرات 0، 1، 2، 3، 4 نمره‌گذاری شده‌اند و مجموع نمرات پرسش‌نامه 45 است. روایی و پایایی نسخه فارسی 28 سؤالی این پرسش‌نامه در ایران توسط پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی مورد تأیید قرار گرفته است که در آن پایایی پرسش‌نامه با استفاده از روش ثبات داخلی ابزار به میزان 0/87 و روایی آن با استفاده از روش تحلیلی مقایسه گروه‌های شناخته‌شده و آزمون تحلیل واریانس (p<0/0001) به دست آمده است [20]. پرسش‌نامه پانزده‌سؤالی سلامت عمومی با آلفای کرونباخ 0/9 در مطالعه تاجور و همکاران مورد تأیید قرار گرفته است [21].
برای سنجش سلامت جسمی (به عنوان متغیر مخدوش‌کننده در مطالعه) از پرسش‌نامه Nagi که بخشی از پرسش‌نامه SF36 (پرسش‌نامه کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی) است استفاده شد [22]. این پرسش‌نامه استاندارد دارای ده سؤال با طیف لیکرت سه‌درجه‌ای با نمرات 1، 2 و 3 است.
پرسش‌نامه‌ها به صورت مصاحبه تکمیل شدند. اگر در خانه منتخب بر اساس نمونه‌گیری تصادفی، فرد دارای شرایط ورود به مطالعه موجود نبود از خانوار بعدی نمونه‌گیری انجام می‌شد و در صورتی که در یک خانوار بیش از یک فرد واجد شرایط وجود داشت همه آن‌ها در مطالعه شرکت داده می‌شدند.
جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های آمار توصیفی ـ تحلیلی در نرم‌افزار SPSS نسخه 21 استفاده شد. در این مطالعه متغیر وابسته، سلامت روانی و متغیر مستقل اصلی، اوقات فراغت بود. در بخش توصیفی به توصیف فراوانی و انحراف‌معیار وضعیت جمعیت‌شناختی، اوقات فراغت و سلامت روانی سالمندان پرداخته شد. در حوزه آمار استنباطی جهت سنجش نرمالیتی نمرات در حیطه‌های اوقات فراغت و سلامت روانی سالمندان از آزمون کلموگروف ـ اسمیرنوف استفاده شد که نتایج نشانگر نرمال نبودن نمرات بود. بنابراین به منظور بررسی همبستگی بین ابعاد مختلف اوقات فراغت و سلامت روانی سالمندان از ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شد. به جز طبقه رسانه و استراحت بقیه ابعاد اوقات فراغت در سطح رابطه معنی‌دار با سلامت روانی بودند (P<0/0001). برای بررسی اثر هم‌زمان حیطه‌های اوقات فراغت بر سلامت روانی از آزمون تحلیل رگرسیون چندگانه استفاده شد. از آنجایی که نتایج مطالعات صابریان و همکاران [23] و ایلالی و همکاران [24] ارتباط معنی‌دار متغیرهای سن، جنس، میزان تحصیلات، درآمد و سلامت جسمی با متغیرهای گذران اوقات فراغت و سلامت روان را نشان داده‌اند، در این مطالعه تأثیر متغیرهای مداخله‌گر مانند سن، جنس، میزان تحصیلات، وضعیت مالی و سلامت جسمی روی آنالیزها کنترل شد. 
یافته‌ها
در تحقیق حاضر از مجموع 430 سالمند واردشده به مطالعه، پرسش‌نامه 413 نفر جهت انجام بررسی‌های آماری مورد استفاده واقع شد و تعداد 17 پرسش‌نامه به دلیل ناقص بودن از روند تحلیل حذف شدند. توزیع نمونه بر اساس جنس به گونه‌ای بود که تعداد مردان (200 نفر) و زنان (213 نفر) تحت مطالعه تقریباً هم‌اندازه بود و زنان تنها 13 نفر بیشتر از مردان در مطالعه حضور داشتند. نیمی از سالمندان (49/7 درصد) در گروه سنی 63-70 سال قرار داشتند. میانگین سنی سالمندان 7/6±67/5 سال بود. از میان سالمندان مورد بررسی 72/1 درصد سالمندان دارای همسر بودند، با این همه تفاوت قابل ملاحظه‌ای بین دو جنس وجود داشت و سهم زنان از تعداد بیوه‌ها بیشتر بود، به طوری که 88/7 درصد این گروه را به خود اختصاص داده بود. تقریباً نیمی از سالمندان (44/8 درصد) بی‌سواد یا دارای سواد ابتدایی بودند. 68/7 درصد سالمندان وضعیت مالی خود را متوسط برآورد کرده بودند (جدول شماره 1). 



نتایج سنجش گذران اوقات فراغت در سالمندان نشان داد از میان 413 نفر شرکت‌کننده در مطالعه، 408 نفر (98/8 درصد) در اوقات فراغت خود تلویزیون تماشا می‌کنند. تنها 26 نفر (6/3 درصد) از شرکت‌کنندگان اعلام کردند در اوقات فراغت خود به باشگاه ورزشی می‌روند. 28 نفر (6/8 درصد) از شرکت‌کنندگان هم در اوقات فراغت خود موسیقی می‌نواختند. میانگین نمره طبقات اوقات فراغت نشان داد در بین هشت طبقه موجود، طبقه رسانه بیشترین میانگین نمره (84/01 درصد) را داشت. کمترین میانگین نمره هم مربوط به طبقه فرهنگی (21/06 درصد) بود.
نتایج سنجش سلامت روان سالمندان نشان داد 48 درصد سالمندان طی یک ماه گذشته سردرد را به مقدار زیاد تجربه کرده بودند و 65 درصد سالمندان به مقدار زیاد احساس کرده بودند که نقش مفیدی در زندگی ندارند. 
نتایج سنجش سلامت جسمی سالمندان نشان داد 42/1 درصد سالمندان در انجام فعالیت‌هایی مانند دویدن، بلند کردن اجسام سنگین و شرکت در ورزش‌های قدرتی بسیار محدود شده بودند. 22 درصد از سالمندان نیز در زانو زدن و خم شدن بسیار محدود شده بودند. 
نتایج آزمون تفاوت میانگین نمره‌های حیطه‌های اوقات فراغت در دو جنس زن و مرد نشان داد مشارکت زنان در حیطه‌های تفریح، ورزش، فرهنگی و رسانه به طور معنی‌داری کمتر از مردان است. به عنوان مثال میانگین نمره حیطه تفریح برای زنان 194/38 و برای مردان 220/45 بود (0/025=P). مشارکت زنان در حیطه تعاملات اجتماعی و فرائض مذهبی بیشتر از مردان بود، اما از نظر آماری رابطه معنی‌داری وجود نداشت.
نتایج آزمون تفاوت میانگین نمره‌های حیطه‌های اوقات فراغت در گروه‌های سنی نشان داد با بالا رفتن سن، مشارکت سالمندان در حیطه‌های تفریح، ورزش، تعاملات اجتماعی و هنری به طور معنی‌داری کاهش می‌یابد، به طوری که میانگین نمره برای حیطه ورزش در گروه 60 تا 65 سال برابر با 233/04، برای گروه 66 تا 70ساله‌ها برابر با 206/41 و برای گروه سنی 71 تا 95 برابر با 180/88 بود (0/005=P). 
در رابطه با متغیر وضعیت تأهل مطالعه ما نشان داد مشارکت سالمندان مجرد در حیطه‌های تفریح، ورزش، هنری و فرهنگی به طور معنی‌داری بیشتراز متأهلین و بیوه‌هاست. مشارکت سالمندان متأهل در حیطه تعاملات اجتماعی بیشتر از سایر گروه‌ها بود (0/008=P).
در این مطالعه جهت سنجش سلامت بر مبنای سن و جنس پس از تقسیم‌بندی نمره GHQ (سلامت روانی) به دو سطح سالم و ناسالم، مشخص شد با بالاتر رفتن سن وضعیت سلامت روانی بدتر می‌شود، به طوری که در سنین بالای 71 سال 31/6 درصد سالمندان از نمره سلامت روانی کمتری برخوردار بودند. از نظر جنس نیز نتایج مطالعه نشان داد 27/2 درصد زنان در بدترین حالت سلامت روانی قرار داشتند، در صورتی که این مقدار در مردان 17 درصد بود. 
در پژوهش حاضر جهت بررسی همبستگی بین ابعاد مختلف اوقات فراغت و سلامت سالمندان (به علت نرمال نبودن نمرات) از ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شد. به جز طبقه استراحت و رسانه بقیه ابعاد اوقات فراغت در سطح همبستگی معنی‌دار با ابعاد سلامتی بودند (جدول شماره 2). 



بعد از سنجش همبستگی حیطه‌های اوقات فراغت و سلامت روانی به صورت جداگانه لازم بود تا به بررسی اثر هم‌زمان حیطه‌های اوقات فراغت بر GHQ (سلامت روانی) و همچنین امکان کنترل اثر عوامل مخدوشگر از جمله سن، جنس، وضعیت تأهل، وضعیت تحصیل، وضعیت مالی و سلامت جسمی از طریق آزمون رگرسیون چندگانه پرداخته شود. حیطه استراحت و رسانه به دلیل اینکه معنی‌دار نبودند در این آزمون حذف شدند. نتایج با توجه به اینکه نمره GHQ هرچه بالاتر باشد وضعیت سلامت بدتر است به دست آمد (جدول شماره 3). 



مدل 1 نتایج رگرسیون چندگانه مربوط به طبقه‌های اوقات فراغت و GHQ را نشان می‌دهد. در عدم حضور متغیرهای مخدوش‌کننده، طبقه تفریح و فرائض مذهبی بیشترین همبستگی معکوس را با GHQ داشتند که با توجه به میزان Beta اثرگذاری فرائض مذهبی بیشتر بود.
مدل 2 نتایج رگرسیون چندگانه مربوط به طبقه‌های اوقات فراغت و GHQ را در حضور متغیرهای مخدوش‌کننده نشان می‌دهد. همان‌گونه که جدول شماره 3 نشان می‌دهد طبقه تفریح در حضور متغیرهای مخدوش‌کننده اثر معنی‌دار خود را از دست داد. در میان متغیرهای مخدوش‌کننده سلامت جسمی بیشترین تأثیرگذاری را داشت (0/418-=Beta).
مدل 3 نتایج رگرسیون چندگانه مربوط به نمره اوقات فراغت به طور کلی و GHQ را نشان می‌دهد. در عدم حضور متغیرهای مخدوش‌کننده اوقات فراغت همبستگی معکوس با GHQ داشت. 
مدل 4 نتایج رگرسیون چندگانه مربوط به اوقات فراغت کلی و GHQ را در حضور متغیرهای مخدوش‌کننده نشان می‌دهد. در حضور عوامل مخدوش‌کننده اوقات فراغت همبستگی معکوس با GHQ داشت، اما میزان اثرگذاری آن با توجه به میزان Beta کمتر شده بود (0/173-=Beta). بیشترین تأثیر در متغیرهای مخدوش‌کننده مربوط به سلامت جسمی بود. وضعیت مالی، وضعیت تحصیلی و سن هم از عوامل تأثیرگذار بودند.
بحث
این پژوهش با هدف تعیین ارتباط بین روش‌های گذران اوقات فراغت و سلامت روانی سالمندان انجام شد. نتایج مطالعه ما نشان داد بین چگونگی گذران اوقات فراغت و سلامت روانی سالمندان ارتباط معنی‌دار وجود دارد. در بین طبقات مربوط به اوقات فراغت منتج از مطالعه کیفی، طبقه فرائض مذهبی در حضور عوامل مخدوش‌کننده با سلامت روانی سالمندان ارتباط آماری معنی‌دار داشت که بیشترین اثرگذاری مربوط به سلامت جسمی بود. در عدم حضور عوامل مخدوش‌کننده طبقه تفریح و فرائض مذهبی رابطه معنی‌دار آماری با سلامت روانی داشتند. بین سایر طبقات اوقات فراغت و سلامت روان رابطه مهمی دیده نشد.
یافته‌های مطالعه نشان داد فعالیت فراغتی رایج در سالمندان شهر تهران تماشای تلویزیون، خواب یا چرت روزانه، پیاده‌روی و رفتن به مسجد جهت انجام فرائض مذهبی بود. تماشای تلویزیون بیشترین فعالیتی بود که در اوقات فراغت سالمندان انجام می‌شد. نتایج مطالعه کُنده نشان داد بیشترین فعالیتی که سالمندان اسپانیایی در اوقات فراغت خود انجام می‌دهند تماشای تلویزیون است [25]. هیون لی و همکاران هم در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که بیشترین فعالیتی که سالمندان کره‌ای در اوقات فراغت خود به آن می‌پردازند تماشای تلویزیون است [26]. مطالعات دیگر در ایالات متحده نیز مؤید نتیجه مطالعه ما بودند [27]. با توجه به محدودیت‌های جسمی سالمندان، می‌توان گفت اولویت تماشای تلویزیون در اوقات فراغت، به علت عدم نیاز به فعالیت فیزیکی است. از طرفی تماشای تلویزیون در دسترس است و نیاز به هزینه‌ای ندارد بنابراین مورد استقبال سالمندان قرار می‌گیرد. از دیگر فعالیت‌های رایج فراغتی پیاده‌روی بود که هم‌راستا با مطالعات کشورهای اروپایی بود [28]. از آنجا که پیاده‌روی فعالیتی بی‌خطر و آسان است و نیاز به تجهیزات خاصی ندارد، چنانچه سالمند دارای محدودیت جسمی نباشد به انجام آن مبادرت می‌ورزد. پیاده‌روی برای سالمندان فوایدی دارد. پیاده‌روی منظم می‌تواند به افزایش قدرت ماهیچه‌ها، عملکرد قلب و نهایتاً بهبود کیفیت زندگی در سالمندان منجر شود [29]. همچنین این فعالیت با کاهش خطر برخی بیماری‌های مزمن مانند فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی و عروقی و انواع دیابت مرتبط است [30]. از دیگر فعالیت‌های فراغتی رایج در سالمندان رفتن به مسجد جهت انجام فرائض مذهبی بود. مطالعه مداح هم نشان داد سالمندان ایرانی در اوقات فراغت خود به انجام فرائض مذهبی در مساجد می‌پردازند [31]. رفتن به مسجد علاوه بر بعد معنوی و آرامش روانی که برای سالمند به ارمغان می‌آورد باعث تعاملات اجتماعی و دوست‌یابی می‌شود که این امر زمینه مشارکت سالمندان در فعالیت‌های فراغتی را فراهم می‌کند.
سالمندان شرکت‌کننده در مطالعه علاقه‌ای به انجام فعالیت‌های هنری در اوقات فراغت خود نداشتند که نتیجه مطالعه چنگ و همکاران در زمینه عدم درگیری سالمندان در فعالیت‌های هنری مؤید نتایج مطالعه ما بود [32]. از آنجا که سالمندان شرکت‌کننده در مطالعه دارای سواد نسبتاً کمی بودند مشارکت کمتر در فعالیت‌های هنری دور از ذهن نیست. کم‌سوادی می‌تواند منجر به انتخاب‌های محدودتری در فعالیت‌های فراغتی از جمله فعالیت‌های هنری شود؛ چرا که این گونه فعالیت‌ها نیاز به مفاهیم ذهنی دارند. در عین حال مطالعه لی و همکاران نشان داد دومین فعالیتی که سالمندان در اوقات فراغت خود به آن می‌پردازند انجام کارهای هنری است [26]. پرداختن به مطالعه از جمله فعالیت‌هایی بود که سالمندان علی‌رغم میل شخصی وقت کمی را به آن اختصاص می‌دادند. مطالعه مداح هم نتایج مطالعه حاضر را تأیید می‌کرد [31]. نتایج مطالعه نوروزی نشان داد سالمندان ایرانی علاقه زیادی به مطالعه ندارند [33]. با در نظر گرفتن سطح سواد پایین سالمندان شرکت‌کننده در مطالعه و این نکته که 29 درصد سالمندان دارای مشکلات بینایی بودند، مشارکت پایین سالمندان در فعالیت فراغتی قابل توجیه است. نتایج مطالعه ما با مطالعه پایلاردبرگ و همکاران هم‌خوانی ندارد. در مطالعه پایلاردبرگ رایج‌ترین فعالیتی که سالمندان سوئد به آن مشغول بودند مطالعه بوده است که علت این امر می‌تواند ارزان بودن کتابخوانی در سوئد باشد [34].
روند مطالعه ما به گونه‌ای بود که سالمندانی که به سؤالات جواب خیر داده بودند می‌بایست علت شرکت نکردن در فعالیت‌های اوقات فراغت موجود در پرسش‌نامه را ذکر می‌کردند. در این مطالعه بی‌علاقگی، دوری راه و عدم دسترسی، نداشتن عادت، نداشتن فرصت، نداشتن وسیله، بیماری، عدم توانایی، بی‌سوادی، کمبود آگاهی، تنهایی، مجرد بودن، محیط نامناسب، نداشتن فضا و هزینه‌ها علل نپرداختن به فعالیت‌های اوقات فراغت بودند. در میان علل ذکرشده، بی‌علاقگی به انجام فعالیت‌های فراغتی بیشترین میزان را به خود اختصاص می‌داد. نتایج مطالعه ما با نتایج مطالعات انجام‌گرفته توسط گیلمور در کانادا و گول و همکاران در انگلستان مشابه است که در آن‌ها بی‌علاقگی اصلی‌ترین علتی بود که سالمندان به عنوان علت عدم مشارکت در فعالیت‌های فراغتی عنوان کرده بودند [35، 36]. درویش‌پور و همکاران در مطالعه خود هزینه‌ها، عدم دسترسی و بیماری را از مهم‌ترین موانع مشارکت سالمندان در فعالیت‌های فراغتی اجتماعی ذکر کرده بودند [37]. در این مطالعه از موانع مشارکت در فعالیت‌های فراغتی دوری راه و عدم دسترسی بود. می‌توان گفت مشارکت در فعالیت‌های فراغتی به همان نسبت که به قصد و علاقه فرد بستگی دارد به شرایط محیط و امکانات نیز بستگی دارد. محقق شدن مشارکت نیازمند وجود شرایط و بسترهای مناسب آن است. توجه نهادهای مسئول به این زمینه حائز اهمیت است. به نظر گائوتری مشارکت به طور مؤثر محقق نمی‌شود مگر اینکه علاوه بر وجود اراده سیاسی در دولت، قوانین و زیرساخت‌های لازم برای ترویج مشارکت موجود باشد.
نتایج مطالعه نشان داد مشارکت زنان سالمند در حیطه‌های تفریح، ورزش، فرهنگی و رسانه به طور معنی‌داری کمتر از مردان سالمند است. نتایج تحقیق محبی نشان داد میزان ساعاتی که مردان سالمند صرف گذران اوقات فراغت در طول روز می‌کنند بیشتر از زنان سالمند است. زنان به علت فرهنگ مردسالارانه ایران از استقلال کمتری برخوردار هستند. آن‌ها بیشتر اوقات تابع نظر دیگر اعضای خانواده مخصوصاً مردان هستند به گونه‌ای که حتی در مورد اینکه زمان فراغت را چگونه و در کجا سپری کنند نیز استقلال ندارند. در بیشتر موارد سامان‌دهی امور خانه و انجام کارهای آن نخستین مسئولیت زنان است. مسئولیت خانگی به گونه‌ای است که تنظیم و مشخص کردن مرز کار از اوقات فراغت را دشوار می‌سازد و بنابراین باعث تکه‌تکه شدن اوقات فراغت برای زنان می‌شود [38]. در واقع ناهمگونی و نابرابری فراغت در دو جنس زن و مرد مشهود است. از طرفی تعداد مؤسسات و فضاهای فراغتی عمومی که زنان می‌توانند در آن حضور یابند کم است. برخی از این فضاهای تفریحی و ورزشی اساساً مردانه هستند. بعضی مطالعات خارج از ایران هم نشانگر مشارکت کمتر زنان سالمند در فعالیت‌های فراغتی است، به طوری که پایلاردبرگ و همکاران نشان دادند زنان سالمند مشارکت کمتری نسبت به مردان سالمند در فعالیت‌های اوقات فراغت دارند [34]. نتایج مطالعه لاوتن و همکاران نیز نشان داد زنان سالمند تمایل بیشتری به صرف وقت در خانه دارند و به کارهایی نظیر خانه‌داری و پخت و پز می‌پردازند تا فعالیت‌های تفریحی [39]. بنابر یافته‌های تحقیق حاضر و نتایج دیگر مطالعات مورد بررسی می‌توان گفت فعالیت‌های فراغتی در مردان سالمند به علت مساعد بودن شرایط غنی‌تر از زنان سالمند است.
نتایج این پژوهش نشان داد اوقات فراغت با سلامت روان سالمندان ارتباط دارد. نتایج پژوهش ما با مطالعه تسر و همکاران هم‌سوست که در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که بین افزایش انجام فعالیت‌های فراغتی و سلامت روانی سالمندان ارتباط معنی‌دار وجود دارد [40]. فعالیت‌های فراغتی که به همراه فعالیت بدنی هستند ممکن است به دلیل افزایش نوروترانسمیترها و انتشار فاکتورهای نوروتروفیک که مربوط به بهبود عملکرد شناختی است، باعث افزایش سلامت روانی شوند [41]. نتایج مطالعه حاضر نشان داد در حضور عوامل مخدوش‌کننده جنس، سن، وضعیت تأهل، وضعیت تحصیلی، وضعیت مالی و سلامت جسمی، بیشترین اثرگذاری متعلق به سلامت جسمی بود. به این معنی که سلامت جسمی عامل تأثیرگذار بر ارتباط نحوه گذران اوقات فراغت و سلامت بود که نشان از اهمیت سلامت جسمی در نحوه گذران اوقات فراغت در سالمندان دارد. در توضیح بیشتر این مطلب می‌توان گفت سالمندی که از سلامت جسمی بیشتری برخوردار است می‌تواند مشارکت بیشتری در فعالیت‌های فراغتی داشته باشد که این خود بر سلامت روانی تأثیرگذار است. دیگر متغیرهای مخدوش‌کننده هم می‌توانند چنین تأثیری داشته باشند، اما مطالعه ما نشان داد میزان تأثیرگذاری دیگر عوامل مخدوش‌کننده کمتر است. نتایج مطالعه نشان داد طبقه فرائض مذهبی در حضور عوامل مخدوش‌کننده فوق بر سلامت روانی سالمندان تأثیرگذار است. مطالعه هولستیلا و همکاران نشان داد انجام فعالیت‌هایی که نیاز کمتری به تحرک دارند نسبت به فعالیت‌های شدید بدنی تأثیر بیشتری بر سلامت روان در سالمندان دارند [42]. علاوه بر این مشارکت در فعالیت‌های اوقات فراغت مانند شرکت در فعالیت‌های مذهبی ممکن است فرصت‌هایی برای تعامل اجتماعی و کسب هویت ایجاد کند که از عوامل تأثیرگذار بر سلامت روانی هستند. در عدم حضور عوامل مخدوش‌کننده طبقات تفریح و فرائض مذهبی عوامل اثرگذار بر سلامت روانی بودند.
نتیجه‌گیری نهایی
نتایج مطالعه نشان داد سلامت جسمی عامل اثرگذار در رابطه چگونگی گذران اوقات فراغت و سلامت روانی سالمندان است. میزان ناتوانی حرکتی به ویژه در کارهای روزمره در میان سالمندان ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته در حد بسیار بالایی است. با توجه به اینکه فعالیت بدنی نقش مهمی در افزایش توانایی و پیشگیری از بیماری‌ها دارد، پرداختن به موضوعات فراغتی که فرد را درگیر فعالیت بدنی می‌کند مهم و ضروری به نظر می‌رسد. آگاهی سیاستگزاران از وضعیت موجود و شناسایی مشکلات و نیازهای واقعی سالمندان و در نظر گرفتن امکانات رفاهی و تشویق سالمندان به شرکت در فعالیت‌های فراغتی ورزشی گام مؤثری در جهت بهبود سلامت جسمی و درنتیجه شرکت در برنامه‌های فراغتی غنی‌تر در سالمندان و کمک به بهبود سلامت روانی آن‌هاست. علاوه بر این، نتایج مطالعه نشان داد طبقه تفریح و فرائض مذهبی با سلامت روانی سالمندان ارتباط معنی‌دار دارند. بنابراین می‌توان برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تری روی مساجد و فعالیت‌های داوطلبانه انجام داد. فراهم کردن زمینه‌هایی در این مکان‌ها که بتواند سالمندان را درگیر فعالیت‌های تفریحی مانند برگزاری اردوهای تفریحی کند گام مؤثری جهت افزایش سلامت روانی سالمندان است. همچنین می‌توان با برنامه‌ریزی‌های آسان در سطح محله توسط مناطق شهرداری اقداماتی در این خصوص انجام داد. برگزاری مسابقه شطرنج یا پینگ‌پونگ بین دو محله یا برگزاری اردوهای تهران‌گردی از این دست است.
درمجموع، نتایج تحقیق حاضر همسو با پیشینه نظری و تجربی در این زمینه است، هرچند در باب جزئیات اوقات فراغت کمی متفاوت است. با توجه به اثرگذاری اوقات فراغت بر سلامت روان و نقش مؤثر سلامت جسمی در این رابطه، با غنی‌سازی اوقات فراغت و درنتیجه ارتقای سلامت جسمی و روانی سالمندان می‌توان گام مؤثری جهت کاهش هزینه‌های تأمین اجتماعی و بهداشت و درمان برداشت. 
محدودیت
از جمله محدودیت‌های مهم تحقیق حاضر، سنجش مفاهیم بود. اندازه‌گیری میزان اوقات فراغت بر مبنای پاسخ سالمندان طبقه‌بندی می‌شد. مشخص کردن یک مقدار کمی دقیق برای برآورد میزان فعالیت فراغتی کاری دشوار بود. محدودیت دیگر پژوهش حاضر زمان و هزینه زیادی بود که باید به پرسشگری اختصاص می‌یافت. در این مطالعه همه 413 پرسش‌نامه از طریق مصاحبه تکمیل شد. این امر علاوه بر زمان‌بر شدن پرسشگری بر افزایش هزینه‌های مطالعه تأثیر زیادی داشت. از دیگر محدودیت‌های این تحقیق تأثیرگذاری عوامل بود. در مطالعه حاضر مشخص شد اوقات فراغت بر سلامت روانی تأثیرگذار است، اما می‌توان ارتباط عکس هم در این زمینه برقرار کرد. 
پیشنهادات پژوهشی
پژوهش حاضر بر مبنای روش کمی و به صورت پیمایش در یک مقطع زمانی خاص به انجام رسید. چنانچه مطالعه طولی در این زمینه انجام گیرد، این امکان وجود خواهد داشت که مشخص شود چگونه تغییر الگوهای فراغتی بر سلامت روانی سالمندان اثرگذار است. از طرفی با توجه به تغییراتی که در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات به وجود آمده و خواهد آمد، روش‌های گذران اوقات فراغت در آینده با تحولات اساسی مواجه خواهد شد. بنابراین انجام تحقیقات طولی و بررسی روند تغییر روش‌های اوقات فراغت مفید خواهد بود. از دیگر پیشنهادات این مطالعه طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه‌های مداخله‌ای بهبوددهنده روش‌های گذران اوقات فراغت در سالمندان و بررسی تأثیر آن بر سلامت روانی سالمندان است.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله مصوب دانشکده بهداشت دانشگاه علوم‌پزشکی تهران با کد اخلاق IR.TUMS.VCR.REC.1395.320 است. 
حامی مالی
این پژوهش هیچگونه کمک مالی از سازمانیهای دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند. 
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

 

References
1.Jandaghi J, Majd M, Maghsodnya S, Froghan M, Rhmani K, Fariver F, et al. Revision of elderly medicine. Semnan: Semnan University of Medical Sciences. 2003.
2.Kaveh Firouz Z. [The study of the effect of socio-demographic structures on the elderly ‘s quality of life in Tehran (Persian)] [PhD. dissertation]. Tehran: University of Tehran; 2011.
3.Joghataei MT, Nejati V. [Assessment of health status of elderly people in the city of Kashan (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2006; 1(1):3-10. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-26-en.html
4.Momeni Kh, Karimi H. [Comparison of mental health between elderly admitted in sanitarium with elderly in sited in personal home (Persian)]. Journal of Kermanshah University of Medical Sciences. 2011; 14(4):e79446. https://sites.kowsarpub.com/jkums/articles/79446.html
5.Dadkhah A. [Review of aged rendered services in USA and Japan and guidelines for Iran aging strategic plan (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2007; 2(1):166-76. http://salmandj.uswr.ac.ir/browse.php?a_id=1236&sid=1&slc_lang=fa
6.World Health Organization. Aging and health [Internet]. 2018 [Updated 2018 February 5]. Available from: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health
7.Rezaii E. [The effect of demographic changes on government social expenditure and life cycle expenditure in Iran economy (Persian)]. Quarterly Journal of Fiscal and Economic Policies. 2016; 3(11):62-84. http://qjfep.ir/article-1-341-en.html
8.Yousefi H, Abedi HA, Yarmohammadian MH, Elliott D. Comfort as a basic need in hospitalized patients in Iran: A hermeneutic phenomenology study. Journal of Advanced Nursing. 2009; 65(9):1891-8. [DOI:10.1111/j.1365-2648.2009.05026.x] [PMID]
9.Ghazi Moradi H. [Work and leisure in Iranian people (Persian)]. 3^rd ed. Tehran: Ameh Book; 2012. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2069378
10.Abedi HA, Lali M, Keyvanniya Sh, Nikbakht A. [Life experiences of older people who are used to spend their time in parks (Persian)]. Journal of Qualitative Research in Health Sciences. 2013; 2(2):184-93. http://eprints.kmu.ac.ir/30687/
11.Lampinen P, Heikkinen RL, Kauppinen M, Heikkinen E. Activity as a predictor of mental well-being among older adults. Aging and Mental Health. 2006; 10(5):454-66. [DOI:10.1080/13607860600640962] [PMID]
12.Lee HY, Yu CP, Wu CD, Pan WC. The effect of leisure activity diversity and exercise time on the prevention of depression in the middle-aged and elderly residents of Taiwan. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2018; 15(4):654. [DOI:10.3390/ijerph15040654] [PMID] [PMCID]
13.Heesch KC, van Uffelen JG, van Gellecum YR, Brown WJ. Dose-response relationships between physical activity, walking and health-related quality of life in mid-age and older women. Journal of Epidemiology and Community Health. 2012; 66(8):670-7. [DOI:10.1136/jech-2011-200850] [PMID]
14.Wolin KY, Glynn RJ, Colditz GA, Lee IM, Kawachi I. Long-term physical activity patterns and health-related quality of life in U.S. women. American Journal of Preventive Medicine. 2007; 32(6):490-9. [DOI:10.1016/j.amepre.2007.02.014] [PMID] [PMCID]
15.Barcelos-Ferreira R, Nakano EY, Steffens DC, Bottino CM. Quality of life and physical activity associated to lower prevalence of depression in community-dwelling elderly subjects from Sao Paulo. Journal of Affective Disorders. 2013; 150(2):616-22. [DOI:10.1016/j.jad.2013.02.024] [PMID]
16.Wada K, Satoh T, Tanaka K, Tsunoda M, Aizawa Y. Associations of depressive symptoms with regular leisure activity and family social support among Japanese workers. Industrial Health. 2007; 45(1):181-5. [DOI:10.2486/indhealth.45.181] [PMID]
17.Wakui T, Saito T, Agree EM, Kai I. Effects of home, outside leisure, social, and peer activity on psychological health among Japanese family caregivers. Aging & Mental Health. 2012; 16(4):500-6. [DOI:10.1080/13607863.2011.644263] [PMID] [PMCID]
18.Li Y, Ferraro KF. Volunteering and depression in later life: Social benefit or selection processes? Journal of Health and Social Behavior. 2005; 46(1):68-84. [DOI:10.1177/002214650504600106] [PMID]
19.Rahimi A, Anoosheh M, Ahmadi F, Foroughan M. [Tehranian elderly people’s experiences about leisure time activities and recreations (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(1):61-77. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-295-en.html
20.Seyfzadeh A, Hagighatian M, Mohajerani AA. [The relationship between social isolation and health among the Tehranian elderly (Persian)]. Journal of Education and Community Health. 2017; 4(3):19-25. [DOI:10.21859/jech.4.3.19]
21.Tajvar M, Grundy E, Fletcher A. Social support and mental health status of older people: A population-based study in Iran-Tehran. Aging & Mental Health. 2018; 22(3):344-53. [DOI:10.1080/13607863.2016.1261800] [PMID]
22.Montazeri A, Goshtasebi A, Vahdaninia M, Gandek B. The Short Form Health Survey (SF-36): Translation and validation study of the Iranian version. Quality of Life Research. 2005; 14(3):875-82. [DOI:10.1007/s11136-004-1014-5] [PMID]
23.Saberian M, Haji Aghajani S, Ghorbani R. [Study of the mental status of the elderly and its relationship with leisure time activities (Persian)]. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences. 2004; 10(4):53-60. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=32870
24.Ilali ES, Bashkani M, Jahanbakhsh F. [A review of the effect of leisure on depression in the elderly (Persian)]. Clinical Excellence. 2018; 8(2):50-60. http://ce.mazums.ac.ir/article-1-411-en.html
25.Conde MD. Leisure patterns and needs of the elderly in rural Galicia (Spain). Educational Gerontology. 2012; 38(2):138-45. [DOI:10.1080/03601277.2010.515894]
26.Lee JH, Lee JH, Park SH. Leisure activity participation as predictor of quality of life in Korean Urban‐dwelling elderly. Occupational Therapy International. 2014; 21(3):124-32. [DOI:10.1002/oti.1371] [PMID]
27.Krantz-Kent R, Stewart J. How do older Americans spend their time? Monthly Labor Review. 2007; 130:8. https://heinonline.org/hol-cgi-bin/get_pdf.cgi?handle=hein.journals/month130§ion=41
28.Triadó C, Villar F, Solé C, Celdrán M, Osuna MJ. Daily activity and life satisfaction in older people living in rural contexts. The Spanish Journal of Psychology. 2009; 12(1):236-45. [DOI:10.1017/S1138741600001645] [PMID]
29.Deslandes A, Moraes H, Ferreira C, Veiga H, Silveira H, Mouta R, et al. Exercise and mental health: Many reasons to move. Neuropsychobiology. 2009; 59(4):191-8. [DOI:10.1159/000223730] [PMID]
30.Tudor-Locke C, Bassett DR Jr. How many steps/day are enough? Preliminary pedometer indices for public health. Sports Medicine. 2004; 34(1):1-8. [DOI:10.2165/00007256-200434010-00001] [PMID]
31.Madah SB, Emami A, Rahgozar M, Foroughan M, Norouzi Tabrizi K, Mohammadi F, et al. [The status of social and leisure time activities in the elderly residing in Iran and Sweden (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2008; 3(2):597-606. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-95-en.html
32.Cheung MC, Ting W, Chan LY, Ho KS, Chan WM. Leisure participation and health-related quality of life of community dwelling elders in Hong Kong. Asian Journal of Gerontology & Geriatrics. 2009; 4(1):15-23. http://www.hkag.org/Publications/AJGG/V4N1/p15_2009-46-OA.pdf
33.Norouzi Tabrizi K. [Design, implementation and evaluation of a care model on the community of elderly people living in Tehran (Persian)] [PhD. dissertation]. Tehran: Tarbiat Modares University; 2006.
34.Paillard-Borg S, Wang HX, Winblad B, Fratiglioni L. Pattern of participation in leisure activities among older people in relation to their health conditions and contextual factors: A survey in a Swedish urban area. Ageing & Society. 2009; 29(5):803-21. [DOI:10.1017/S0144686X08008337]
35.Gilmour H. Social participation and the health and well-being of Canadian seniors. Health Reports. 2012; 23(4):23-32. [PMID]
36.Goll JC, Charlesworth G, Scior K, Stott J. Correction: Barriers to social participation among lonely older adults: The influence of social fears and identity. PLoS One. 2018; 13(7):e0201510. [DOI:10.1371/journal.pone.0201510] [PMID] [PMCID]
37.Darvishpoor Kakhki A, Abed Saeedi Z, Abbaszadeh A. [Social participation, barriers, and related factors in older people in Tehran (Persian)]. Journal of Health Promotion Management. 2014; 3(4):65-73. http://jhpm.ir/article-1-346-en.html
38.Ebrahimi GA, Razeghi N, Moslemi Ptrod R. [Social factors affecting leisure A case study of the 15-64 year- old in the city of Jouybar, Mazandaran, Iran (Persian)]. Journal of Applied Sociology. 2012; 22(4):71-98. https://jas.ui.ac.ir/article_18244.html?lang=en
39.Lawton MP, Brody EM. Assessment of older people: Self-maintaining and instrumental activities of daily living. The Gerontologist. 1969; 9(3 Pt 1):179-86. [DOI:10.1093/geront/9.3_Part_1.179] [PMID]
40.Tessier S, Vuillemin A, Bertrais S, Boini S, Le Bihan E, Oppert JM, et al. Association between leisure-time physical activity and health-related quality of life changes over time. Preventive Medicine. 2007; 44(3):202-8. [DOI:10.1016/j.ypmed.2006.11.012] [PMID]
41.Melzer I, Benjuya N, Kaplanski J. Effects of regular walking on postural stability in the elderly. Gerontology. 2003; 49(4):240-5. [DOI:10.1159/000070404] [PMID]
42.Holstila A, Mänty M, Rahkonen O, Lahelma E, Lahti J. Changes in leisure‐time physical activity and physical and mental health functioning: A follow‐up study. Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports. 2017; 27(12):1785-92. [DOI:10.1111/sms.12758] [PMID]