دوره 16، شماره 3 - ( پاییز 1400 )
جلد 16 شماره 3 صفحات 329-304 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Tayeri S, Jafari M, Alimohammadzadeh K, Hosseini S M, Shahanaghi K. A Conceptual Model for Iranian Older Women’s Health: A Review Study. Salmand: Iranian Journal of Ageing 2021; 16 (3) :304-329
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-2121-fa.html
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-2121-fa.html
طایری سودابه، جعفری مهرنوش، علی محمد زاده خلیل، حسینی سید مجتبی، شهانقی کامران. مدل مفهومی سلامت زنان سالمند در ایران: مطالعه مروری. سالمند: مجله سالمندی ایران. 1400; 16 (3) :304-329
سودابه طایری1 
، مهرنوش جعفری* 2، خلیل علی محمد زاده1 ، سید مجتبی حسینی1 ، کامران شهانقی3
، مهرنوش جعفری* 2، خلیل علی محمد زاده1 ، سید مجتبی حسینی1 ، کامران شهانقی3
1- گروه مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، تهران، ایران.
2- گروه مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، تهران، ایران. ،Email;mehr_j134@ yahoo.com
3- گروه مهندسی اقتصادی اجتماعی، دانشکده صنایع، دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران.
2- گروه مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، تهران، ایران. ،
3- گروه مهندسی اقتصادی اجتماعی، دانشکده صنایع، دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 13370 kb]
(4474 دریافت)
| چکیده (HTML) (6985 مشاهده)
.jpg)
.jpg)
35.Shiri M, Rezaei Ghahroudy Z, Aliakbari Saba R, Safakish M, Rostami E. [The results of the study of economic, social, demographic characteristics and health of the elderly and the pattern of benefiting from elderly health service (Persian)] [Internet]. 2017 [Updated 2017]. Available from: https://file.qums.ac.ir/repository/vch/Edu/Books/980127.7.Motaleh_Pajoheshi.pdf
36.World Health Organization. Women, ageing and health: A framework for action [Internet]. 2007 [Updated 2007 January 17]. Available from: https://www.who.int/publications/i/item/9789241563529
37.Kousheshi M, Khosravi A, Alizadeh M, Torkashvand M, Aghaei N. Population ageing in I. R. Iran: Socio-economic, demographic and health characteristics of the elderly: Issues and challenges [Internet]. 2014 [Updated 2014]. Available from: https://iran.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/Population%20Ageing%20in%20I.%20R.%20Iran_2.pdf
38.Farajzadeh M, Ghanei Gheshlagh R, Sayehmiri K. Health related quality of life in Iranian elderly citizens: A systematic review and meta-analysis. International Journal of Community Based Nursing & Midwifery. 2017; 5(2):100-11. [PMID] [PMCID]
39.Rezaee N, Salsali M, Jahantigh M. [Identification of women’s health dimensions: A review on qualitative studies (Persian)]. Iranian Journal of Nursing Research. 2015; 10(3):118-30. http://ijnr.ir/article-1-1572-fa.html
40.van der Waal M. Women’s health and healthy ageing. Women’s Health Bulletin. 2017; 4(1):e42946. https://womenshealthbulletin.sums.ac.ir/article_45253_10a329532661e39e0b355e3e18ce6c5e.pdf
41.Dodd KS, Saczynski JS, Zhao Y, Goldberg RJ, Gurwitz JH. Exclusion of older adults and women from recent trials of acute coronary syndromes. Journal of the American Geriatrics Society. 2011; 59(3):506-11. [DOI:10.1111/j.1532-5415.2010.03305.x] [PMID] [PMCID]
42.Fried L, Paccaud F. Editorial: The public health needs for an ageing society. Public Health Reviews. 2010; 32:351-5. [DOI:10.1007/BF03391606]
43.Rashedi V. [Measurement and modeling of inequalities in the elderlys health in Tehran (Persian)] [PhD. dissertation]. Tehran: University of Social Welfare and Rehabilitation Science; 2017. https://ganj.irandoc.ac.ir/viewer/17d4cdda297c9e68b0e105c2ca781874?sample=1
44.Rokach A. Loneliness and the life cycle. Psychological Reports. 2000; 86(2):629-42. [DOI:10.2466/pr0.2000.86.2.629] [PMID]
45.Borrell-Carrió F, Suchman AL, Epstein RM. The biopsychosocial model 25 years later: Principles, practice, and scientific inquiry. Annals of Family Medicine. 2004; 2(6):576-82. [DOI:10.1370/afm.245] [PMID] [PMCID]
46.Wolf DA. Population change: Friend or foe of the chronic care system? Health Affairs. 2001; 20(6):28-42. [DOI:10.1377/hlthaff.20.6.28] [PMID]
47.Briggs AM, Valentijn PP, Thiyagarajan JA, de Carvalho IA. Elements of integrated care approaches for older people: A review of reviews. BMJ Open. 2018; 8(4):e021194. [DOI:10.1136/bmjopen-2017-021194] [PMID] [PMCID]
48.Shati M, Azimi MS, Davari S, Salbi Z, Lodani S, Kargozar E, et al. [Integrated health care for the healthy (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2019.
49.Council of the Elderly. [Secretariat of the National Council of the Elderly (Persian)]. Tehran: Council of the Elderly; 2019.
50.Security Soscfhaf. [Progress report on the resolutions of the 15th Session of the High Council for Health and Food Security (Persian)]. Tehran: Secretariat of Supreme Council for Health and Food Security; 2017.
51.McBee L. Mindfulness practice with the frail elderly and their caregivers: Changing the practitioner-patient relationship. Topics in Geriatric Rehabilitation. 2003; 19(4):257-64. [DOI:10.1097/00013614-200310000-00006]
52.Jacobzone S, Oxley H. Ageing and health care costs. International Politics and Society. 2002; 1:137-56. https://library.fes.de/pdf-files/ipg/ipg-2002-1/artjacobzone-oxley.pdf
53.Ahmadi B, Farzadi F, Dejman M, Vameghi M, Mohammadi F, Mohtashami B, et al. [Farmehr model: Iranian women’s health conceptual framework (Persian)]. Hakim Health System Research Journal. 2014; 16(4):337-48. http://hakim.hbi.ir/article-1-1220-fa.html
54.Tayeri S. [Hierarchical model design of effective factors in promoting women’s health (Persian)]. Tehran: Iran University of Medical Sciences; 2018.
55.Ministry of Health and Medical Education. [National program for the transformation of the health system, welfare and dignity of the elderly in Iran (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2015. https://phc.umsu.ac.ir/uploads/sanad-salmandan.pdf
56.Jing W, Willis R, Feng Z. Factors influencing quality of life of elderly people with dementia and care implications: A systematic review. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2016; 66:23-41. [DOI:10.1016/j.archger.2016.04.009] [PMID]
57.Zanjari N, Sharifian Sani M, Chavoshi MH, Rafiey H, Mohammadi Shahboulaghi F. Successful aging as a multidimensional concept: An integrative review. Medical Journal of the Islamic Republic of Iran. 2017; 31(1):686-91. [DOI:10.14196/mjiri.31.100] [PMID] [PMCID]
58.Beard JR, Officer A, de Carvalho IA, Sadana R, Pot AM, Michel JP, et al. The world report on ageing and health: A policy framework for healthy ageing. The Lancet. 2016; 387(10033):2145-54. [DOI:10.1016/S0140-6736(15)00516-4]
59.Kowal P, Dowd JE. Definition of an older person. Proposed working definition of an older person in Africa for the MDS Project [Internet]. 2001 [Updated 2001]. Available from: https://www.researchgate.net/profile/Paul-Kowal/publication/264534627
60.Abdekhoda MH. [Information technology and information systems (Persian)]. Tabriz: Tabriz University of Medical Sciences and Health Services; 2018. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5128972
61.Alimohammadzadeh Kh, Akhlaghdoust, M, Bahrainian, S A, Mirzaei A. Survey on Mental Health of Iranian Medical Students: A Cross-sectional Study in Islamic Azad University,Shiraz E-Med J.2017; 18(7):1-5. [DOI:10.5812/semj.14929]
متن کامل: (8496 مشاهده)
مقدمه
بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی کسی که سن شصت سالگی را پشت سر گذاشته باشد، سالمند است [1]. مفهوم «سالمندی فردی» و «سالمندی جمعیت» متفاوت است. سالمندی فردی از دیدگاه فردی و بهداشتی و پزشکی مطرح است که با بهبود و پیشرفت در خدمات سلامتی، اجتماعی و اقتصادی، افزایش امید به زندگی و احتمال بقا در سنین سالمندی و تعداد سالمندان افزایش می‌یابد. در سالمندی فردی، تعادل بین گروه‌های سنی در ساختار هرم سنی برقرار است. سالمندی جمعیت موقعی روی می‌دهد که هم‌زمان با افزایش امید به زندگی و کاهش مرگومیر، میزان باروری هم کاهش یافته و تعادل گروه‌های سنی در کل جمعیت به هم می‌‌خورد. سهم جمعیت زیر پانزده سال کاهش و سهم گروه سنی شصت ساله و بالاتر افزایش می‌یابد [2].
طبق تعریف سازمان ملل اگر در کشوری میزان گروه سنی بالای 65 سال، بین 4 تا 7 درصد باشد، آن کشور رو به سالمندی و اگر بین 11 تا 21 درصد باشد، سالمند تلقی می‌شود [3].
بر اساس گزارش سال 2019 بخش اجتماعی اقتصادی سازمان ملل، جمعیت 65 سال و بالاتر جهان از 9/1 در سال 2019 به 11/7 در سال 2030 و به 15/9 در سال 2050 و 22/6 در سال 2100 خواهد رسید [4]. طبق برآورد سازمان بهداشت جهانی در کشورهای در حال توسعه، ازجمله ایران، جمعیت سالمندی سریع‌ترین رشد را نسبت به سایر گروه‌های جمعیتی دارد [5]. برآوردهای سازمان ملل حاکی از آن است که تا سال 2050 میلادی، جمعیت سالمندان کشور ایران به بیش از 26 میلیون افزایش می‌یابد. درصد سالمندان ایران تا سال 2030 میلادی 14/4 درصد و در سال 2050 به 31/2 درصد می‌رسد. در این سال جمعیت سالمند جهان 21/5 درصد و آسیا 24 درصد خواهد بود که تعداد سالمندان ایران از میانگین جهان و آسیا بیشتر می‌شود، به طوری که از هر سه نفر، یک نفر سالمند خواهند بود [6].
ایران در بین 36 کشور با جمعیت اکثریت مسلمان، در فاصله 2015-2020 با میزان باروری کل 1/6 درصد، کمترین رشد جمعیت را داشته است [7]. درصد جمعیت زنان سالمند در جهان بیش از مردان سالمند است [8]. درصد جمعیت زنان سالمند در ایران مانند آمار جهانی، به دلیل امید به زندگی بالاتر و مرگومیر کمتر، بیشتر است. نسبت جنسی سالمندان ایرانی (مردان به زنان) در سر‌شماری 1395 به 97 رسید؛ بنابراین پیش‌بینی‌ها بر زنانه شدن سالمندی در ایران دلالت دارد [9, 10].
افزایش نسبت افراد سالمند تا حدی بیانگر موفقیت در آزمایش‌های بهداشتی درمانی اولیه است که در صورت مدیریت صحیح، یک فرصت گسترده در اختیار همه جامعه قرار می‌دهد که با طول عمر بیشتر بتوانند به طور فعال در جامعه مشارکت کنند، ولی در غیر این صورت، سالمندان به یک تهدید جدی برای سیستم بهداشتی درمانی، سیستم ارائه مراقبت، نظام اقتصاد، رشد اقتصادی و توسعه پایدار تبدیل می‌شوند [11 ،2].
از جمله اثرات سالمندی جمعیت، اختلال در تعادل مالی، تغییر در الگوهای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، کمبود عرضه نیروی کار، نبود سیستم رفاهی کافی، به‌ویژه در اقتصادهای در حال توسعه، کاهش احتمالی بهره‌وری و رشد اقتصادی است [12]. یک مطالعه ادعا می‌کند که هیچ مدرکی مبنی بر رابطه منفی بین سالمندی و سرانه تولید ناخالص داخلی وجود ندارد، بلکه زندگی طولانی پس‌انداز را بیشتر می‌کند و با افزایش سرمایه و انباشت و نوآوری در فناوری می‌توان کاهش نیروی کار را جبران کرد [13].
اغلب مطالعات ایرانی معتقدند حوزه‌های مختلف اقتصاد، اعم از بازار کار، بازار سرمایه‌های فیزیکی و مالی، صندوق‌های بازنشستگی، سرمایه انسانی، مصرف و پس‌انداز، بودجه دولت و مهم‌تر از همه رشد اقتصادی، به شدت از کهولت سن در جامعه تأثیر خواهد پذیرفت [14, 15] و در سطح کلان و خرد با توجه به افزایش تعداد سالمندی، سهم هزینه‌های بهداشت و درمان در ایران بیشتر خواهد شد [15, 16, 17, 18]. هرچند علی‌پور و همکارانش فرضیه رشد بیشتر هزینه‌های بستری افراد بالای شصت سال نسبت به گروه‌های سنی جوان‌تر را رد کرده و اعلام می‌کند هیچ شواهدی مبنی بر رشد معنادار هزینه‌های بستری سالمندان ایران نسبت به سایر گروه‌ها دیده نشده است [19].
اگرچه سازمان بهداشت جهانی سلامت را داشتن عملکرد فیزیکی، شناخت و مشارکت اجتماعی بدون داشتن بیماری و ناتوانی تعریف می کند و با کل‌نگری به انسان، سلامت را احساس خوب بودن هم‌زمان در چهار بُعد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی میداند [20]، ولی اولویت‌‌ها و انتظارات از سلامت در سنین مختلف متفاوت می‌شود [21].
اسدی معتقد است سلامت در سالمندان نسبت به دیگر گروه‌های سنی بیشتر جنبه ذهنی دارد [22]؛ بنابراین سلامت در سالمندی به معنی فقط نبود بیماری نیست، بلکه فرایندی برای تقویت ظرفیت ذاتی و حفظ توانایی‌های عملکردی فردی است و جنسیت یکی از عوامل مؤثر در آن است [23].
در رابطه با نقش جنسیت در توزیع سلامت، چندین تبیین نظری ارائه شده است. در رویکرد تبیین زیست‌شناختی (مدل پزشکی زیستی) «فیزیولوژی متفاوت زنان و مردان»، استعداد آنها را برای ابتلا به بیماری تحت تأثیر قرار می‌دهد. رویکرد تبیین اجتماعی (مدل اجتماعی ) متغیر اصلی تفاوت را عوامل اجتماعی و محیطی میداند و معتقد است زنان و مردان به واسطه شرایط و عوامل ناشی از نقش‌های جنسیتی از نظر سطح سلامت با همدیگر متفاوت هستند.
در رویکرد تبیین رفتاری (مدل سبک زندگی) «رفتار فردی و سبک زندگی» متغیر اصلی بوده و سبک زندگی متفاوت زنان و مردان منجر به تفاوت سطح سلامت دو جنس می‌شود. رویکرد هنجاری (مدل فرهنگی هنجاری)، متغیر اصلی را «ساختار ذهنی متفاوت دو جنس در زمینه پذیرش نقش بیمار» میداند. زن و مرد به دلیل ساختار ذهنی متفاوتی که دارند به طور متفاوت به علائم و نشانه‌های غیر‌متعارف جسمانی و روانی بدن‌شان، واکنش نشان می‌دهند.
در رویکرد تبیین ذهنی (مدل ذهنی) «سبک متفاوت گزارش‌دهی وضعیت سلامت» عامل تفاوت است. بر اساس این نظریه در اصل زنان و مردان در دنیای معاصر از نظر وضعیت سلامت چندان تفاوتی با هم ندارند، بلکه زنان به دلیل توصیف جزئیات بیشتر درباره سلامت خود و توانایی‌شان در یادآوری جزئیات هرچند کوچک، وضعیت سلامت خود را بدتر از مردان گزارش می‌کنند [24].
بر اساس تعاریف سلامت و نظریه‌های مختلف سلامت سالمندی، اصطلاحات و مفاهیم متعددی برای داشتن سلامت در دوره سالمندی وجود دارد. سالمندی سالم، سالمندی موفق، سالمندی فعال، سالمندی مثبت، سالمندی مولد، سالمندی متعالی، سالمندی کارآمد و درنهایت سالمندی خوب، از آن جمله‌اند [25, 26 ،2].
سالمندی مولد با تمرکز بر فعالیت کاری به سالمندی اشاره می‌کند که همراه با هر نوع فعالیت (با دستمزد یا بدون مزد) که سبب تولید کالا و خدمات یا افزایش ظرفیت تولید باشد. سالمندی مثبت واژه‌ای است که برای توصیف فرایند حفظ نگرش مثبت، احساس خوب در مورد خود، سالم بودن و مشارکت کامل در زندگی با سالمند شدن بیان می‌شود. در سالمندی کارآمد امکان ادغام کردن سالمندان در فعالیت‌های اجتماعی اقتصادی وجود دارد [2].
سالمندی متعالی بر امکان بالقوه رشد افراد، استمرار رشد، تغییرات رشد در طول زندگی و خود شکوفایی تأکید دارد. سالمندی سالم فرایند حفظ و توسعه توانایی عملکرد سالمند برای دست‌یابی به رفاه است و کل دوره زندگی مد نظر است. در این مفهوم سالمند توانایی رفع نیازهای اصلی، یادگیری، رشد و تصمیم گیری، متحرک بودن، ارتباط و مشارکت در جامعه را دارد و همچنان به عنوان حامی خود، خانواده و اقتصاد جامعه است. سالمندی سالم بر پیشگیری تمرکز دارد [27, 28, 29].
سالمندی فعال به معنای فرایند بهینه‌سازی فرصت‌ها بر سه پایه اصلی، سلامت (جسمی، روانی و عدم معلولیت)، مشارکت (خانواده، اجتماع و جامعه) و امنیت (اقتصادی، فیزیکی و محیطی) در راستای دست‌یابی به کیفیت زندگی بهتر، در دوره سالمندی است. عوامل سالمندی فعال شامل سلامت و خدمات اجتماعی، عوامل اجتماعی، عوامل فردی و عوامل رفتاری است. تداوم فعالیت بدنی، مشارکت در نیروی کار، اجتماع، سیاست، فرهنگ و معنویت و امور شهروندی از مؤلفه‌های آن است [30 ,31]. مفهوم سالمندی فعال با مفاهیم سالمندی موفق و مولد هم‌پوشانی دارد.
سالمندی موفق، رویکرد فرایندی است که سلامت کل طول دوران زندگی را در سلامت دوره آخر زندگی (سالمندی) مؤثر میداند [32]. سه بُعد سالمندی موفق، کارکرد جسمانی و شناختی مطلوب، نبود بیماری، ناتوانی، معلولیت، استقلال، داشتن مشارکت و روابط فردی و اجتماعی است. در سالمندی موفق در بُعد جسمانی و شناختی، تأکید بر استقلال، سلامت جسمانی و روانی سالمند است که با سبک زندگی سالم مرتبط است. ارتباطات بین فردی و اجتماعی مانند عزت نفس در برابر دیگران، ابراز احساسات، کارهای با دستمزد و داوطلبانه، خدمات خیرانه و مراقبت از دیگران، مشارکت در فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و مذهبی در بُعد سوم سالمندی موفق است [33].
زنجری در ماتریس ابعاد سالمندی موفق، پنج طبقه اصلی را ارائه می‌دهد: طبقه «سلامت جسمانی» (نداشتن عوامل خطر و سلامت عملکردی در طول عمر)، «به زیستن روان‌شناختی» (نداشتن بیماری روانی، ویژگی‌های مثبت فردی، رضایت از کل دوران و ادراک مثبت از سالمندی)، «به زیستن اجتماعی» (حضور و تعامل در اجتماع و داشتن حمایت اجتماعی)، «داشتن معنویت و تعالی» (اعتقاد به نیرویی برتر و سالمندی متعالی)، «امنیت اقتصادی محیطی» (زندگی در محیط و امنیت اقتصادی) [25].
برآیند همه مفاهیم، نشانه چند بُعدی بودن سلامت (جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی) در سالمندی است. مفهوم سالمندی خوب، دارای ابعاد سلامت جسمانی و روان‌شناختی، به زیستن اجتماعی، داشتن معنویت و تعالی و داشتن امنیت اقتصادی محیطی است. در این مفهوم، سلامت جسمانی با نبود بیماری‌های مزمن و سلامت عمومی، سلامت عملکردی و نداشتن معلولیت، داشتن رفتارهای سلامت‌محور و نبود عوامل خطر و نحوه خود ارزیابی ذهنی سنجش می‌شود.
سلامت روان با سنجش افسردگی و اضطراب، رضایت از زندگی، ادراک مثبت، خصوصیات مثبت فردی، شادکامی و به زیستن روان‌شناختی ارزیابی می‌شود. به زیستن اجتماعی با سنجش ابعاد تعامل اجتماعی (میزان حضور سالمند در اجتماع، ارتباط وی با سایر افراد اجتماع و میزان مشارکت‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و حمایت اجتماعی (قرار گرفتن در شبکه اجتماعی خانواده، دوستان و بستگان) انجام می‌شود. بُعد معنویت و تعالی در سالمندی خوب با ابزارهای سنجش معنویت، اعتقادات به ماوراء ماده و ارتباط با خداوند و اندازه‌گیری سالمندی متعالی (نترسیدن از مرگ، داشتن خلوت، تغییر نگرش به دنیا و خود) سنجیده می‌شود.
در بُعد امنیت مالی محیطی موارد امنیت مالی (حقوق، دارایی شخصی و حمایت دولت)، مناسب بودن محیطی (شهر دوستدار سالمند، مسکن امن و مناسب، آب و هوای مناسب) سنجش می‌شود [25]. زنجری با تلفیق مطالعات در مفاهیم خوب سالمند شدن، چارچوب مفهومی «سالمندی خوب» را ارائه می‌دهد (ضمیمه شماره 1).
بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی کسی که سن شصت سالگی را پشت سر گذاشته باشد، سالمند است [1]. مفهوم «سالمندی فردی» و «سالمندی جمعیت» متفاوت است. سالمندی فردی از دیدگاه فردی و بهداشتی و پزشکی مطرح است که با بهبود و پیشرفت در خدمات سلامتی، اجتماعی و اقتصادی، افزایش امید به زندگی و احتمال بقا در سنین سالمندی و تعداد سالمندان افزایش می‌یابد. در سالمندی فردی، تعادل بین گروه‌های سنی در ساختار هرم سنی برقرار است. سالمندی جمعیت موقعی روی می‌دهد که هم‌زمان با افزایش امید به زندگی و کاهش مرگومیر، میزان باروری هم کاهش یافته و تعادل گروه‌های سنی در کل جمعیت به هم می‌‌خورد. سهم جمعیت زیر پانزده سال کاهش و سهم گروه سنی شصت ساله و بالاتر افزایش می‌یابد [2].
طبق تعریف سازمان ملل اگر در کشوری میزان گروه سنی بالای 65 سال، بین 4 تا 7 درصد باشد، آن کشور رو به سالمندی و اگر بین 11 تا 21 درصد باشد، سالمند تلقی می‌شود [3].
بر اساس گزارش سال 2019 بخش اجتماعی اقتصادی سازمان ملل، جمعیت 65 سال و بالاتر جهان از 9/1 در سال 2019 به 11/7 در سال 2030 و به 15/9 در سال 2050 و 22/6 در سال 2100 خواهد رسید [4]. طبق برآورد سازمان بهداشت جهانی در کشورهای در حال توسعه، ازجمله ایران، جمعیت سالمندی سریع‌ترین رشد را نسبت به سایر گروه‌های جمعیتی دارد [5]. برآوردهای سازمان ملل حاکی از آن است که تا سال 2050 میلادی، جمعیت سالمندان کشور ایران به بیش از 26 میلیون افزایش می‌یابد. درصد سالمندان ایران تا سال 2030 میلادی 14/4 درصد و در سال 2050 به 31/2 درصد می‌رسد. در این سال جمعیت سالمند جهان 21/5 درصد و آسیا 24 درصد خواهد بود که تعداد سالمندان ایران از میانگین جهان و آسیا بیشتر می‌شود، به طوری که از هر سه نفر، یک نفر سالمند خواهند بود [6].
ایران در بین 36 کشور با جمعیت اکثریت مسلمان، در فاصله 2015-2020 با میزان باروری کل 1/6 درصد، کمترین رشد جمعیت را داشته است [7]. درصد جمعیت زنان سالمند در جهان بیش از مردان سالمند است [8]. درصد جمعیت زنان سالمند در ایران مانند آمار جهانی، به دلیل امید به زندگی بالاتر و مرگومیر کمتر، بیشتر است. نسبت جنسی سالمندان ایرانی (مردان به زنان) در سر‌شماری 1395 به 97 رسید؛ بنابراین پیش‌بینی‌ها بر زنانه شدن سالمندی در ایران دلالت دارد [9, 10].
افزایش نسبت افراد سالمند تا حدی بیانگر موفقیت در آزمایش‌های بهداشتی درمانی اولیه است که در صورت مدیریت صحیح، یک فرصت گسترده در اختیار همه جامعه قرار می‌دهد که با طول عمر بیشتر بتوانند به طور فعال در جامعه مشارکت کنند، ولی در غیر این صورت، سالمندان به یک تهدید جدی برای سیستم بهداشتی درمانی، سیستم ارائه مراقبت، نظام اقتصاد، رشد اقتصادی و توسعه پایدار تبدیل می‌شوند [11 ،2].
از جمله اثرات سالمندی جمعیت، اختلال در تعادل مالی، تغییر در الگوهای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، کمبود عرضه نیروی کار، نبود سیستم رفاهی کافی، به‌ویژه در اقتصادهای در حال توسعه، کاهش احتمالی بهره‌وری و رشد اقتصادی است [12]. یک مطالعه ادعا می‌کند که هیچ مدرکی مبنی بر رابطه منفی بین سالمندی و سرانه تولید ناخالص داخلی وجود ندارد، بلکه زندگی طولانی پس‌انداز را بیشتر می‌کند و با افزایش سرمایه و انباشت و نوآوری در فناوری می‌توان کاهش نیروی کار را جبران کرد [13].
اغلب مطالعات ایرانی معتقدند حوزه‌های مختلف اقتصاد، اعم از بازار کار، بازار سرمایه‌های فیزیکی و مالی، صندوق‌های بازنشستگی، سرمایه انسانی، مصرف و پس‌انداز، بودجه دولت و مهم‌تر از همه رشد اقتصادی، به شدت از کهولت سن در جامعه تأثیر خواهد پذیرفت [14, 15] و در سطح کلان و خرد با توجه به افزایش تعداد سالمندی، سهم هزینه‌های بهداشت و درمان در ایران بیشتر خواهد شد [15, 16, 17, 18]. هرچند علی‌پور و همکارانش فرضیه رشد بیشتر هزینه‌های بستری افراد بالای شصت سال نسبت به گروه‌های سنی جوان‌تر را رد کرده و اعلام می‌کند هیچ شواهدی مبنی بر رشد معنادار هزینه‌های بستری سالمندان ایران نسبت به سایر گروه‌ها دیده نشده است [19].
اگرچه سازمان بهداشت جهانی سلامت را داشتن عملکرد فیزیکی، شناخت و مشارکت اجتماعی بدون داشتن بیماری و ناتوانی تعریف می کند و با کل‌نگری به انسان، سلامت را احساس خوب بودن هم‌زمان در چهار بُعد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی میداند [20]، ولی اولویت‌‌ها و انتظارات از سلامت در سنین مختلف متفاوت می‌شود [21].
اسدی معتقد است سلامت در سالمندان نسبت به دیگر گروه‌های سنی بیشتر جنبه ذهنی دارد [22]؛ بنابراین سلامت در سالمندی به معنی فقط نبود بیماری نیست، بلکه فرایندی برای تقویت ظرفیت ذاتی و حفظ توانایی‌های عملکردی فردی است و جنسیت یکی از عوامل مؤثر در آن است [23].
در رابطه با نقش جنسیت در توزیع سلامت، چندین تبیین نظری ارائه شده است. در رویکرد تبیین زیست‌شناختی (مدل پزشکی زیستی) «فیزیولوژی متفاوت زنان و مردان»، استعداد آنها را برای ابتلا به بیماری تحت تأثیر قرار می‌دهد. رویکرد تبیین اجتماعی (مدل اجتماعی ) متغیر اصلی تفاوت را عوامل اجتماعی و محیطی میداند و معتقد است زنان و مردان به واسطه شرایط و عوامل ناشی از نقش‌های جنسیتی از نظر سطح سلامت با همدیگر متفاوت هستند.
در رویکرد تبیین رفتاری (مدل سبک زندگی) «رفتار فردی و سبک زندگی» متغیر اصلی بوده و سبک زندگی متفاوت زنان و مردان منجر به تفاوت سطح سلامت دو جنس می‌شود. رویکرد هنجاری (مدل فرهنگی هنجاری)، متغیر اصلی را «ساختار ذهنی متفاوت دو جنس در زمینه پذیرش نقش بیمار» میداند. زن و مرد به دلیل ساختار ذهنی متفاوتی که دارند به طور متفاوت به علائم و نشانه‌های غیر‌متعارف جسمانی و روانی بدن‌شان، واکنش نشان می‌دهند.
در رویکرد تبیین ذهنی (مدل ذهنی) «سبک متفاوت گزارش‌دهی وضعیت سلامت» عامل تفاوت است. بر اساس این نظریه در اصل زنان و مردان در دنیای معاصر از نظر وضعیت سلامت چندان تفاوتی با هم ندارند، بلکه زنان به دلیل توصیف جزئیات بیشتر درباره سلامت خود و توانایی‌شان در یادآوری جزئیات هرچند کوچک، وضعیت سلامت خود را بدتر از مردان گزارش می‌کنند [24].
بر اساس تعاریف سلامت و نظریه‌های مختلف سلامت سالمندی، اصطلاحات و مفاهیم متعددی برای داشتن سلامت در دوره سالمندی وجود دارد. سالمندی سالم، سالمندی موفق، سالمندی فعال، سالمندی مثبت، سالمندی مولد، سالمندی متعالی، سالمندی کارآمد و درنهایت سالمندی خوب، از آن جمله‌اند [25, 26 ،2].
سالمندی مولد با تمرکز بر فعالیت کاری به سالمندی اشاره می‌کند که همراه با هر نوع فعالیت (با دستمزد یا بدون مزد) که سبب تولید کالا و خدمات یا افزایش ظرفیت تولید باشد. سالمندی مثبت واژه‌ای است که برای توصیف فرایند حفظ نگرش مثبت، احساس خوب در مورد خود، سالم بودن و مشارکت کامل در زندگی با سالمند شدن بیان می‌شود. در سالمندی کارآمد امکان ادغام کردن سالمندان در فعالیت‌های اجتماعی اقتصادی وجود دارد [2].
سالمندی متعالی بر امکان بالقوه رشد افراد، استمرار رشد، تغییرات رشد در طول زندگی و خود شکوفایی تأکید دارد. سالمندی سالم فرایند حفظ و توسعه توانایی عملکرد سالمند برای دست‌یابی به رفاه است و کل دوره زندگی مد نظر است. در این مفهوم سالمند توانایی رفع نیازهای اصلی، یادگیری، رشد و تصمیم گیری، متحرک بودن، ارتباط و مشارکت در جامعه را دارد و همچنان به عنوان حامی خود، خانواده و اقتصاد جامعه است. سالمندی سالم بر پیشگیری تمرکز دارد [27, 28, 29].
سالمندی فعال به معنای فرایند بهینه‌سازی فرصت‌ها بر سه پایه اصلی، سلامت (جسمی، روانی و عدم معلولیت)، مشارکت (خانواده، اجتماع و جامعه) و امنیت (اقتصادی، فیزیکی و محیطی) در راستای دست‌یابی به کیفیت زندگی بهتر، در دوره سالمندی است. عوامل سالمندی فعال شامل سلامت و خدمات اجتماعی، عوامل اجتماعی، عوامل فردی و عوامل رفتاری است. تداوم فعالیت بدنی، مشارکت در نیروی کار، اجتماع، سیاست، فرهنگ و معنویت و امور شهروندی از مؤلفه‌های آن است [30 ,31]. مفهوم سالمندی فعال با مفاهیم سالمندی موفق و مولد هم‌پوشانی دارد.
سالمندی موفق، رویکرد فرایندی است که سلامت کل طول دوران زندگی را در سلامت دوره آخر زندگی (سالمندی) مؤثر میداند [32]. سه بُعد سالمندی موفق، کارکرد جسمانی و شناختی مطلوب، نبود بیماری، ناتوانی، معلولیت، استقلال، داشتن مشارکت و روابط فردی و اجتماعی است. در سالمندی موفق در بُعد جسمانی و شناختی، تأکید بر استقلال، سلامت جسمانی و روانی سالمند است که با سبک زندگی سالم مرتبط است. ارتباطات بین فردی و اجتماعی مانند عزت نفس در برابر دیگران، ابراز احساسات، کارهای با دستمزد و داوطلبانه، خدمات خیرانه و مراقبت از دیگران، مشارکت در فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و مذهبی در بُعد سوم سالمندی موفق است [33].
زنجری در ماتریس ابعاد سالمندی موفق، پنج طبقه اصلی را ارائه می‌دهد: طبقه «سلامت جسمانی» (نداشتن عوامل خطر و سلامت عملکردی در طول عمر)، «به زیستن روان‌شناختی» (نداشتن بیماری روانی، ویژگی‌های مثبت فردی، رضایت از کل دوران و ادراک مثبت از سالمندی)، «به زیستن اجتماعی» (حضور و تعامل در اجتماع و داشتن حمایت اجتماعی)، «داشتن معنویت و تعالی» (اعتقاد به نیرویی برتر و سالمندی متعالی)، «امنیت اقتصادی محیطی» (زندگی در محیط و امنیت اقتصادی) [25].
برآیند همه مفاهیم، نشانه چند بُعدی بودن سلامت (جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی) در سالمندی است. مفهوم سالمندی خوب، دارای ابعاد سلامت جسمانی و روان‌شناختی، به زیستن اجتماعی، داشتن معنویت و تعالی و داشتن امنیت اقتصادی محیطی است. در این مفهوم، سلامت جسمانی با نبود بیماری‌های مزمن و سلامت عمومی، سلامت عملکردی و نداشتن معلولیت، داشتن رفتارهای سلامت‌محور و نبود عوامل خطر و نحوه خود ارزیابی ذهنی سنجش می‌شود.
سلامت روان با سنجش افسردگی و اضطراب، رضایت از زندگی، ادراک مثبت، خصوصیات مثبت فردی، شادکامی و به زیستن روان‌شناختی ارزیابی می‌شود. به زیستن اجتماعی با سنجش ابعاد تعامل اجتماعی (میزان حضور سالمند در اجتماع، ارتباط وی با سایر افراد اجتماع و میزان مشارکت‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و حمایت اجتماعی (قرار گرفتن در شبکه اجتماعی خانواده، دوستان و بستگان) انجام می‌شود. بُعد معنویت و تعالی در سالمندی خوب با ابزارهای سنجش معنویت، اعتقادات به ماوراء ماده و ارتباط با خداوند و اندازه‌گیری سالمندی متعالی (نترسیدن از مرگ، داشتن خلوت، تغییر نگرش به دنیا و خود) سنجیده می‌شود.
در بُعد امنیت مالی محیطی موارد امنیت مالی (حقوق، دارایی شخصی و حمایت دولت)، مناسب بودن محیطی (شهر دوستدار سالمند، مسکن امن و مناسب، آب و هوای مناسب) سنجش می‌شود [25]. زنجری با تلفیق مطالعات در مفاهیم خوب سالمند شدن، چارچوب مفهومی «سالمندی خوب» را ارائه می‌دهد (ضمیمه شماره 1).
با توجه به نظریه‌های سلامت در سالمندی؛ رویکردهای مختلفی هم در تأمین سلامت سالمندی وجود دارد که می‌توان به رویکردهای «مراقبت از سلامت سالمند»، «مراقبت از سلامت عمومی»، «مراقبت و حمایت اجتماعی»، «زیستی روانی و اجتماعی» و «خدمات یکپارچه» اشاره کرد [34]. همراه با افزایش نسبت زنان سالمند، مطالعات نشان می‌دهند شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی و سلامت سالمندان زن در مقایسه با مردان سالمند در وضعیت نامطلوبتری قرار دارد [35]. سازمان بهداشت جهانی در گزارش سال 2007 به بیشتر بودن فقر، بیماری، معلولیت، محرومیت از حمایت و خدمات اجتماعی، تنهایی و تبعیض جنسیتی در زنان سالمند اشاره می‌کند. درجه و کیفیت سلامت، اشتغال و مشارکت اقتصادی، پوشش بیمه‌ای در زنان سالمند کمتر است. این سازمان، دلیل تفاوت سلامت سالمندی در زنان را تأثیر و برآیند عوامل فیزیولوژیکی (بیولوژیک فرد) به همراه عوامل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی میداند که تأثیرگذاری متفاوت در زنان و تفاوت و تبعیض در شاخص‌های این عوامل در زنان مشهود است [36].
بر اساس مطالعات ایرانی، بیشتر شاخص‌ها، مانند سواد و سواد سلامت، کم‌درآمدی، عدم درآمد و فقر، میزان وابستگی، تنهایی و بی‌همسری، فقدان مسکن، اقامت بیشتر و طولانی در خانه سالمندان، عدم پوشش بیمه پایه و بیمه تکمیلی، ناتوانی و بیماری‌های مزمن، در زنان سالمند ایرانی وضعیت نامطلوبتری نسبت به مردان دارند. با وجود احساس نیاز بیشتر به بهره‌مندی از خدمات در سالمندان زن، عدم مراجعه آنان برای بهره‌مندی از خدمات سلامت به دلیل قابل پرداخت نبودن هزینه‌ها و عدم پوشش بیمه‌ای و خود‌درمانی بیشتر از مردان سالمند بوده است [37].
علیرغم وضعیت سلامت بدتر بین زنان سالمند و پیش‌بینی زنانه شدن سالمندی در ایران، برنامه‌های سالمندی کشور حساس به جنس و جنسیت نبوده است. بر اساس استراتژی‌های مراقبت‌های یکپارچه سازمان بهداشت جهانی، هدف خدمات بهداشتی و مراقبت‌های اجتماعی برای سالمندان جلوگیری از کاهش ظرفیت ذاتی و بهبود قابلیت‌های عملکردی است و جنسیت در آن مد نظر است [23]، ولی اغلب برنامه‌هایی که در دهه اخیر برای سالمندی کشور انجام شده، اغلب بدون مشارکت سالمند، مقطعی و برای مدیریت شرایط بهداشتی فردی، موردی، و در سطح بالینی بوده و جهت‌گیری راهبردی و یکپارچگی بین‌بخشی و رویکرد جنسیتی نداشته است [38].
بنابراین اجرای استراتژی‌های مناسب و جامع برای مدیریت خدمات سالمندی، یکی از حلقه‌های کلیدی است. شناخت تفاوت سلامت در زنان سالمند و بررسی و درک علل و عوامل مؤثر بر آن در طول دوره‌های زندگی زنان در پیاده‌سازی رویکرد جنس و جنسیت در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی و آزمایش‌های سه سطح حاکمیت، سازمان و مراکز ارائه‌دهنده خدمات (صف) مؤثر است. مطالعه مروری حاضر با هدف آگاهی عمیق‌تر از مفهوم سلامت در زنان سالمند و مدیریت دست‌یابی به سلامت سالمندی زنان صورت گرفته است.
روش مطالعه
در این مطالعه، مروری جامع با هدف بررسی مفهوم و عوامل مؤثر بر سلامت زنان در سالمندی و دست‌یابی به سلامت در سالمندی از طریق جست‌وجو در پایگاه‌های فارسی و انگلیسی پاپ‌مد، اسکاپوس، الزویر، بانک اطلاعات نشریات کشور، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، پایگاه مجلات تخصصی نور، سایت سازمان بهداشت جهانی‌و صندوق جمعیت سازمان ملل متحد و موتور جست‌وجوگر گوگل کروم با کلید واژگان انگلیسی: aged, healthy aging, older women, health services, و کلید واژگان فارسی سالمندی، سلامت سالمندی، سالمندی زنان و خدمات سلامت سالمندی تا خرداد سال 1399 انجام شد.
مطالعه بر اساس سؤالات زیر آغاز شد.
مفهوم سالمندی و روند آن، اثرات سالمندی بر جوامع چگونه است؟
سلامت و عوامل مؤثر درسلامت سالمندان زن چیست؟
چگونه می‌توان به هدف سلامت در زنان سالمند دست یافت؟
در مرور مطالعات و مستندات با غربالگری اولیه تاریخ انتشار در 15 سال اخیر، ششصد مورد به دست آمد. سپس با بررسی اولیه 111 عنوان که با اهداف مطالعه مرتبط بود، انتخاب شد. با مطالعه محتوا، 600 مورد جهت دسته‌بندی، مرور و بررسی عمیق‌تر انتخاب شدند. معیار‌های ورود مستندات به مطالعه حاضر این بود که مفهوم سالمندی و روند آن در سطح ایران، اثرات سالمندی، وضعیت سلامت و عوامل مؤثر در سلامت سالمندان زن، رویکردها و راهبردهای سیاستی، برنامه‌ریزی و ارائه خدمات برای سلامت سالمندان و زنان سالمند در سطح جهانی و ایران بحث شده باشد. مقالات و مستندات تکراری و آن دسته که روی گروه خاصی از سالمندان، مانند سالمندان با بیماری خاص یا در سطح استانی بودند از مطالعه خارج شدند. مطالعه مسیر، مشخص کردن مسئله، جست‌وجوی ادبیات تحقیق، ارزیابی و تحلیل و ارائه داده‌ها را طی کرده است. در تصویر شماره 1 چرخه عوامل مؤثر در سلامت سالمندی نشان داده شده است.
بر اساس مطالعات ایرانی، بیشتر شاخص‌ها، مانند سواد و سواد سلامت، کم‌درآمدی، عدم درآمد و فقر، میزان وابستگی، تنهایی و بی‌همسری، فقدان مسکن، اقامت بیشتر و طولانی در خانه سالمندان، عدم پوشش بیمه پایه و بیمه تکمیلی، ناتوانی و بیماری‌های مزمن، در زنان سالمند ایرانی وضعیت نامطلوبتری نسبت به مردان دارند. با وجود احساس نیاز بیشتر به بهره‌مندی از خدمات در سالمندان زن، عدم مراجعه آنان برای بهره‌مندی از خدمات سلامت به دلیل قابل پرداخت نبودن هزینه‌ها و عدم پوشش بیمه‌ای و خود‌درمانی بیشتر از مردان سالمند بوده است [37].
علیرغم وضعیت سلامت بدتر بین زنان سالمند و پیش‌بینی زنانه شدن سالمندی در ایران، برنامه‌های سالمندی کشور حساس به جنس و جنسیت نبوده است. بر اساس استراتژی‌های مراقبت‌های یکپارچه سازمان بهداشت جهانی، هدف خدمات بهداشتی و مراقبت‌های اجتماعی برای سالمندان جلوگیری از کاهش ظرفیت ذاتی و بهبود قابلیت‌های عملکردی است و جنسیت در آن مد نظر است [23]، ولی اغلب برنامه‌هایی که در دهه اخیر برای سالمندی کشور انجام شده، اغلب بدون مشارکت سالمند، مقطعی و برای مدیریت شرایط بهداشتی فردی، موردی، و در سطح بالینی بوده و جهت‌گیری راهبردی و یکپارچگی بین‌بخشی و رویکرد جنسیتی نداشته است [38].
بنابراین اجرای استراتژی‌های مناسب و جامع برای مدیریت خدمات سالمندی، یکی از حلقه‌های کلیدی است. شناخت تفاوت سلامت در زنان سالمند و بررسی و درک علل و عوامل مؤثر بر آن در طول دوره‌های زندگی زنان در پیاده‌سازی رویکرد جنس و جنسیت در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی و آزمایش‌های سه سطح حاکمیت، سازمان و مراکز ارائه‌دهنده خدمات (صف) مؤثر است. مطالعه مروری حاضر با هدف آگاهی عمیق‌تر از مفهوم سلامت در زنان سالمند و مدیریت دست‌یابی به سلامت سالمندی زنان صورت گرفته است.
روش مطالعه
در این مطالعه، مروری جامع با هدف بررسی مفهوم و عوامل مؤثر بر سلامت زنان در سالمندی و دست‌یابی به سلامت در سالمندی از طریق جست‌وجو در پایگاه‌های فارسی و انگلیسی پاپ‌مد، اسکاپوس، الزویر، بانک اطلاعات نشریات کشور، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، پایگاه مجلات تخصصی نور، سایت سازمان بهداشت جهانی‌و صندوق جمعیت سازمان ملل متحد و موتور جست‌وجوگر گوگل کروم با کلید واژگان انگلیسی: aged, healthy aging, older women, health services, و کلید واژگان فارسی سالمندی، سلامت سالمندی، سالمندی زنان و خدمات سلامت سالمندی تا خرداد سال 1399 انجام شد.
مطالعه بر اساس سؤالات زیر آغاز شد.
مفهوم سالمندی و روند آن، اثرات سالمندی بر جوامع چگونه است؟
سلامت و عوامل مؤثر درسلامت سالمندان زن چیست؟
چگونه می‌توان به هدف سلامت در زنان سالمند دست یافت؟
در مرور مطالعات و مستندات با غربالگری اولیه تاریخ انتشار در 15 سال اخیر، ششصد مورد به دست آمد. سپس با بررسی اولیه 111 عنوان که با اهداف مطالعه مرتبط بود، انتخاب شد. با مطالعه محتوا، 600 مورد جهت دسته‌بندی، مرور و بررسی عمیق‌تر انتخاب شدند. معیار‌های ورود مستندات به مطالعه حاضر این بود که مفهوم سالمندی و روند آن در سطح ایران، اثرات سالمندی، وضعیت سلامت و عوامل مؤثر در سلامت سالمندان زن، رویکردها و راهبردهای سیاستی، برنامه‌ریزی و ارائه خدمات برای سلامت سالمندان و زنان سالمند در سطح جهانی و ایران بحث شده باشد. مقالات و مستندات تکراری و آن دسته که روی گروه خاصی از سالمندان، مانند سالمندان با بیماری خاص یا در سطح استانی بودند از مطالعه خارج شدند. مطالعه مسیر، مشخص کردن مسئله، جست‌وجوی ادبیات تحقیق، ارزیابی و تحلیل و ارائه داده‌ها را طی کرده است. در تصویر شماره 1 چرخه عوامل مؤثر در سلامت سالمندی نشان داده شده است.
.jpg)
یافته‌ها
سلامت در سالمندان زن، عوامل مؤثر بر آن و رویکردهای مختلف برای رسیدن به سلامت زنان سالمند
سلامت سالمندی در زنان
سلامت و عوامل مؤثر بر آن در زنان و مردان متفاوت است. در تفاوت سلامت زنان و مردان عوامل مختلف زیستی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و محیطی مؤثر هستند. شواهد تجربی مانند امید به زندگی بالاتر در زنان، نظریه تفاوت «زیست‌شناختی» در زنان و مردان را عامل تفاوت سلامت در دو جنس میداند. مدل «زیست روانی اجتماعی»، سلامت زنان را نتیجه تجارب آنها در دوره‌های مختلف زندگی و تحت تأثیر عوامل فرهنگی، روان‌شناختی و اجتماعی میداند.
«نظریه‌های رفتاری»، سبک زندگی را به عنوان متغیر اصلی و تعیین‌کننده در تفاوت سلامت بین زن و مرد می‌دانند. تفاوت در زمینه نوع و میزان مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی نیز به عنوان یک عامل رفتاری روی وضعیت سلامتی زنان مؤثر است. در «تبیین ذهنی یا فرهنگی» سلامت، معنای بیماری یا سلامت، از ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر جامعه، انتظارات و وظایفی که جامعه از فرد دارد، تأثیر می‌گیرد و افراد بر آن اساس خود را سالم یا بیمار می‌دانند [39 ،24].
به اثر جنسیت در سالمندی حساسیت جهانی وجود دارد. در اتحادیه اروپا «طرح پزشکی جنسیتی» نقشه راه چگونگی تشویق تحقیقات، دستورالعمل‌ها و برنامه‌های آموزشی مرتبط با جنس، و برای درک تفاوت‌ها و اثر جنسیت در همه دوره‌های زندگی زنان و تأمین سلامت سالمندی در زنان مد نظر است. به طور مثال در هلند سند «زنان متفاوت‌اند» و برنامه متمّم تحت عنوان «جنسیت و سلامت» تدوین شده است که روی توجه به تأثیر متفاوت عوامل مختلف روی زنان و مردان سالمند و رابطه سن و جنسیت توجه کرده و تحقیقات علمی و بالینی جداگانه روی زنان و مردان را لازم میداند [40].
داد معتقد است در تفسیر مطالعات بالینی که فقط مردان در آن بودند باید محتاط بود، زیرا می‌تواند روش تشخیص، درمان و دارو را نادرست و ناکافی نتیجه دهد [41]. مجمع جهانی ظرفیت ذاتی و توانایی عملکرد افراد و سالمندان را در هر مقطع از دوره زندگی تحت تأثیر عوامل فیزیولوژیکی فرد، رفتار، جنسیت، محیط زندگی و نژاد میداند [27, 28, 29].
سازمان بهداشت جهانی در مفهوم‌سازی سالمندی موفق، معتقد است سالمندی موفق در بستر فرهنگ و جنسیت، ناشی از برآیند و اثرات متقاطع و تقویت‌کننده عوامل فردی و محیطی، حاصل می‌شود (تصویر شماره 1). این عوامل مستقیم یا غیر‌مستقیم در سلامت سالمند اثر می‌گذارند. به طور مثال، یک زن فقیر (تعیین‌کننده اقتصادی)، مسکن به دست نمی‌آورد (تعیین‌کننده فیزیکی) پس بیشتر مورد خشونت واقع می‌شود (تعیین‌کننده اجتماعی) و تغذیه نادرست دارد. (تعیین‌کننده رفتاری) است. تعیین‌کننده‌های رفتاری شامل شیوه زندگی، مصرف دخانیات و الکل و دارو، فعالیت بدنی، تغذیه سالم، بهداشت، پای‌بندی به درمان است.
تعیین‌کننده‌های فردی شامل شرایط زیست‌شناختی و ژنتیک، عوامل روان‌شناختی و عوامل محیط فیزیکی شامل محیط فیزیکی مناسب شهر و خانه، مسکن امن و ایمن، آب و هوا، غذای سالم است. تعیین‌کننده‌های اجتماعی شامل حمایت اجتماعی، پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی، خشونت و سوء‌استفاده، تحصیلات و تعیین‌کننده‌های اقتصادی شامل درآمد، امنیت مالی است [36 ،30]. فرد در مقاله خود عوامل جنسیت، نژاد، وضع اقتصادی و تحصیلات، وضعیت سلامت عمومی و محیط زندگی را از مؤلفه‌های مؤثر در سالمندی می‌شمارد. با تأثیر این عوامل، سالمندی فعال در مردان بیشتر از زنان و در سفید‌پوستان بیشتر از سیاه‌پوستان و در افرادی که وضعیت اقتصادی خوب دارند، بیشتر از کسانی که از نظر اقتصادی ضعیف هستند، دیده می‌شود [42].
سازمان بهداشت جهانی در چارچوب برنامه عمل خود با تأکید بر شناخت تفاوت‌های میان زنان و مردان سالمند، خواستار حذف تبعیض جنسیتی در سلامت، مشارکت و امنیت است و تأکید دارد که باید تأثیر متفاوت عواملی، مانند نژاد، قومیت، فرهنگ، محیط و جغرافیا، عوامل اقتصادی و اجتماعی در زنان سالمند بررسی و در برنامه‌ریزی‌ها، خدمات سلامت و اجتماعی لحاظ شود. نهایتاً، این سازمان کاربرد توأم سه رویکرد: برنامه‌ریزی بر اساس دوره زندگی (نه یک مقطع خاص)، رویکرد توجه به تأثیر تعیین‌کننده‌های اجتماعی سلامت و رویکرد «کاربرد لنز جنسیت»، را برای بزرگ‌نمایی اثر جنسیت در تأمین سلامت سالمندان زن لازم میداند.
بر اساس رویکرد دوره زندگی، «سالمندی سالم قبل از تولد شکل می‌گیرد». این رویکرد از سیاست‌گذاران می‌خواهد در همه دوره‌ها، مخصوصاً در پنجره فرصت گذر از دوره‌های زندگی مانند دوره زندگی داخل رحمی، شش سال اول زندگی، نوجوانی و تحصیل، گذر از نوجوانی به جوانی و کسب شغل، مادری، منوپوز، شروع بیماری‌های مزمن و تنهایی به تفاوت‌های بیولوژی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جنس زن توجه کنند [36].
با افزایش نسبت سالمندان زن انتظار می‌رود سالمندی در ایران زنانه شود. سالمندان زن از گروه های «سالمندان در معرض خطر، آسیب‌پذیر» به شمار می‌آیند [2]. تفاوت وضعیت شاخص‌های سلامتی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در زنان سالمند ایران، قابل توجه است. بیشتر شاخص‌ها در زنان سالمند، ازجمله سواد و سواد سلامت، کم‌درآمدی و عدم درآمد، فقر، میزان وابستگی، تنهایی و بی‌همسری، فقدان مسکن، اقامت در خانه سالمندان، عدم پوشش بیمه پایه و بیمه تکمیلی، ناتوانی و بیماری‌های مزمن، مانند بیماری‌های مفصلی، فشار خون، دیابت، آسم، بیماری‌های مزمن ریه، بیماری‌های قلبی عروقی و آنژین، بیماری‌های پوستی، صرع، سکته مغزی، هر نوع کم‌خونی، کم‌کاری و پرکاری تیروئید به غیر از سکته قلبی، وضعیت نامطلوبتری نسبت به مردان دارد.
با اینکه احساس نیاز به بهره‌مندی از خدمات، تعداد نیاز مراجعه‌شده به مراکز درمانی برای خدمات سرپایی، سرانه دفعات مراجعه برای نیازهای سرپایی در زنان سالمند بیشتر بوده، ولی عدم مراجعه آنان برای بهره‌مندی از خدمات سلامت به دلیل قابل پرداخت نبودن هزینه‌ها و عدم پوشش بیمه‌ای و خود‌درمانی، بیشتر از مردان سالمند بوده است [37].
در استفاده از وسایل کمکی، نظیر عینک، عصا، چوب زیر بغل، واکر یا ویلچر، سمعک و دندان مصنوعی مردان، به طور قابل ملاحظه‌ای بیش از زنان بهره‌مند بودند. افزایش فشار خون در زنان سالمند، اعم از شهری و روستایی، به طور کلی دو برابر مردان و میانگین سن در هنگام تشخیص در زنان بالاتر از مردان بوده است. در زمینه اختلالات بینایی، زنان سالمند به مراتب بیشتر از مردان تاری دید در هر دو چشم دارند [2]. در حوزه سلامت روان در سه بُعد اضطراب و بی‌خوابی، جسمانی‌سازی و افسردگی، مردان وضعیت بهتری نسبت به زنان از لحاظ آماری داشتند [43].
رویکرد های مختلف به تأمین سلامت سالمندی
بر اساس تبیین‌های مختلف از سلامت در دوران سالمندی، رویکردهای متعددی در شیوه‌های تأمین سلامت برای سالمندان به وجود آمده است. رویکرد «مراقبت از سلامت سالمند»، رویکرد «مراقبت از سلامت عمومی»، رویکرد «مراقبت و حمایت اجتماعی» و «رویکرد زیستی روانی و اجتماعی» و رویکرد «مراقبت‌های یکپارچه» از آن جمله هستند. رویکرد مراقبت از سلامت بر شناسایی جنبه‌های ویژه سلامت و اختلالات فیزیولوژیکی سالمند مانند اختلالات شنوایی، بینایی، ذهنی، حرکتی و عملکردی تمرکز دارد. رویکرد مراقبت از سلامت عمومی، ارتقای مراقبت سلامت عمومی و ارتباط سالمندان با ارائهدهندگان خدمات بهداشتی را هدف‌گذاری می‌کند و درصدد جنبه اجتماعی و حمایتی سلامت سالمند است [34].
رویکرد مراقبت اجتماعی، روی توانایی‌های زندگی، حفظ استقلال، فعالیت و مشارکت اجتماعی و ارتباطات سالمند تمرکز دارد و به مواردی مانند محیط مناسب، اشتغال، اوقات فراغت، حمایت‌های اجتماعی و خانوادگی و امنیت توجه دارد [44]. رویکرد چند‌حیطه‌ای، سلامت را برآیند زیستی، روانی، اجتماعی دانسته و بیماری را فقط ناشی از نقص عملکرد فیزیولوژیک نمی‌داند، بلکه سلامت را برآیند اثر تعامل اجتماعی و روانی روی بیماری یا ناتوانی محسوب می‌کند [45].
سازمان جهانی بهداشت اعلام می‌کند تعیین‌کننده اصلی اینکه آیا افراد می‌توانند سالم و مستقل باقی بمانند تا به سن سالمندی برسند، محیط فیزیکی و اجتماعی است. رویکرد خدمات مراقبت از سالمندان، تلفیقی از خودمراقبتی، مراقبت نزدیکان و دوستان (حمایت‌های غیررسمی) و حمایت رسمی (خدمات اجتماعی و سلامتی دولتی و غیر‌دولتی) است [46].
رویکرد مراقبت‌های یکپارچه شامل مدیریت و ارائه خدمات مداوم ارتقای سلامت، پیشگیری از بیماری، تشخیص، درمان، مدیریت بیماری، توانبخشی و مراقبت‌های تسکینی در پیش‌نویس استراتژی‌های کلی و برنامه عمل سازمان بهداشت جهانی و فعالیت‌های چند‌بخشی سلامت در سالمندی، طرح می‌شود و هدف خدمات بهداشتی و مراقبت‌های اجتماعی را جلوگیری از کاهش میزان ظرفیت ذاتی و بهبود قابلیت‌های عملکردی در سالمندان بیان می‌کند.
مفهوم مراقبت‌های یکپارچه سازمان بهداشت جهانی برای دست‌یابی به سلامت در سالمندی، دربرگیرنده مفاهیم مختلف، ازجمله سالمندی فعال، سالم، موفق، کارآمد، متعالی، مولد درنهایت سالمندی خوب است. رویکرد مفهوم مراقبت‌های یکپارچه باعث بهبود تشخیص زود هنگام اختلالات و تغییر در وضعیت عملکردی می‌شود و از بروز اورژانس‌های غیر‌ضروری جلوگیری می‌کند. همچنین زمینه‌ای را برای پایش برنامه خدمات مراقبتی و تعیین نوع حمایت‌ها، به‌ویژه پس از تغییرات مهم در وضعیت جسمانی، برنامه درمانی و وضعیت اجتماعی، فراهم می‌کند.
در این رویکرد، ادغام مراقبت‌ها فقط در صورتی حاصل می‌شود که هدف خدمات و هم هدف ارائهدهندگان خدمات، دست‌یابی به «حفظ ظرفیت ذاتی و توانایی عملکردی» باشد. همچنین مشارکت مستقیم فرد سالمند در تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری‌ها برای تطابق آنها با نیازها و ترجیحات سالمندان ضروری است. محورهای مهم برای طراحی خدمات به شکل یکپارچه عبارت‌اند از:
• آزمایش‌های مبتنی بر جامعه
• ارزیابی جامع و برنامه‌های مراقبتی که بین همه ارائهدهندگان خدمات سالمندی مشترک است.
• وجود اهداف مراقبتی و درمانی متداول
• وجود سیستم ارجاع و پایش دقیق
• مشارکت اجتماعی و حمایت از مراقبین
پنج مرحله ارائه خدمات یکپارچه عبارت‌اند از:
مرحله 1: ارزیابی‌های جامع و برنامه‌های مراقبت: آزمایش‌های مؤثر با ارزیابی جامع از ظرفیت ذاتی سالمند، شرایط مرتبط، اختلالات و رفتارهای پرخطر که می‌تواند در ظرفیت ذاتی آینده و محیط فرد اثر بگذارد، شروع می‌شود.
مرحله 2: تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری مشترک: «حفظ ظرفیت ذاتی و توانایی عملکرد» در جهت‌گیری خدمات و ارائهدهندگان خدمات هدف‌گذاری مشترک می‌شود. سالمندان در مراحل تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری مشارکت دارند.
مرحله 3: اجرای برنامه مراقبت بر اساس اصول خودمراقبتی: کشورها برای اجرای مدل خدمات یکپارچه، باید منابع مالی و انسانی پایدار، سیستم اطلاعات و فناوری‌های سلامت (برای جمع‌آوری داده‌های ظرفیت ذاتی و عملکردی افراد در ارزیابی جامع) را فراهم کنند. همچنین لازم است پزشکان و کارکنان بهداشتی و درمانی حمایت شوند، آموزش ببینند و انجمن‌های تخصصی برای مشارکت فعال فراخوان شوند.
مرحله 4: ارجاع، نظارت و پشتیبانی مقتدر: پیگیری منظم و مداوم وضعیت سالمندان در همه سطوح مختلف مراقبتی برای اجرای مدل خدمات یکپارچه ضروری است.
مرحله 5: تعامل جامعه و حمایت از مراقب: توان مراقبان به تدریج کاهش یافته و در معرض انصراف از خدمت‌دهی، انزوا، آسیب‌های روانی و افسردگی قرار می‌گیرند؛ بنابراین دستورالعمل حفاظت و حمایت از آنها لازم است. علاوه بر این، تربیت مراقبان حرفه‌ای و افزایش مهارت آنها برای ارائه درست خدمات به سالمند، ضروری است [28]. تصویر شماره 2 مراحل ارائه خدمات را نشان می‌دهد.
سلامت در سالمندان زن، عوامل مؤثر بر آن و رویکردهای مختلف برای رسیدن به سلامت زنان سالمند
سلامت سالمندی در زنان
سلامت و عوامل مؤثر بر آن در زنان و مردان متفاوت است. در تفاوت سلامت زنان و مردان عوامل مختلف زیستی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و محیطی مؤثر هستند. شواهد تجربی مانند امید به زندگی بالاتر در زنان، نظریه تفاوت «زیست‌شناختی» در زنان و مردان را عامل تفاوت سلامت در دو جنس میداند. مدل «زیست روانی اجتماعی»، سلامت زنان را نتیجه تجارب آنها در دوره‌های مختلف زندگی و تحت تأثیر عوامل فرهنگی، روان‌شناختی و اجتماعی میداند.
«نظریه‌های رفتاری»، سبک زندگی را به عنوان متغیر اصلی و تعیین‌کننده در تفاوت سلامت بین زن و مرد می‌دانند. تفاوت در زمینه نوع و میزان مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی نیز به عنوان یک عامل رفتاری روی وضعیت سلامتی زنان مؤثر است. در «تبیین ذهنی یا فرهنگی» سلامت، معنای بیماری یا سلامت، از ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر جامعه، انتظارات و وظایفی که جامعه از فرد دارد، تأثیر می‌گیرد و افراد بر آن اساس خود را سالم یا بیمار می‌دانند [39 ،24].
به اثر جنسیت در سالمندی حساسیت جهانی وجود دارد. در اتحادیه اروپا «طرح پزشکی جنسیتی» نقشه راه چگونگی تشویق تحقیقات، دستورالعمل‌ها و برنامه‌های آموزشی مرتبط با جنس، و برای درک تفاوت‌ها و اثر جنسیت در همه دوره‌های زندگی زنان و تأمین سلامت سالمندی در زنان مد نظر است. به طور مثال در هلند سند «زنان متفاوت‌اند» و برنامه متمّم تحت عنوان «جنسیت و سلامت» تدوین شده است که روی توجه به تأثیر متفاوت عوامل مختلف روی زنان و مردان سالمند و رابطه سن و جنسیت توجه کرده و تحقیقات علمی و بالینی جداگانه روی زنان و مردان را لازم میداند [40].
داد معتقد است در تفسیر مطالعات بالینی که فقط مردان در آن بودند باید محتاط بود، زیرا می‌تواند روش تشخیص، درمان و دارو را نادرست و ناکافی نتیجه دهد [41]. مجمع جهانی ظرفیت ذاتی و توانایی عملکرد افراد و سالمندان را در هر مقطع از دوره زندگی تحت تأثیر عوامل فیزیولوژیکی فرد، رفتار، جنسیت، محیط زندگی و نژاد میداند [27, 28, 29].
سازمان بهداشت جهانی در مفهوم‌سازی سالمندی موفق، معتقد است سالمندی موفق در بستر فرهنگ و جنسیت، ناشی از برآیند و اثرات متقاطع و تقویت‌کننده عوامل فردی و محیطی، حاصل می‌شود (تصویر شماره 1). این عوامل مستقیم یا غیر‌مستقیم در سلامت سالمند اثر می‌گذارند. به طور مثال، یک زن فقیر (تعیین‌کننده اقتصادی)، مسکن به دست نمی‌آورد (تعیین‌کننده فیزیکی) پس بیشتر مورد خشونت واقع می‌شود (تعیین‌کننده اجتماعی) و تغذیه نادرست دارد. (تعیین‌کننده رفتاری) است. تعیین‌کننده‌های رفتاری شامل شیوه زندگی، مصرف دخانیات و الکل و دارو، فعالیت بدنی، تغذیه سالم، بهداشت، پای‌بندی به درمان است.
تعیین‌کننده‌های فردی شامل شرایط زیست‌شناختی و ژنتیک، عوامل روان‌شناختی و عوامل محیط فیزیکی شامل محیط فیزیکی مناسب شهر و خانه، مسکن امن و ایمن، آب و هوا، غذای سالم است. تعیین‌کننده‌های اجتماعی شامل حمایت اجتماعی، پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی، خشونت و سوء‌استفاده، تحصیلات و تعیین‌کننده‌های اقتصادی شامل درآمد، امنیت مالی است [36 ،30]. فرد در مقاله خود عوامل جنسیت، نژاد، وضع اقتصادی و تحصیلات، وضعیت سلامت عمومی و محیط زندگی را از مؤلفه‌های مؤثر در سالمندی می‌شمارد. با تأثیر این عوامل، سالمندی فعال در مردان بیشتر از زنان و در سفید‌پوستان بیشتر از سیاه‌پوستان و در افرادی که وضعیت اقتصادی خوب دارند، بیشتر از کسانی که از نظر اقتصادی ضعیف هستند، دیده می‌شود [42].
سازمان بهداشت جهانی در چارچوب برنامه عمل خود با تأکید بر شناخت تفاوت‌های میان زنان و مردان سالمند، خواستار حذف تبعیض جنسیتی در سلامت، مشارکت و امنیت است و تأکید دارد که باید تأثیر متفاوت عواملی، مانند نژاد، قومیت، فرهنگ، محیط و جغرافیا، عوامل اقتصادی و اجتماعی در زنان سالمند بررسی و در برنامه‌ریزی‌ها، خدمات سلامت و اجتماعی لحاظ شود. نهایتاً، این سازمان کاربرد توأم سه رویکرد: برنامه‌ریزی بر اساس دوره زندگی (نه یک مقطع خاص)، رویکرد توجه به تأثیر تعیین‌کننده‌های اجتماعی سلامت و رویکرد «کاربرد لنز جنسیت»، را برای بزرگ‌نمایی اثر جنسیت در تأمین سلامت سالمندان زن لازم میداند.
بر اساس رویکرد دوره زندگی، «سالمندی سالم قبل از تولد شکل می‌گیرد». این رویکرد از سیاست‌گذاران می‌خواهد در همه دوره‌ها، مخصوصاً در پنجره فرصت گذر از دوره‌های زندگی مانند دوره زندگی داخل رحمی، شش سال اول زندگی، نوجوانی و تحصیل، گذر از نوجوانی به جوانی و کسب شغل، مادری، منوپوز، شروع بیماری‌های مزمن و تنهایی به تفاوت‌های بیولوژی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جنس زن توجه کنند [36].
با افزایش نسبت سالمندان زن انتظار می‌رود سالمندی در ایران زنانه شود. سالمندان زن از گروه های «سالمندان در معرض خطر، آسیب‌پذیر» به شمار می‌آیند [2]. تفاوت وضعیت شاخص‌های سلامتی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در زنان سالمند ایران، قابل توجه است. بیشتر شاخص‌ها در زنان سالمند، ازجمله سواد و سواد سلامت، کم‌درآمدی و عدم درآمد، فقر، میزان وابستگی، تنهایی و بی‌همسری، فقدان مسکن، اقامت در خانه سالمندان، عدم پوشش بیمه پایه و بیمه تکمیلی، ناتوانی و بیماری‌های مزمن، مانند بیماری‌های مفصلی، فشار خون، دیابت، آسم، بیماری‌های مزمن ریه، بیماری‌های قلبی عروقی و آنژین، بیماری‌های پوستی، صرع، سکته مغزی، هر نوع کم‌خونی، کم‌کاری و پرکاری تیروئید به غیر از سکته قلبی، وضعیت نامطلوبتری نسبت به مردان دارد.
با اینکه احساس نیاز به بهره‌مندی از خدمات، تعداد نیاز مراجعه‌شده به مراکز درمانی برای خدمات سرپایی، سرانه دفعات مراجعه برای نیازهای سرپایی در زنان سالمند بیشتر بوده، ولی عدم مراجعه آنان برای بهره‌مندی از خدمات سلامت به دلیل قابل پرداخت نبودن هزینه‌ها و عدم پوشش بیمه‌ای و خود‌درمانی، بیشتر از مردان سالمند بوده است [37].
در استفاده از وسایل کمکی، نظیر عینک، عصا، چوب زیر بغل، واکر یا ویلچر، سمعک و دندان مصنوعی مردان، به طور قابل ملاحظه‌ای بیش از زنان بهره‌مند بودند. افزایش فشار خون در زنان سالمند، اعم از شهری و روستایی، به طور کلی دو برابر مردان و میانگین سن در هنگام تشخیص در زنان بالاتر از مردان بوده است. در زمینه اختلالات بینایی، زنان سالمند به مراتب بیشتر از مردان تاری دید در هر دو چشم دارند [2]. در حوزه سلامت روان در سه بُعد اضطراب و بی‌خوابی، جسمانی‌سازی و افسردگی، مردان وضعیت بهتری نسبت به زنان از لحاظ آماری داشتند [43].
رویکرد های مختلف به تأمین سلامت سالمندی
بر اساس تبیین‌های مختلف از سلامت در دوران سالمندی، رویکردهای متعددی در شیوه‌های تأمین سلامت برای سالمندان به وجود آمده است. رویکرد «مراقبت از سلامت سالمند»، رویکرد «مراقبت از سلامت عمومی»، رویکرد «مراقبت و حمایت اجتماعی» و «رویکرد زیستی روانی و اجتماعی» و رویکرد «مراقبت‌های یکپارچه» از آن جمله هستند. رویکرد مراقبت از سلامت بر شناسایی جنبه‌های ویژه سلامت و اختلالات فیزیولوژیکی سالمند مانند اختلالات شنوایی، بینایی، ذهنی، حرکتی و عملکردی تمرکز دارد. رویکرد مراقبت از سلامت عمومی، ارتقای مراقبت سلامت عمومی و ارتباط سالمندان با ارائهدهندگان خدمات بهداشتی را هدف‌گذاری می‌کند و درصدد جنبه اجتماعی و حمایتی سلامت سالمند است [34].
رویکرد مراقبت اجتماعی، روی توانایی‌های زندگی، حفظ استقلال، فعالیت و مشارکت اجتماعی و ارتباطات سالمند تمرکز دارد و به مواردی مانند محیط مناسب، اشتغال، اوقات فراغت، حمایت‌های اجتماعی و خانوادگی و امنیت توجه دارد [44]. رویکرد چند‌حیطه‌ای، سلامت را برآیند زیستی، روانی، اجتماعی دانسته و بیماری را فقط ناشی از نقص عملکرد فیزیولوژیک نمی‌داند، بلکه سلامت را برآیند اثر تعامل اجتماعی و روانی روی بیماری یا ناتوانی محسوب می‌کند [45].
سازمان جهانی بهداشت اعلام می‌کند تعیین‌کننده اصلی اینکه آیا افراد می‌توانند سالم و مستقل باقی بمانند تا به سن سالمندی برسند، محیط فیزیکی و اجتماعی است. رویکرد خدمات مراقبت از سالمندان، تلفیقی از خودمراقبتی، مراقبت نزدیکان و دوستان (حمایت‌های غیررسمی) و حمایت رسمی (خدمات اجتماعی و سلامتی دولتی و غیر‌دولتی) است [46].
رویکرد مراقبت‌های یکپارچه شامل مدیریت و ارائه خدمات مداوم ارتقای سلامت، پیشگیری از بیماری، تشخیص، درمان، مدیریت بیماری، توانبخشی و مراقبت‌های تسکینی در پیش‌نویس استراتژی‌های کلی و برنامه عمل سازمان بهداشت جهانی و فعالیت‌های چند‌بخشی سلامت در سالمندی، طرح می‌شود و هدف خدمات بهداشتی و مراقبت‌های اجتماعی را جلوگیری از کاهش میزان ظرفیت ذاتی و بهبود قابلیت‌های عملکردی در سالمندان بیان می‌کند.
مفهوم مراقبت‌های یکپارچه سازمان بهداشت جهانی برای دست‌یابی به سلامت در سالمندی، دربرگیرنده مفاهیم مختلف، ازجمله سالمندی فعال، سالم، موفق، کارآمد، متعالی، مولد درنهایت سالمندی خوب است. رویکرد مفهوم مراقبت‌های یکپارچه باعث بهبود تشخیص زود هنگام اختلالات و تغییر در وضعیت عملکردی می‌شود و از بروز اورژانس‌های غیر‌ضروری جلوگیری می‌کند. همچنین زمینه‌ای را برای پایش برنامه خدمات مراقبتی و تعیین نوع حمایت‌ها، به‌ویژه پس از تغییرات مهم در وضعیت جسمانی، برنامه درمانی و وضعیت اجتماعی، فراهم می‌کند.
در این رویکرد، ادغام مراقبت‌ها فقط در صورتی حاصل می‌شود که هدف خدمات و هم هدف ارائهدهندگان خدمات، دست‌یابی به «حفظ ظرفیت ذاتی و توانایی عملکردی» باشد. همچنین مشارکت مستقیم فرد سالمند در تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری‌ها برای تطابق آنها با نیازها و ترجیحات سالمندان ضروری است. محورهای مهم برای طراحی خدمات به شکل یکپارچه عبارت‌اند از:
• آزمایش‌های مبتنی بر جامعه
• ارزیابی جامع و برنامه‌های مراقبتی که بین همه ارائهدهندگان خدمات سالمندی مشترک است.
• وجود اهداف مراقبتی و درمانی متداول
• وجود سیستم ارجاع و پایش دقیق
• مشارکت اجتماعی و حمایت از مراقبین
پنج مرحله ارائه خدمات یکپارچه عبارت‌اند از:
مرحله 1: ارزیابی‌های جامع و برنامه‌های مراقبت: آزمایش‌های مؤثر با ارزیابی جامع از ظرفیت ذاتی سالمند، شرایط مرتبط، اختلالات و رفتارهای پرخطر که می‌تواند در ظرفیت ذاتی آینده و محیط فرد اثر بگذارد، شروع می‌شود.
مرحله 2: تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری مشترک: «حفظ ظرفیت ذاتی و توانایی عملکرد» در جهت‌گیری خدمات و ارائهدهندگان خدمات هدف‌گذاری مشترک می‌شود. سالمندان در مراحل تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری مشارکت دارند.
مرحله 3: اجرای برنامه مراقبت بر اساس اصول خودمراقبتی: کشورها برای اجرای مدل خدمات یکپارچه، باید منابع مالی و انسانی پایدار، سیستم اطلاعات و فناوری‌های سلامت (برای جمع‌آوری داده‌های ظرفیت ذاتی و عملکردی افراد در ارزیابی جامع) را فراهم کنند. همچنین لازم است پزشکان و کارکنان بهداشتی و درمانی حمایت شوند، آموزش ببینند و انجمن‌های تخصصی برای مشارکت فعال فراخوان شوند.
مرحله 4: ارجاع، نظارت و پشتیبانی مقتدر: پیگیری منظم و مداوم وضعیت سالمندان در همه سطوح مختلف مراقبتی برای اجرای مدل خدمات یکپارچه ضروری است.
مرحله 5: تعامل جامعه و حمایت از مراقب: توان مراقبان به تدریج کاهش یافته و در معرض انصراف از خدمت‌دهی، انزوا، آسیب‌های روانی و افسردگی قرار می‌گیرند؛ بنابراین دستورالعمل حفاظت و حمایت از آنها لازم است. علاوه بر این، تربیت مراقبان حرفه‌ای و افزایش مهارت آنها برای ارائه درست خدمات به سالمند، ضروری است [28]. تصویر شماره 2 مراحل ارائه خدمات را نشان می‌دهد.
نتایج مرور مطالعات مروری توسط آندره نشان داد بیشترین عناصر تشکیل‌دهنده مدل‌های مراقبت‌های یکپارچه انجام‌شده در کشورها، شامل مراقبت‌های تیمی چند تخصصی، ارزیابی جامع، مدیریت بیماری، غربالگری منظم ریسک فاکتورها، آموزش بیمار، آموزش‌های چند تخصصی، ویزیت در منزل و تجویز دارو بوده است. بیشترین گروه ارائه‌دهنده خدمت به ترتیب، پرستاران، فیزیوتراپیست‌ها، پزشکان عمومی و مدد‌کاران اجتماعی بوده‌اند. هدف بیشتر این مدل‌ها، استراتژی یکپارچگی فقط در سطح میکرو (بالینی) بوده است [47].
در سال 1391 سه آزمایش کلی برنامه مراقبت ادغام‌یافته، برنامه شیوه زندگی سالم و برنامه ملی تحول نظام سلامت، رفاه و منزلت سالمندان ایران از سوی اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی طراحی شد. این برنامه، شامل مراقبت‌های ادغام‌یافته به مفهوم ارائه خدمات جامع سلامت به گروه هدف با استفاده از ارزیابی علائم و نشانه‌های بالینی ساده و ادغام‌یافته در سطح گیرنده خدمت است.
در این مدل از حداقل عوامل خطر و نشانه‌های بالینی کلیدی برای شناسایی زودرس بیماری، درمان مناسب و ارجاع به موقع استفاده شده است. این برنامه شامل راهنماهایی برای غیر‌پزشک (بهورز و مراقب سلامت) و پزشک است. در این راهنما آموزش‌ها، شامل نحوه ارزیابی سالمندان از نظر اختلالات فشار خون، احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی، اختلالات تغذیه‌ای، دیابت، اختلالات بینایی و شنوایی، افسردگی و اختلال خواب، پوکی استخوان، بی‌اختیاری ادراری، دمانس، سقوط، تعادل، سِل و ایمن‌سازی است.
به نظر می‌رسد در جهت شناسایی اختلالات و تغییرات کاهش ظرفیت ذاتی و کاهش توان عملکردی است. برنامه ملی «تحول نظام سلامت، رفاه و منزلت سالمندان»، شامل سه بخش اصلی ارتقای سلامت سالمندان، ارتقای منزلت سالمندان و ارتقای رفاه سالمندان است. در بخش ارتقای سلامت برنامه‌های مربوط به خدمات سلامت، آموزش و تامین نیروی انسانی، پژوهش، دارو و تجهیزات مورد نیاز سالمندان و تأمین و تخصیص مالی بیان شده و در بخش ارتقای منزلت سالمندان، سیاست‌هایی در ارتباط با حفظ کرامت و منزلت سالمندان آمده است.
در بخش ارتقای رفاه سالمندان برنامه‌هایی در ارتباط با خدمات اجتماعی، مراقبت از اعضای خانواده، درآمد مالی، اشتغال، بازنشستگی، مسکن، تغذیه، ایمنی و حفاظت، آموزش و تحصیلات، تفریح و اوقات فراغت بیان شده است [48]. این برنامه به نوعی، اجرایی ناقص از مدل یکپارچه خدمات و فقط در سطح اول سیستم ارائه خدمات بهداشتی درمانی و توسط دولت محسوب می‌شود. سابقه نهاد‌سازی در موضوع سالمندان در ایران به اجرای آیین‌نامه ماده 192 برنامه سوم توسعه بر‌می‌گردد که در آن دولت موظف می‌شود در جهت «ساماندهی و توانبخشی بیماران روانی مزمن و سالمندان» اقدام کند. در سال 1383 هیئت وزیران تأسیس «شورای ملی سالمندان» به دبیری رئیس سازمان بهزیستی را تصویب می‌کند. چشم‌انداز شورای ملی سالمندان «ارتقای سلامت جسمی، روحی، روانی و اجتماعی با استفاده از ظرفیت‌های موجود کشور است تا سالمندان کشور زندگی شاد، فعال، پویا و سالم داشته و قادر باشند همراه با حفظ سلامت و استقلال فردی به عنوان فردی فعال در جامعه نقش ایفا کنند.» [49].
به سبب ماهیت چند‌بخشی موضوعات سالمندی، بعد از گذشت سیزده سال، در مهر سال 1396 پیش‌نویس نهایی «سند ملی سالمندان کشور» با همکاری ذی‌نفعان سازمانی مانند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام خمینی (ره)، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، صندوق‌های بازنشستگی و تأمین اجتماعی، شهرداری تهران و سازمان‌های مردم‌نهاد مرتبط با امور سالمندی، با مدیریت و هماهنگی سازمان برنامه و بودجه تهیه شد. توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز در امور سالمندی از اهداف بسیار مهم در سند ملی سالمندان کشور است.
با هدف بهبود ساختار همکاری بین‌بخشی و هماهنگی در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای سالمندان و ارتقای سلامت و رفاه سالمندان، «عملیاتی کردن برنامه ملی سالمندان» در پانزدهمین جلسه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی (آذر سال 1396) تصویب شد. در این مصوبه «دبیرخانه ملی سالمندان» در سازمان بهزیستی کشور در سطح معاونین دستگاه‌های عضو تشکیل می‌شود. دو کار گروه تخصصی در سطح مدیران کل از دستگاه‌های عضو، ذیل دبیرخانه ملی سالمندان و دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی تشکیل می‌شود که به ترتیب متولی هماهنگی «برنامه‌های رفاه اجتماعی سالمندان» و هماهنگی «برنامه‌های سلامت و امنیت غذایی سالمندان» خواهد بود [50].
به این ترتیب «برنامه‌های رفاهی و اجتماعی» به سازمان بهزیستی و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و برنامه‌های سلامت در کار‌گروه تخصصی «سلامت و امنیت غذایی» به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مربوط می‌شود. نسخه نهایی «سند ملی سالمندان» در شهریور سال 1399 از طرف شورای عالی سالمندان به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شد [2].
در نگاه کلی به اهداف و راهبردهای سند ملی سالمندان و استراتژی کلی و برنامه عملیاتی سازمان جهانی بهداشت برای سال‌های 2016-2020، این دو با هم شباهت دارند، ولی به طور واضح نگرش جنسیتی (اعم از برابری یا عدالت جنسیتی)، تحقیق و توسعه و پایش و ارزشیابی و اندازه‌گیری سلامت سالمندی در اصول، اهداف و راهبردهای کلی، سند ملی دیده نمی‌شود. جدول شماره 1 مقایسه استراتژی کلی و برنامه عملیاتی سازمان بهداشت جهانی برای سال‌های 2016-2020 با اهداف و راهبردهای سند ملی سالمندان آورده شده است (جدول مقایسه کامل در ضمیمه شماره 2).
.jpg)
بحث
تحلیل‌های جمعیتی و پیش‌بینی‌های روند جمعیت حاکی از افزایش نسبت سالمندی در ایران و زنانه شدن آن دارد [10 ،9 ،4]؛ بنابراین همان‌طور که در دهه 1360 و 1370 برنامه‌ریزی برای گروه سنی کودک و نوجوان و در دهه 1380 نیازهای گروه سنی جوان، وجه غالب برنامه‌ریزی کلان کشور بوده است، لازم است برای دو دهه آتی تمرکز برنامه‌ها روی سنین سالمندی باشد [2].
سالمندی اغلب همراه با از دست دادن سلامت، عدم استقلال، تغییر در نقش‌ها و ارتباط با دیگران است [51]. از آنجا که پیر شدن جامعه به خودی خود عامل تحمیل هزینه‌های سنگین به دولت نیست، مهم‌ترین علت افزایش هزینه‌های سلامت، عدم کارایی و اثربخشی خدمات سلامت تلقی می‌شود [52]. در صورت مدیریت صحیح، سالمندی، یک فرصت گسترده، در اختیار همه افراد جامعه قرار می‌دهد که با طول عمر بیشتر بتوانند به طور فعال در جامعه مشارکت کنند، ولی در غیر این صورت، سالمندی به یک تهدید جدی برای سیستم بهداشتی درمانی، ارائه مراقبت، نظام اقتصادی، رشد اقتصادی و توسعه پایدار منتهی می‌شود [10].
سازمان بهداشت جهانی با کل‌نگری به انسان، سلامت را احساس خوب بودن هم‌زمان در چهار بُعد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی میداند [20]. مدل فرمهر عوامل مؤثر بر سلامت زنان ایرانی را در چهار سطح فردی، خانوادگی، اجتماعی و زیربنایی (اعتقادات و معنویت) تقسیم‌بندی می‌کند که در آن عامل زیربنا که شامل گروه عوامل دین و معنویت با تأکید بر اسلام است، محور پایه‌ای است و عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی روی آن قرار می‌گیرند [53].
طایری در پایان‌نامه خود بر اساس عوامل مؤثر بر سلامت زنان، مدل سلسله مراتبی عوامل مؤثر و راه‌های ارتقای سلامت زنان را با رویکرد طول زندگی و یکپارچگی و ادغام به تصویر ضمیمه شماره 3 ارائه داده است [54].
در سال 1391 سه آزمایش کلی برنامه مراقبت ادغام‌یافته، برنامه شیوه زندگی سالم و برنامه ملی تحول نظام سلامت، رفاه و منزلت سالمندان ایران از سوی اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی طراحی شد. این برنامه، شامل مراقبت‌های ادغام‌یافته به مفهوم ارائه خدمات جامع سلامت به گروه هدف با استفاده از ارزیابی علائم و نشانه‌های بالینی ساده و ادغام‌یافته در سطح گیرنده خدمت است.
در این مدل از حداقل عوامل خطر و نشانه‌های بالینی کلیدی برای شناسایی زودرس بیماری، درمان مناسب و ارجاع به موقع استفاده شده است. این برنامه شامل راهنماهایی برای غیر‌پزشک (بهورز و مراقب سلامت) و پزشک است. در این راهنما آموزش‌ها، شامل نحوه ارزیابی سالمندان از نظر اختلالات فشار خون، احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی، اختلالات تغذیه‌ای، دیابت، اختلالات بینایی و شنوایی، افسردگی و اختلال خواب، پوکی استخوان، بی‌اختیاری ادراری، دمانس، سقوط، تعادل، سِل و ایمن‌سازی است.
به نظر می‌رسد در جهت شناسایی اختلالات و تغییرات کاهش ظرفیت ذاتی و کاهش توان عملکردی است. برنامه ملی «تحول نظام سلامت، رفاه و منزلت سالمندان»، شامل سه بخش اصلی ارتقای سلامت سالمندان، ارتقای منزلت سالمندان و ارتقای رفاه سالمندان است. در بخش ارتقای سلامت برنامه‌های مربوط به خدمات سلامت، آموزش و تامین نیروی انسانی، پژوهش، دارو و تجهیزات مورد نیاز سالمندان و تأمین و تخصیص مالی بیان شده و در بخش ارتقای منزلت سالمندان، سیاست‌هایی در ارتباط با حفظ کرامت و منزلت سالمندان آمده است.
در بخش ارتقای رفاه سالمندان برنامه‌هایی در ارتباط با خدمات اجتماعی، مراقبت از اعضای خانواده، درآمد مالی، اشتغال، بازنشستگی، مسکن، تغذیه، ایمنی و حفاظت، آموزش و تحصیلات، تفریح و اوقات فراغت بیان شده است [48]. این برنامه به نوعی، اجرایی ناقص از مدل یکپارچه خدمات و فقط در سطح اول سیستم ارائه خدمات بهداشتی درمانی و توسط دولت محسوب می‌شود. سابقه نهاد‌سازی در موضوع سالمندان در ایران به اجرای آیین‌نامه ماده 192 برنامه سوم توسعه بر‌می‌گردد که در آن دولت موظف می‌شود در جهت «ساماندهی و توانبخشی بیماران روانی مزمن و سالمندان» اقدام کند. در سال 1383 هیئت وزیران تأسیس «شورای ملی سالمندان» به دبیری رئیس سازمان بهزیستی را تصویب می‌کند. چشم‌انداز شورای ملی سالمندان «ارتقای سلامت جسمی، روحی، روانی و اجتماعی با استفاده از ظرفیت‌های موجود کشور است تا سالمندان کشور زندگی شاد، فعال، پویا و سالم داشته و قادر باشند همراه با حفظ سلامت و استقلال فردی به عنوان فردی فعال در جامعه نقش ایفا کنند.» [49].
به سبب ماهیت چند‌بخشی موضوعات سالمندی، بعد از گذشت سیزده سال، در مهر سال 1396 پیش‌نویس نهایی «سند ملی سالمندان کشور» با همکاری ذی‌نفعان سازمانی مانند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام خمینی (ره)، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، صندوق‌های بازنشستگی و تأمین اجتماعی، شهرداری تهران و سازمان‌های مردم‌نهاد مرتبط با امور سالمندی، با مدیریت و هماهنگی سازمان برنامه و بودجه تهیه شد. توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز در امور سالمندی از اهداف بسیار مهم در سند ملی سالمندان کشور است.
با هدف بهبود ساختار همکاری بین‌بخشی و هماهنگی در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای سالمندان و ارتقای سلامت و رفاه سالمندان، «عملیاتی کردن برنامه ملی سالمندان» در پانزدهمین جلسه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی (آذر سال 1396) تصویب شد. در این مصوبه «دبیرخانه ملی سالمندان» در سازمان بهزیستی کشور در سطح معاونین دستگاه‌های عضو تشکیل می‌شود. دو کار گروه تخصصی در سطح مدیران کل از دستگاه‌های عضو، ذیل دبیرخانه ملی سالمندان و دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی تشکیل می‌شود که به ترتیب متولی هماهنگی «برنامه‌های رفاه اجتماعی سالمندان» و هماهنگی «برنامه‌های سلامت و امنیت غذایی سالمندان» خواهد بود [50].
به این ترتیب «برنامه‌های رفاهی و اجتماعی» به سازمان بهزیستی و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و برنامه‌های سلامت در کار‌گروه تخصصی «سلامت و امنیت غذایی» به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مربوط می‌شود. نسخه نهایی «سند ملی سالمندان» در شهریور سال 1399 از طرف شورای عالی سالمندان به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شد [2].
در نگاه کلی به اهداف و راهبردهای سند ملی سالمندان و استراتژی کلی و برنامه عملیاتی سازمان جهانی بهداشت برای سال‌های 2016-2020، این دو با هم شباهت دارند، ولی به طور واضح نگرش جنسیتی (اعم از برابری یا عدالت جنسیتی)، تحقیق و توسعه و پایش و ارزشیابی و اندازه‌گیری سلامت سالمندی در اصول، اهداف و راهبردهای کلی، سند ملی دیده نمی‌شود. جدول شماره 1 مقایسه استراتژی کلی و برنامه عملیاتی سازمان بهداشت جهانی برای سال‌های 2016-2020 با اهداف و راهبردهای سند ملی سالمندان آورده شده است (جدول مقایسه کامل در ضمیمه شماره 2).
.jpg)
بحث
تحلیل‌های جمعیتی و پیش‌بینی‌های روند جمعیت حاکی از افزایش نسبت سالمندی در ایران و زنانه شدن آن دارد [10 ،9 ،4]؛ بنابراین همان‌طور که در دهه 1360 و 1370 برنامه‌ریزی برای گروه سنی کودک و نوجوان و در دهه 1380 نیازهای گروه سنی جوان، وجه غالب برنامه‌ریزی کلان کشور بوده است، لازم است برای دو دهه آتی تمرکز برنامه‌ها روی سنین سالمندی باشد [2].
سالمندی اغلب همراه با از دست دادن سلامت، عدم استقلال، تغییر در نقش‌ها و ارتباط با دیگران است [51]. از آنجا که پیر شدن جامعه به خودی خود عامل تحمیل هزینه‌های سنگین به دولت نیست، مهم‌ترین علت افزایش هزینه‌های سلامت، عدم کارایی و اثربخشی خدمات سلامت تلقی می‌شود [52]. در صورت مدیریت صحیح، سالمندی، یک فرصت گسترده، در اختیار همه افراد جامعه قرار می‌دهد که با طول عمر بیشتر بتوانند به طور فعال در جامعه مشارکت کنند، ولی در غیر این صورت، سالمندی به یک تهدید جدی برای سیستم بهداشتی درمانی، ارائه مراقبت، نظام اقتصادی، رشد اقتصادی و توسعه پایدار منتهی می‌شود [10].
سازمان بهداشت جهانی با کل‌نگری به انسان، سلامت را احساس خوب بودن هم‌زمان در چهار بُعد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی میداند [20]. مدل فرمهر عوامل مؤثر بر سلامت زنان ایرانی را در چهار سطح فردی، خانوادگی، اجتماعی و زیربنایی (اعتقادات و معنویت) تقسیم‌بندی می‌کند که در آن عامل زیربنا که شامل گروه عوامل دین و معنویت با تأکید بر اسلام است، محور پایه‌ای است و عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی روی آن قرار می‌گیرند [53].
طایری در پایان‌نامه خود بر اساس عوامل مؤثر بر سلامت زنان، مدل سلسله مراتبی عوامل مؤثر و راه‌های ارتقای سلامت زنان را با رویکرد طول زندگی و یکپارچگی و ادغام به تصویر ضمیمه شماره 3 ارائه داده است [54].
نتیجه اینکه، در برنامه‌ریزی برای ارتقای سلامت در سالمندی فقط نبود بیماری مد نظر نیست، بلکه می‌باید در فرایند آزمایش‌ها، ظرفیت ذاتی و حفظ توانایی‌های عملکردی فردی حفظ و تقویت شود و در این مسیر، به عامل جنسیت به عنوان یکی از عوامل مؤثر پرداخته شود [23]. از این رو، سلامت زنان سالمند متأثر از عوامل مختلف زیستی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و محیطی در تعامل با عامل جنسیت و فرهنگ است. بیشتر شاخص‌ها در زنان سالمند ایرانی وضعیت نامطلوبتری نسبت به مردان دارند [37].
علیرغم وضعیت بدتر سلامت در بین زنان سالمند و پیش‌بینی زنانه شدن سالمندی در ایران، بررسی‌ها نشان می‌دهد که برنامه‌های سالمندی کشور حساس به جنس و جنسیت نیست [55 ،48 ،2] و اغلب برنامه‌هایی که در دهه اخیر برای سالمندی کشور انجام شده، اغلب بدون مشارکت سالمند، مقطعی و برای مدیریت شرایط بهداشتی فردی، موردی و در سطح بالینی بوده و جهت‌گیری راهبردی و یکپارچگی بین‌بخشی نداشته است [38].
سه آزمایش کلی «برنامه مراقبت ادغام‌یافته»، «برنامه شیوه زندگی سالم» و «برنامه ملی تحول نظام سلامت، رفاه و منزلت سالمندان ایران» که در سال 1391 از سوی اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی طراحی شده و اجرا می‌شود [48]، اجرایی ناقص از مدل یکپارچه خدمات، و فقط در سطح اول سیستم ارائه خدمات بهداشتی و درمانی و توسط دولت بدون رویکرد جنسیت است.
نگاه مراقبت‌های یکپارچه به هماهنگی در سطوح درون و بیرون بخش سلامت و بر اساس نیازهای دوره‌های زندگی افراد است. استراتژی‌های مراقبت یکپارچه، سطوح مختلف ارائه خدمات را در سطح بالینی (میکرو)، سطح سازمانی (مزو) و در سطح سیستم حاکمیت (ماکرو) هدف قرار می‌دهند.
ویژگی‌های رویکرد یکپارچه سازمان بهداشت جهانی شامل موارد زیر است: حمایت از ادغام خدمات سلامت و اجتماعی بر اساس رویکرد سیستمی و فرد‌محور با رویکرد جنسیت، بر اساس نیازهای سالمندان به جای نیازهای ساختاری خود سیستم‌ها و مراکز ارائه خدمات بهداشتی و مراقبتی ادغام‌یافته طول دوره زندگی با بهینه کردن بودجه، مدیریت و خدمات، حمایت از بهبود مدل‌های حاکمیتی و خدمات یکپارچه با هدف حفظ و پیشگیری از کاهش ظرفیت‌های ذاتی و توانایی عملکردی افراد ارزیابی‌های جامع، ادغام برنامه‌های مراقبتی، تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری‌های مشترک، ترویج خودمراقبتی و فعالیت تیم‌های چند تخصصی با هم و وجود شبکه یکپارچه سیستم اطلاعاتی، حمایت رهبران و حکومت‌ها، وجود مکانیسم‌های پایدار حمایت و تأمین مالی. در جمع‌بندی مروری بر مطالعات و مستندات قانونی موجود، مدل مفهومی زیر بر اساس رویکرد یکپارچگی و ادغامی برای دست‌یابی به سلامت زنان سالمند ایرانی ارائه می‌شود (تصویر شماره 3).
علیرغم وضعیت بدتر سلامت در بین زنان سالمند و پیش‌بینی زنانه شدن سالمندی در ایران، بررسی‌ها نشان می‌دهد که برنامه‌های سالمندی کشور حساس به جنس و جنسیت نیست [55 ،48 ،2] و اغلب برنامه‌هایی که در دهه اخیر برای سالمندی کشور انجام شده، اغلب بدون مشارکت سالمند، مقطعی و برای مدیریت شرایط بهداشتی فردی، موردی و در سطح بالینی بوده و جهت‌گیری راهبردی و یکپارچگی بین‌بخشی نداشته است [38].
سه آزمایش کلی «برنامه مراقبت ادغام‌یافته»، «برنامه شیوه زندگی سالم» و «برنامه ملی تحول نظام سلامت، رفاه و منزلت سالمندان ایران» که در سال 1391 از سوی اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی طراحی شده و اجرا می‌شود [48]، اجرایی ناقص از مدل یکپارچه خدمات، و فقط در سطح اول سیستم ارائه خدمات بهداشتی و درمانی و توسط دولت بدون رویکرد جنسیت است.
نگاه مراقبت‌های یکپارچه به هماهنگی در سطوح درون و بیرون بخش سلامت و بر اساس نیازهای دوره‌های زندگی افراد است. استراتژی‌های مراقبت یکپارچه، سطوح مختلف ارائه خدمات را در سطح بالینی (میکرو)، سطح سازمانی (مزو) و در سطح سیستم حاکمیت (ماکرو) هدف قرار می‌دهند.
ویژگی‌های رویکرد یکپارچه سازمان بهداشت جهانی شامل موارد زیر است: حمایت از ادغام خدمات سلامت و اجتماعی بر اساس رویکرد سیستمی و فرد‌محور با رویکرد جنسیت، بر اساس نیازهای سالمندان به جای نیازهای ساختاری خود سیستم‌ها و مراکز ارائه خدمات بهداشتی و مراقبتی ادغام‌یافته طول دوره زندگی با بهینه کردن بودجه، مدیریت و خدمات، حمایت از بهبود مدل‌های حاکمیتی و خدمات یکپارچه با هدف حفظ و پیشگیری از کاهش ظرفیت‌های ذاتی و توانایی عملکردی افراد ارزیابی‌های جامع، ادغام برنامه‌های مراقبتی، تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری‌های مشترک، ترویج خودمراقبتی و فعالیت تیم‌های چند تخصصی با هم و وجود شبکه یکپارچه سیستم اطلاعاتی، حمایت رهبران و حکومت‌ها، وجود مکانیسم‌های پایدار حمایت و تأمین مالی. در جمع‌بندی مروری بر مطالعات و مستندات قانونی موجود، مدل مفهومی زیر بر اساس رویکرد یکپارچگی و ادغامی برای دست‌یابی به سلامت زنان سالمند ایرانی ارائه می‌شود (تصویر شماره 3).
در این مدل سلامت زنان سالمند به عنوان هدف غایی دربرگیرنده مفاهیم «سالمندی خوب»، «سالمندی سالم»، «سالمندی موفق»، «سالمندی فعال»، «سالمندی مثبت»، «سالمندی مولد»، «سالمندی متعالی» و «سالمندی کارآمد» بوده و نتیجه مؤلفه‌ها و فرایندهای زیر است:
- عوامل مؤثر بر سلامت زنان سالمند شامل گروه عوامل فردی، عوامل خانوادگی، اجتماعی و زیربنایی دین و معنویت هستند [61 ،56 ،53 ،30 ،28 ،27].
- مراقبت‌های یکپارچه، شامل مدیریت و ارائه خدمات مداوم ارتقای سلامت، پیشگیری از بیماری، تشخیص، درمان، مدیریت ببماری، توانبخشی و مراقبت‌های تسکینی است [47 ،23].
- خدمات یکپارچه، هماهنگی در سطوح درون و بیرون بخش سلامت و بر اساس نیازهای دوره‌های زندگی افراد (طول زندگی) تعریف می‌شود [47 ،27 ،23].
- استراتژی‌های مراقبت یکپارچه، سطوح مختلف ارائه خدمات را در سطح بالینی (میکرو)، سطح / سازمانی (مزو) و در سطح سیستم حاکمیت (ماکرو) هدف قرار می‌دهند [58 ،57 ،47 ،28 ،23].
- تحقیق و توسعه (R&D)، پایش، ارزشیابی به طور مداوم و مستمر و بازخورد نتایج در چرخه مدیریت ضروری است [59 ،23].
- وجود سیستم‌های اطلاعاتی در سطوح مختلف (میکرو، ماکرو و مزو) شامل سیستم‌های پردازش اطلاعات، سیستم اطلاعات مدیریت و سیستم پشتیبانی از تصمیمضرورت دارد.
- سیستم اطلاعاتی یا سامانه اطلاعاتی نظام‌های سازمانی، فنی اجتماعی و رسمی هستند که برای گردآوری، پردازش، ذخیره‌‌سازی و توزیع اطلاعات طراحی شده‌اند.
- سیستم پردازش ترا‌کنش. این سیستم وظیفه جمع‌آوری رخدادها و فرایندهای روزانه شرکت را به صورت الکترونیک بر عهده داشته و به نوعی جایگزین روش‌های دستی جمع‌آوری اطلاعات است.
- سیستم اطلاعات نوعی سیستم اطلاعاتی است که وظیفه تهیه گزارش‌های مختلف را برای مدیران سازمان بر عهده دارد.
- سیستم‌های پشتیبانی از تصمیم: وظیفه تحلیل اطلاعات در راستای گرفتن یک تصمیم را بر عهده دارند، این سیستم اطلاعات خود را از TPS و MIS دریافت کرده و با تحلیل اطلاعات و مدل‌سازی داده‌ها قادر به ارائه اطلاعاتی در قالب گزارش و نمودارهای گرافیکی است که فرایند تصمیم‌گیری را برای مدیران یک سازمان ساده‌‌تر و دقیق‌تر می‌کند [60]. چرخه اصلاح و بازخور به در تصویر شماره 4 دیده می‌شود.
- عوامل مؤثر بر سلامت زنان سالمند شامل گروه عوامل فردی، عوامل خانوادگی، اجتماعی و زیربنایی دین و معنویت هستند [61 ،56 ،53 ،30 ،28 ،27].
- مراقبت‌های یکپارچه، شامل مدیریت و ارائه خدمات مداوم ارتقای سلامت، پیشگیری از بیماری، تشخیص، درمان، مدیریت ببماری، توانبخشی و مراقبت‌های تسکینی است [47 ،23].
- خدمات یکپارچه، هماهنگی در سطوح درون و بیرون بخش سلامت و بر اساس نیازهای دوره‌های زندگی افراد (طول زندگی) تعریف می‌شود [47 ،27 ،23].
- استراتژی‌های مراقبت یکپارچه، سطوح مختلف ارائه خدمات را در سطح بالینی (میکرو)، سطح / سازمانی (مزو) و در سطح سیستم حاکمیت (ماکرو) هدف قرار می‌دهند [58 ،57 ،47 ،28 ،23].
- تحقیق و توسعه (R&D)، پایش، ارزشیابی به طور مداوم و مستمر و بازخورد نتایج در چرخه مدیریت ضروری است [59 ،23].
- وجود سیستم‌های اطلاعاتی در سطوح مختلف (میکرو، ماکرو و مزو) شامل سیستم‌های پردازش اطلاعات، سیستم اطلاعات مدیریت و سیستم پشتیبانی از تصمیمضرورت دارد.
- سیستم اطلاعاتی یا سامانه اطلاعاتی نظام‌های سازمانی، فنی اجتماعی و رسمی هستند که برای گردآوری، پردازش، ذخیره‌‌سازی و توزیع اطلاعات طراحی شده‌اند.
- سیستم پردازش ترا‌کنش. این سیستم وظیفه جمع‌آوری رخدادها و فرایندهای روزانه شرکت را به صورت الکترونیک بر عهده داشته و به نوعی جایگزین روش‌های دستی جمع‌آوری اطلاعات است.
- سیستم اطلاعات نوعی سیستم اطلاعاتی است که وظیفه تهیه گزارش‌های مختلف را برای مدیران سازمان بر عهده دارد.
- سیستم‌های پشتیبانی از تصمیم: وظیفه تحلیل اطلاعات در راستای گرفتن یک تصمیم را بر عهده دارند، این سیستم اطلاعات خود را از TPS و MIS دریافت کرده و با تحلیل اطلاعات و مدل‌سازی داده‌ها قادر به ارائه اطلاعاتی در قالب گزارش و نمودارهای گرافیکی است که فرایند تصمیم‌گیری را برای مدیران یک سازمان ساده‌‌تر و دقیق‌تر می‌کند [60]. چرخه اصلاح و بازخور به در تصویر شماره 4 دیده می‌شود.
نتیجه‌گیری نهایی
سیمای غالب سالمندی، نداشتن مهارت، عدم مشارکت اقتصادی و ناتوانی‌ها و بیماری‌های مزمن است و در زنان سالمند این وضعیت‌ها بیشتر مشاهده می‌شود. سلامت سالمندی زنان در تعامل و هم‌افزایی تعیین‌کننده‌های: فردی، رفتاری، اقتصادی، اجتماعی، محیط فیزیکی، خدمات سلامتی اجتماعی در بستر جنسیت و فرهنگ حاصل می‌شود. اغلب برنامه‌های مراقبتی بهداشتی و درمانی و حمایت اجتماعی در سالمندی در سطح بالینی (میکرو) بوده و ادغام و یکپارچگی در سطوح سازمانی و حاکمیت عملاً به اثر بخشی قابل ملاحظه نرسیده و در همه این‌ها به طور اختصاصی جنسیت لحاظ نشده است.
تأکید نا‌متناسب و تمرکز زیاد روی آزمایش‌ها در سطح میکرو، ناشی از عدم نگاه سیستمی در اجرا و ارزیابی مسائل، و یک بُعدی دیدن رویکرد یکپارچگی و ادغام، خدمات سالمندی است. تمرکز نا‌متناسب در یک سطح ممکن است به تغییر و کارایی در آن سطح منجر شود، ولی بدون در نظر گرفتن تعامل بین سطحی و لحاظ نیازها و اثرات خاص زنان، به احتمال زیاد در یک سیستم گسترده، اثرات مؤثر و پایدار نخواهد بود. حمایت از برنامه‌ها و فعالیت‌های تحقیق و توسعه (R&D) با تفکیک جنسیت و ارزشیابی مهم است و باید با همکاری ذی‌نفعان (دولتی و خصوصی) در همه سطوح نظام سلامت انجام شود.
در حال حاضر سالمندی در قوانین بالا‌دستی و در سطح مراکز مراقبتی با بیماری و معلولیت روانی و جسمانی و آسیب‌دیدگی‌های اجتماعی همراه شده است. توصیه‌های سیاستی و برنامه‌ای ناظر بر قانون‌گذاری، نهاد‌سازی، تأمین منابع مالی پایدار، تربیت نیروهای تخصصی و چند‌مهارته است. همچنین طراحی آزمایش‌ها برای سلامت سالمند با هدف حفظ و تقویت ظرفیت ذاتی و توانایی عملکردی سالمند در سطح ملی یا منطقه‌ای پیشنهاد می‌شود که با رویکرد سیستمی در مدیریت و اجرا، سالمند محور، داشتن پیوست رویکرد جنسیت و در بستر فرهنگ ملی و منطقه‌ای، مشارکت دولت و نهادهای خصوصی در سطوح بالینی، سازمانی و حاکمیت باشد.
ایجاد سیستم اطلاعات شبکه‌ای یکپارچه و بین دستگاه‌های ذی‌نفع، توسعه مدل‌های کمّی تحقیق در تصمیم‌گیری، تخصیص منابع، جا‌یابی و توزیع انواع مراکز اختصاصی سالمندی درسطح کشور و طراحی مراکز جامع و استاندارد ارائه‌دهنده خدمات سلامتی و اجتماعی پیشنهاد می‌شود. در کوتاه‌مدت، همکاری و اتصال عملکردی و اطلاعاتی مراکز مراقبت‌های سالمندی با شبکه مراکز بهداشتی و درمانی وزارت بهداشت و درمان پیشنهاد می‌شود.
از محدودیت‌های این مطالعه استفاده از مقالات و مستندات به زبان فارسی و انگلیسی، حذف مقالات و مستنداتی که فقط روی یک بیماری خاص و برای سالمندان منطقه خاص در ایران انجام شده بود. همچنین از محدودیت‌ها، نبود مقالات و مستندات برنامه‌ای و سیاستی ایرانی با رویکرد خاص جنسیت و به طور اختصاصی برای زنان سالمند بود. عدم وجود برنامه‌های یکپارچه سیستمی و عدم وجود سامانه ثبت و رصد شاخص‌های سلامتی و اجتماعی سالمندان و زنان سالمند برای تحلیل وضعیت موجود از محدودیت‌های بسیار مهم در برنامه‌ریزی و ارائه مدل‌های کمّی است.
پیشنهاد پژوهشی: در حال حاضر مراکز شبانه روزی سالمندان در سطح کشور، برای سالمندان اختصاصی نمی باشد و توأماً محل مراقبت از معلولان جسمی و ذهنی زن و مرد است. با توجه به روند افزایشی سالمندان و زنانه شدن آن لازم است، بر اساس علل مراجعه زنان به مراکز مراقبتی شبانه روزی و مراکز روزانه سالمندی، تحقیقات برای طراحی مراکز اختصاصی سالمندی زنان انجام شود و مدل توزیع استانی آن در سطح کشور ترسیم شود. علاوه بر این، از ان جا که روند سالمندی در ایران دینامیکی است، لذا لازم است شبیه سازی سالمندی زنان در ایران انجام شود. از طرفی مدل های کمی ( پژوهش های عملیاتی ، شبیه سازی بهینه و...) در موضوع زنانه شدن سالمندی، باید توسعه یابد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله مورد تأیید کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال قرار گرفته است (کد:IR.IAU.TNB.REC.1398.002).
حامی مالی
این مطالعه از رساله‌ی مقطع دکتری نویسنده اول در گروه مدیریت خدمات بهداشتی درمانی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران استخراج شده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنا به اظهار نویسندگان در این مقاله هیچگونه تعارض منافعی وجود ندارد.
سیمای غالب سالمندی، نداشتن مهارت، عدم مشارکت اقتصادی و ناتوانی‌ها و بیماری‌های مزمن است و در زنان سالمند این وضعیت‌ها بیشتر مشاهده می‌شود. سلامت سالمندی زنان در تعامل و هم‌افزایی تعیین‌کننده‌های: فردی، رفتاری، اقتصادی، اجتماعی، محیط فیزیکی، خدمات سلامتی اجتماعی در بستر جنسیت و فرهنگ حاصل می‌شود. اغلب برنامه‌های مراقبتی بهداشتی و درمانی و حمایت اجتماعی در سالمندی در سطح بالینی (میکرو) بوده و ادغام و یکپارچگی در سطوح سازمانی و حاکمیت عملاً به اثر بخشی قابل ملاحظه نرسیده و در همه این‌ها به طور اختصاصی جنسیت لحاظ نشده است.
تأکید نا‌متناسب و تمرکز زیاد روی آزمایش‌ها در سطح میکرو، ناشی از عدم نگاه سیستمی در اجرا و ارزیابی مسائل، و یک بُعدی دیدن رویکرد یکپارچگی و ادغام، خدمات سالمندی است. تمرکز نا‌متناسب در یک سطح ممکن است به تغییر و کارایی در آن سطح منجر شود، ولی بدون در نظر گرفتن تعامل بین سطحی و لحاظ نیازها و اثرات خاص زنان، به احتمال زیاد در یک سیستم گسترده، اثرات مؤثر و پایدار نخواهد بود. حمایت از برنامه‌ها و فعالیت‌های تحقیق و توسعه (R&D) با تفکیک جنسیت و ارزشیابی مهم است و باید با همکاری ذی‌نفعان (دولتی و خصوصی) در همه سطوح نظام سلامت انجام شود.
در حال حاضر سالمندی در قوانین بالا‌دستی و در سطح مراکز مراقبتی با بیماری و معلولیت روانی و جسمانی و آسیب‌دیدگی‌های اجتماعی همراه شده است. توصیه‌های سیاستی و برنامه‌ای ناظر بر قانون‌گذاری، نهاد‌سازی، تأمین منابع مالی پایدار، تربیت نیروهای تخصصی و چند‌مهارته است. همچنین طراحی آزمایش‌ها برای سلامت سالمند با هدف حفظ و تقویت ظرفیت ذاتی و توانایی عملکردی سالمند در سطح ملی یا منطقه‌ای پیشنهاد می‌شود که با رویکرد سیستمی در مدیریت و اجرا، سالمند محور، داشتن پیوست رویکرد جنسیت و در بستر فرهنگ ملی و منطقه‌ای، مشارکت دولت و نهادهای خصوصی در سطوح بالینی، سازمانی و حاکمیت باشد.
ایجاد سیستم اطلاعات شبکه‌ای یکپارچه و بین دستگاه‌های ذی‌نفع، توسعه مدل‌های کمّی تحقیق در تصمیم‌گیری، تخصیص منابع، جا‌یابی و توزیع انواع مراکز اختصاصی سالمندی درسطح کشور و طراحی مراکز جامع و استاندارد ارائه‌دهنده خدمات سلامتی و اجتماعی پیشنهاد می‌شود. در کوتاه‌مدت، همکاری و اتصال عملکردی و اطلاعاتی مراکز مراقبت‌های سالمندی با شبکه مراکز بهداشتی و درمانی وزارت بهداشت و درمان پیشنهاد می‌شود.
از محدودیت‌های این مطالعه استفاده از مقالات و مستندات به زبان فارسی و انگلیسی، حذف مقالات و مستنداتی که فقط روی یک بیماری خاص و برای سالمندان منطقه خاص در ایران انجام شده بود. همچنین از محدودیت‌ها، نبود مقالات و مستندات برنامه‌ای و سیاستی ایرانی با رویکرد خاص جنسیت و به طور اختصاصی برای زنان سالمند بود. عدم وجود برنامه‌های یکپارچه سیستمی و عدم وجود سامانه ثبت و رصد شاخص‌های سلامتی و اجتماعی سالمندان و زنان سالمند برای تحلیل وضعیت موجود از محدودیت‌های بسیار مهم در برنامه‌ریزی و ارائه مدل‌های کمّی است.
پیشنهاد پژوهشی: در حال حاضر مراکز شبانه روزی سالمندان در سطح کشور، برای سالمندان اختصاصی نمی باشد و توأماً محل مراقبت از معلولان جسمی و ذهنی زن و مرد است. با توجه به روند افزایشی سالمندان و زنانه شدن آن لازم است، بر اساس علل مراجعه زنان به مراکز مراقبتی شبانه روزی و مراکز روزانه سالمندی، تحقیقات برای طراحی مراکز اختصاصی سالمندی زنان انجام شود و مدل توزیع استانی آن در سطح کشور ترسیم شود. علاوه بر این، از ان جا که روند سالمندی در ایران دینامیکی است، لذا لازم است شبیه سازی سالمندی زنان در ایران انجام شود. از طرفی مدل های کمی ( پژوهش های عملیاتی ، شبیه سازی بهینه و...) در موضوع زنانه شدن سالمندی، باید توسعه یابد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله مورد تأیید کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال قرار گرفته است (کد:IR.IAU.TNB.REC.1398.002).
حامی مالی
این مطالعه از رساله‌ی مقطع دکتری نویسنده اول در گروه مدیریت خدمات بهداشتی درمانی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران استخراج شده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنا به اظهار نویسندگان در این مقاله هیچگونه تعارض منافعی وجود ندارد.
References
1.World Health Organization. Facts on ageing [Internet]. 2013 [Updated 2013]. Available from: Link Not Found
2.Secretariat of the National Council of the Elderly. The National Document for the Elderly [Internet]. 2020 [Updated 2020]. Available from: https://hc.sums.ac.ir/Dorsapax/userfiles/Sub462/Dabirkhane-Files/National-document.pdf
3.United Nations Secretariat. World population prospects: The 2000 revision: Volume II: Sex and age distribution of populations [Internet]. 2003 [Updated 2003]. Available from: https://www.un.org/development/desa/pd/sites/www.un.org.development.desa.pd/files/files/documents/2020/Jan/un_2002_world_population_prospects-2002_revision_volume-ii.pdf
4.United Nations. World population prospects 2019: Highlights [Internet]. 2019 [Updated 2019 June 17]. Availble from: https://www.un.org/development/desa/publications/world-population-prospects-2019-highlights.html
5.The World Bank. GNI per capita, Atlas method (current US$) - Iran, Islamic Rep [Internet]. 2020 [Updated 2020]. Available from: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GNP.PCAP.CD?locations=IR
6.Fathi E. [Population aging in Iran and its future (Persian)] [Internet]. 2020 [Updated 2020 May]. Available from: https://srtc.ac.ir/analytical-reports/ID/5117/%D96
7.United Nations. World population prospects: Key findings and advance tables [Internet]. 2017 [Updated 2017]. Available from: https://population.un.org/wpp/Publications/Files/WPP2017_KeyFindings.pdf
8.United Nations. World population prospects: The 2017 revision [Internet]. 2017 [Updated 2017 June 21]. Availble from: https://www.un.org/development/desa/publications/world-population-prospects-the-2017-revision.html
9.Abbasi S, Sarkhil B, Hossini Sh, Shahbazi Gazoor L. [The aging trend of the Iranian population from the past to the horizon of 1420 with an approach to the demographic, social and economic characteristics of the elderly (Persian)] [Internet]. 2014 [Updated 2014 March]. Availble from: https://srtc.ac.ir/Archives-of-research-projects/ID/1160/-
10.Motlagh M, Yazdani S, Taheri Tanjani P. [Elderly health profile in Islamic Republic of Iran (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2014.
11.Centers for Disease Control and Prevention. Public health and aging: trends in aging --- United States and worldwide [Internet]. 2003 [Updated 2003 February 13]. Availble from: https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5206a2.htm
12.Yoshino N, Kim CJ, Sirivunnabood P. Aging population and its impacts on fiscal sustainability [Internet]. 2019 [Updated 2019 March 15]. Available from: https://t20japan.org/policy-brief-aging-population-impacts-fiscal-sustainability/
13.Acemoglu D, Restrepo P. Secular stagnation? The effect of aging on economic growth in the age of automation. American Economic Review. 2017; 107(5):174-9. [DOI:10.1257/aer.p20171101]
14.Miri N, Maddah M, Raghfar H. [Aging and economic growth (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2019; 13(5):626-37. [DOI:10.32598/SIJA.13.Special-Issue.626]
15.Kashanian Z, Raghfar H, Mousavi MH. [Simulation of macroeconomic effects of population ageing (application of general equilibrium overlapping generations model) (Persian)]. Journal of Economic Research (Tahghighat-e-Eghtesadi). 2018; 53(1):93-115. [DOI:10.32598/SIJA.13.Special-Issue.626]
16.Yahyavi Dizaj J, Tajvar M, Mohammadzadeh Y. [The effect of the presence of an elderly member on health care costs of Iranian households (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2020; 14(4):462-77. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1668-en.html
17.Soltani MH, Sahaf R, Mohammadi Shahbolaghi F, Ghaffari Sh, Khosravi A, Gohari MR. [Elderly, duration of hospitalization and hospital cost in Milad hospital in Iran (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2012; 6(S1):58-65. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-489-en.html
18.Mirzaie M, Darabi S. [Population aging in Iran and rising health care costs (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 12(2):156-69. [DOI:10.21859/sija-1202156]
19.Alipour V, Pourreza A, Koosheshi M, Heydari H, Emamgholipour Sefiddashti S, Rahimi Foroushani A. Ageing and inpatient hospital expenditures: A study of steepening. Medical Journal of the Islamic Republic of Iran. 2018; 32(1):406-10. [DOI:10.14196/mjiri.32.70] [PMID] [PMCID]
20.Engel GL. The need for a new medical model: A challenge for biomedicine. Science. 1977; 196(4286):129-36. [DOI:10.1126/science.847460] [PMID]
21.Eliopoulos Ch. Gerontological nursing. Philadelphia, PA: Wolters Kluwer Health; 2014. https://www.google.com/books/edition/Gerontological_Nursing/O3Tldj3RHowC?hl=en&gbpv=0
22.Asadi Noghabi A, Alhani F, Peyrovi H. [The concept of health in elderly people: A literature review (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2012; 25(78):62-71. http://ijn.iums.ac.ir/article-1-1381-en.html
23.World Health Organization. Global strategy and action plan on ageing and health [Internet]. 2017 [Updated 2017]. Availble from: https://www.who.int/ageing/WHO-GSAP-2017.pdf
24.Bani Fatemeh H, Alizadeh Aghdam MB, Shaham Far J, Abdi B. [Gender and health; The analyzing of the gender role on health inequalities (Persian)]. Two Quarterly Journal of Contemporary Sociological Research. 2014; 3(4):1-29. https://csr.basu.ac.ir/article_926.html?lang=en
25.Zanjari N. [Good old age; an overview of the concepts and dimensions of good agin (Persian)]. Tehran: Tarh-e-Naghd; 2019. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5315754
26.Scheidt RJ, Humpherys DR, Yorgason JB. Successful aging: What’s not to like? Journal of Applied Gerontology. 1999; 18(3):277-82. [DOI:10.1177/073346489901800301]
27.World Health Organization. Decade of healthy ageing (2020 – 2030) [Internet]. 2019 [Updated 2019 March]. Available from: https://cdn.who.int/media/docs/default-source/documents/decade-of-health-ageing/decade-healthy-ageing-update-march-2019.pdf?sfvrsn=5a6d0e5c_2
28.World Health Assembly. Multisectoral action for a life course approach to healthy ageing: Draft global strategy and plan of action on ageing and health: Report by the Secretariat [Internet]. 2016 [Updated 2016]. Available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/252671
29.World Health Organization. World report on ageing and health [Internet]. 2015 [Updated 2015]. Available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/186463
30.World Health Organization. Active ageing: A policy framework [Internet]. 2002 [Updated 2002]. Available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/67215
31.World Health Organization, World Bank. Monitoring progress towards universal health coverage at country and global levels, framework, measures and targets [Internet]. 2014 [Updated 2014]. Available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/112824
32.Schulz R, Heckhausen J. A life span model of successful aging. The American Psychologist. 1996; 51(7):702-14. [DOI:10.1037/0003-066X.51.7.702]
33.Rowe JW, Kahn RL. Successful aging. The Gerontologist. 1997; 37(4):433-40. [DOI:10.1093/geront/37.4.433] [PMID]
34.Grad FP. The preamble of the constitution of the World Health Organization. Bulletin of the World Health Organization. 2002; 80(12):981-4. [PMID] [PMCID]1.World Health Organization. Facts on ageing [Internet]. 2013 [Updated 2013]. Available from: Link Not Found
2.Secretariat of the National Council of the Elderly. The National Document for the Elderly [Internet]. 2020 [Updated 2020]. Available from: https://hc.sums.ac.ir/Dorsapax/userfiles/Sub462/Dabirkhane-Files/National-document.pdf
3.United Nations Secretariat. World population prospects: The 2000 revision: Volume II: Sex and age distribution of populations [Internet]. 2003 [Updated 2003]. Available from: https://www.un.org/development/desa/pd/sites/www.un.org.development.desa.pd/files/files/documents/2020/Jan/un_2002_world_population_prospects-2002_revision_volume-ii.pdf
4.United Nations. World population prospects 2019: Highlights [Internet]. 2019 [Updated 2019 June 17]. Availble from: https://www.un.org/development/desa/publications/world-population-prospects-2019-highlights.html
5.The World Bank. GNI per capita, Atlas method (current US$) - Iran, Islamic Rep [Internet]. 2020 [Updated 2020]. Available from: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GNP.PCAP.CD?locations=IR
6.Fathi E. [Population aging in Iran and its future (Persian)] [Internet]. 2020 [Updated 2020 May]. Available from: https://srtc.ac.ir/analytical-reports/ID/5117/%D96
7.United Nations. World population prospects: Key findings and advance tables [Internet]. 2017 [Updated 2017]. Available from: https://population.un.org/wpp/Publications/Files/WPP2017_KeyFindings.pdf
8.United Nations. World population prospects: The 2017 revision [Internet]. 2017 [Updated 2017 June 21]. Availble from: https://www.un.org/development/desa/publications/world-population-prospects-the-2017-revision.html
9.Abbasi S, Sarkhil B, Hossini Sh, Shahbazi Gazoor L. [The aging trend of the Iranian population from the past to the horizon of 1420 with an approach to the demographic, social and economic characteristics of the elderly (Persian)] [Internet]. 2014 [Updated 2014 March]. Availble from: https://srtc.ac.ir/Archives-of-research-projects/ID/1160/-
10.Motlagh M, Yazdani S, Taheri Tanjani P. [Elderly health profile in Islamic Republic of Iran (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2014.
11.Centers for Disease Control and Prevention. Public health and aging: trends in aging --- United States and worldwide [Internet]. 2003 [Updated 2003 February 13]. Availble from: https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5206a2.htm
12.Yoshino N, Kim CJ, Sirivunnabood P. Aging population and its impacts on fiscal sustainability [Internet]. 2019 [Updated 2019 March 15]. Available from: https://t20japan.org/policy-brief-aging-population-impacts-fiscal-sustainability/
13.Acemoglu D, Restrepo P. Secular stagnation? The effect of aging on economic growth in the age of automation. American Economic Review. 2017; 107(5):174-9. [DOI:10.1257/aer.p20171101]
14.Miri N, Maddah M, Raghfar H. [Aging and economic growth (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2019; 13(5):626-37. [DOI:10.32598/SIJA.13.Special-Issue.626]
15.Kashanian Z, Raghfar H, Mousavi MH. [Simulation of macroeconomic effects of population ageing (application of general equilibrium overlapping generations model) (Persian)]. Journal of Economic Research (Tahghighat-e-Eghtesadi). 2018; 53(1):93-115. [DOI:10.32598/SIJA.13.Special-Issue.626]
16.Yahyavi Dizaj J, Tajvar M, Mohammadzadeh Y. [The effect of the presence of an elderly member on health care costs of Iranian households (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2020; 14(4):462-77. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1668-en.html
17.Soltani MH, Sahaf R, Mohammadi Shahbolaghi F, Ghaffari Sh, Khosravi A, Gohari MR. [Elderly, duration of hospitalization and hospital cost in Milad hospital in Iran (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2012; 6(S1):58-65. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-489-en.html
18.Mirzaie M, Darabi S. [Population aging in Iran and rising health care costs (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 12(2):156-69. [DOI:10.21859/sija-1202156]
19.Alipour V, Pourreza A, Koosheshi M, Heydari H, Emamgholipour Sefiddashti S, Rahimi Foroushani A. Ageing and inpatient hospital expenditures: A study of steepening. Medical Journal of the Islamic Republic of Iran. 2018; 32(1):406-10. [DOI:10.14196/mjiri.32.70] [PMID] [PMCID]
20.Engel GL. The need for a new medical model: A challenge for biomedicine. Science. 1977; 196(4286):129-36. [DOI:10.1126/science.847460] [PMID]
21.Eliopoulos Ch. Gerontological nursing. Philadelphia, PA: Wolters Kluwer Health; 2014. https://www.google.com/books/edition/Gerontological_Nursing/O3Tldj3RHowC?hl=en&gbpv=0
22.Asadi Noghabi A, Alhani F, Peyrovi H. [The concept of health in elderly people: A literature review (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2012; 25(78):62-71. http://ijn.iums.ac.ir/article-1-1381-en.html
23.World Health Organization. Global strategy and action plan on ageing and health [Internet]. 2017 [Updated 2017]. Availble from: https://www.who.int/ageing/WHO-GSAP-2017.pdf
24.Bani Fatemeh H, Alizadeh Aghdam MB, Shaham Far J, Abdi B. [Gender and health; The analyzing of the gender role on health inequalities (Persian)]. Two Quarterly Journal of Contemporary Sociological Research. 2014; 3(4):1-29. https://csr.basu.ac.ir/article_926.html?lang=en
25.Zanjari N. [Good old age; an overview of the concepts and dimensions of good agin (Persian)]. Tehran: Tarh-e-Naghd; 2019. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5315754
26.Scheidt RJ, Humpherys DR, Yorgason JB. Successful aging: What’s not to like? Journal of Applied Gerontology. 1999; 18(3):277-82. [DOI:10.1177/073346489901800301]
27.World Health Organization. Decade of healthy ageing (2020 – 2030) [Internet]. 2019 [Updated 2019 March]. Available from: https://cdn.who.int/media/docs/default-source/documents/decade-of-health-ageing/decade-healthy-ageing-update-march-2019.pdf?sfvrsn=5a6d0e5c_2
28.World Health Assembly. Multisectoral action for a life course approach to healthy ageing: Draft global strategy and plan of action on ageing and health: Report by the Secretariat [Internet]. 2016 [Updated 2016]. Available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/252671
29.World Health Organization. World report on ageing and health [Internet]. 2015 [Updated 2015]. Available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/186463
30.World Health Organization. Active ageing: A policy framework [Internet]. 2002 [Updated 2002]. Available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/67215
31.World Health Organization, World Bank. Monitoring progress towards universal health coverage at country and global levels, framework, measures and targets [Internet]. 2014 [Updated 2014]. Available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/112824
32.Schulz R, Heckhausen J. A life span model of successful aging. The American Psychologist. 1996; 51(7):702-14. [DOI:10.1037/0003-066X.51.7.702]
33.Rowe JW, Kahn RL. Successful aging. The Gerontologist. 1997; 37(4):433-40. [DOI:10.1093/geront/37.4.433] [PMID]
35.Shiri M, Rezaei Ghahroudy Z, Aliakbari Saba R, Safakish M, Rostami E. [The results of the study of economic, social, demographic characteristics and health of the elderly and the pattern of benefiting from elderly health service (Persian)] [Internet]. 2017 [Updated 2017]. Available from: https://file.qums.ac.ir/repository/vch/Edu/Books/980127.7.Motaleh_Pajoheshi.pdf
36.World Health Organization. Women, ageing and health: A framework for action [Internet]. 2007 [Updated 2007 January 17]. Available from: https://www.who.int/publications/i/item/9789241563529
37.Kousheshi M, Khosravi A, Alizadeh M, Torkashvand M, Aghaei N. Population ageing in I. R. Iran: Socio-economic, demographic and health characteristics of the elderly: Issues and challenges [Internet]. 2014 [Updated 2014]. Available from: https://iran.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/Population%20Ageing%20in%20I.%20R.%20Iran_2.pdf
38.Farajzadeh M, Ghanei Gheshlagh R, Sayehmiri K. Health related quality of life in Iranian elderly citizens: A systematic review and meta-analysis. International Journal of Community Based Nursing & Midwifery. 2017; 5(2):100-11. [PMID] [PMCID]
39.Rezaee N, Salsali M, Jahantigh M. [Identification of women’s health dimensions: A review on qualitative studies (Persian)]. Iranian Journal of Nursing Research. 2015; 10(3):118-30. http://ijnr.ir/article-1-1572-fa.html
40.van der Waal M. Women’s health and healthy ageing. Women’s Health Bulletin. 2017; 4(1):e42946. https://womenshealthbulletin.sums.ac.ir/article_45253_10a329532661e39e0b355e3e18ce6c5e.pdf
41.Dodd KS, Saczynski JS, Zhao Y, Goldberg RJ, Gurwitz JH. Exclusion of older adults and women from recent trials of acute coronary syndromes. Journal of the American Geriatrics Society. 2011; 59(3):506-11. [DOI:10.1111/j.1532-5415.2010.03305.x] [PMID] [PMCID]
42.Fried L, Paccaud F. Editorial: The public health needs for an ageing society. Public Health Reviews. 2010; 32:351-5. [DOI:10.1007/BF03391606]
43.Rashedi V. [Measurement and modeling of inequalities in the elderlys health in Tehran (Persian)] [PhD. dissertation]. Tehran: University of Social Welfare and Rehabilitation Science; 2017. https://ganj.irandoc.ac.ir/viewer/17d4cdda297c9e68b0e105c2ca781874?sample=1
44.Rokach A. Loneliness and the life cycle. Psychological Reports. 2000; 86(2):629-42. [DOI:10.2466/pr0.2000.86.2.629] [PMID]
45.Borrell-Carrió F, Suchman AL, Epstein RM. The biopsychosocial model 25 years later: Principles, practice, and scientific inquiry. Annals of Family Medicine. 2004; 2(6):576-82. [DOI:10.1370/afm.245] [PMID] [PMCID]
46.Wolf DA. Population change: Friend or foe of the chronic care system? Health Affairs. 2001; 20(6):28-42. [DOI:10.1377/hlthaff.20.6.28] [PMID]
47.Briggs AM, Valentijn PP, Thiyagarajan JA, de Carvalho IA. Elements of integrated care approaches for older people: A review of reviews. BMJ Open. 2018; 8(4):e021194. [DOI:10.1136/bmjopen-2017-021194] [PMID] [PMCID]
48.Shati M, Azimi MS, Davari S, Salbi Z, Lodani S, Kargozar E, et al. [Integrated health care for the healthy (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2019.
49.Council of the Elderly. [Secretariat of the National Council of the Elderly (Persian)]. Tehran: Council of the Elderly; 2019.
50.Security Soscfhaf. [Progress report on the resolutions of the 15th Session of the High Council for Health and Food Security (Persian)]. Tehran: Secretariat of Supreme Council for Health and Food Security; 2017.
51.McBee L. Mindfulness practice with the frail elderly and their caregivers: Changing the practitioner-patient relationship. Topics in Geriatric Rehabilitation. 2003; 19(4):257-64. [DOI:10.1097/00013614-200310000-00006]
52.Jacobzone S, Oxley H. Ageing and health care costs. International Politics and Society. 2002; 1:137-56. https://library.fes.de/pdf-files/ipg/ipg-2002-1/artjacobzone-oxley.pdf
53.Ahmadi B, Farzadi F, Dejman M, Vameghi M, Mohammadi F, Mohtashami B, et al. [Farmehr model: Iranian women’s health conceptual framework (Persian)]. Hakim Health System Research Journal. 2014; 16(4):337-48. http://hakim.hbi.ir/article-1-1220-fa.html
54.Tayeri S. [Hierarchical model design of effective factors in promoting women’s health (Persian)]. Tehran: Iran University of Medical Sciences; 2018.
55.Ministry of Health and Medical Education. [National program for the transformation of the health system, welfare and dignity of the elderly in Iran (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2015. https://phc.umsu.ac.ir/uploads/sanad-salmandan.pdf
56.Jing W, Willis R, Feng Z. Factors influencing quality of life of elderly people with dementia and care implications: A systematic review. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2016; 66:23-41. [DOI:10.1016/j.archger.2016.04.009] [PMID]
57.Zanjari N, Sharifian Sani M, Chavoshi MH, Rafiey H, Mohammadi Shahboulaghi F. Successful aging as a multidimensional concept: An integrative review. Medical Journal of the Islamic Republic of Iran. 2017; 31(1):686-91. [DOI:10.14196/mjiri.31.100] [PMID] [PMCID]
58.Beard JR, Officer A, de Carvalho IA, Sadana R, Pot AM, Michel JP, et al. The world report on ageing and health: A policy framework for healthy ageing. The Lancet. 2016; 387(10033):2145-54. [DOI:10.1016/S0140-6736(15)00516-4]
59.Kowal P, Dowd JE. Definition of an older person. Proposed working definition of an older person in Africa for the MDS Project [Internet]. 2001 [Updated 2001]. Available from: https://www.researchgate.net/profile/Paul-Kowal/publication/264534627
60.Abdekhoda MH. [Information technology and information systems (Persian)]. Tabriz: Tabriz University of Medical Sciences and Health Services; 2018. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5128972
61.Alimohammadzadeh Kh, Akhlaghdoust, M, Bahrainian, S A, Mirzaei A. Survey on Mental Health of Iranian Medical Students: A Cross-sectional Study in Islamic Azad University,Shiraz E-Med J.2017; 18(7):1-5. [DOI:10.5812/semj.14929]
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
سالمند شناسی
دریافت: 1399/7/30 | پذیرش: 1400/1/24 | انتشار: 1400/7/19
دریافت: 1399/7/30 | پذیرش: 1400/1/24 | انتشار: 1400/7/19
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تمامی آثار نشریه سالمند: مجله سالمندی ایران تحت مجوز Creative Commons
Attribution-NonCommercial 4.0 هستند.
تماس با ما
تلفن دفتر نشریه:
تلفن مستقیم:02171732827(تماس فقط روزهای شنبه، یکشنبه و سه شنبه ساعت 10 الی 12) 021221800- داخلی 2827
ایمیل: salmand2010@gmail.com
تلفن ناشر : 02145355000 - 02145355555
