مقدمه 
پیشرفت‌های دانش پزشکی، فناوری‌های جهان امروزی و امید به زندگی منجر به افزایش جمعیت سالمندان جهان شده است. جمعیت جهان به‌سرعت در حال پیر شدن است. پیش‌بینی می‌شود نسبت جمعیت بالای شصت سال جهان از سال 2000 تا 2050 دو برابر شود و از حدود یازده درصد به 22 درصد و از 605 میلیون به 2 میلیارد نفر افزایش یابد [1]. تعداد سالمندان ایران از کمتر از 2/1 میلیون نفر در سال 1335 با بیش از شش برابر شدن در سال 1395 به بالای 4/7 میلیون نفر رسیده است. این در حالی است که جمعیت کشور طی این مدت کمی بیشتر از 4 برابر شده است و سرعت افزایش سالمندان در شصت سال گذشته حدود دو برابر جمعیت کشور افزایش یافته است [2]. اصولاً جمعیت سالمندان نیازمند توجه ویژه در زمینه مسائل مختلف است. افراد سالمند علاوه بر اینکه از نظر جسمی، مستعد بیماری و ناتوانی‌های مختلف هستند. از نظر سلامت روان نیز جزو گروه‌های آسیب‌پذیر هستند؛ بدین معنی که بعضی از مشکلات روانی در این دوره زندگی شیوع بیشتری دارند [3]. در این بین افسردگی یک اختلال روانی رایج است که در میان افراد مسن در کشورهای مختلف شیوع دارد، به‌طوری که بین 3/8 تا 15 درصد آن‌ها علائم افسردگی دارند [4]. بنابراین شناخت افسردگی به‌عنوان یک عامل بیماری‌زا در خودکشی در اواخر زندگی، عوامل مؤثر بر ایجاد آن، پیشگیری و درمان آن از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. 
از بین عوامل مؤثر بر افسردگی در بین سالمندان در پژوهش حاضر، سرمایه‌های معنوی و اجتماعی به‌عنوان متغیر‌های پیش‌بین مورد مطالعه قرار گرفتند. یکی از متغیرهایی که با کیفیت زندگی و افسردگی در دوره سالمندی ارتباط دارد، سرمایه اجتماعی است. فرایند سالمندی و فرایند زیستی و اجتماعی آن به‌طور طبیعی موجب اختلال در نقش‌های اجتماعی فرد سالمند می‌شود. به‌طوری که محدود شدن شبکه ارتباطات شخصی را می‌توان انتظار داشت. این در حالی است که بُعد اجتماعی زندگی تأثیر بسزایی در سلامت روان و کیفیت زندگی دارد [5]. این مفهوم بیانگر حلقه گمشده در توسعه به شمار می‌رود و به گمان برخی از اندیشمندان، علاج مشکلات جامعه مدرن محسوب می‌شود. تحقیقات در این زمینه، از تأثیر مثبت آن در حل بسیاری از مشکلات و بهبود وضعیت جامعه خبر می‌دهد [6]. سرمایه اجتماعی مفهومی نوین و نوپا در عرصه مطالعات اجتماعی است، اما این مفهوم ریشه در روابط اجتماعی نوع بشر دارد. سرمایه اجتماعی به‌عنوان وجوهی از زندگی اجتماعی، شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد اجتماعی تعریف می‌شود که به مشارکت‌کنندگان برای تحقق اهداف مشترک توانایی می‌دهد تا به‌طور مؤثری عمل کنند [7].
سرمایه اجتماعی را می‌توان در دو دسته طبقه‌بندی کرد: شناختی و ساختاری. سرمایه اجتماعی شناختی به انسجام اجتماعی اندازه‌گیری‌شده توسط شاخص‌های ذهنی، اعتماد بین‌فردی‌، متقابل و حمایت‌های اجتماعی ادراک‌شده اشاره دارد. در حالی که سرمایه اجتماعی ساختاری شاخص‌های قابل اندازه‌گیری عینی شبکه‌های اجتماعی و مشارکت اجتماعی را شامل می‌شود [8]. شواهد تجربی حاکی از آن است که سرمایه‌های اجتماعی ضعیف با ضعف در شاخص‌های روانی از جمله افسردگی همبسته است [9]. 
از دیگر سرمایه‌های دوران سالمندی سرمایه معنوی است. یکی از شاخص‌های سلامت روان در دوره سالمندی معنویت است. وقتی افراد پیر می‌شوند می‌توانند تجربیات و افکار گذشته را برای درک بیشتر عالم سازمان‌دهی کنند. طرح اصطلاح سرمایه معنوی نیز در سال‌های اخیر توجه زیادی به خود جلب کرده است. سرمایه معنوی دربرگیرنده نوعی سازگاری و رفتار حل مسئله است که بالاترین سطوح رشد را در حیطه‌های مختلف شناختی، اخلاقی، هیجانی و بین‌فردی شامل می‌شود و فرد را در جهت هماهنگی با پدیده‌های اطراف و دست‌یابی به یکپارچگی درونی و بیرونی یاری می‌کند [10]. این سرمایه به فرد دیدی کلی در مورد زندگی و همه تجارب و رویدادها می‌دهد و او را قادر می‌کند به چارچوب‌بندی و تفسیر مجدد تجارب خود بپردازد، شناخت و معرفت خویش را عمق بخشد [11]. مرور تحقیقات مختلف نشان داده است ارتباط مثبتی بین سرمایه‌های معنوی و سلامت روان وجود دارد. درواقع سالمندانی که معنویت آن‌ها در سطح بالاتری قرار دارد، از سلامت و بهزیستی روان‌شناختی بالاتری نیز برخوردار هستند [12].
در این پژوهش متغیر اضطراب مرگ به‌عنوان میانجی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. به‌عبارتی، سرمایه‌های معنوی و اجتماعی علاوه بر تأثیر مستقیم از طریق اضطراب مرگ بر  افسردگی و علائم آن در سالمندان اثر می‌گذارد. سالمندان به دلیل کاهش قدرت جسمی دچار مشکلات فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی بیشتری نسبت به دیگر گروه‌های سنی می‌شوند [13]. تجربه کردن مقداری اضطراب درباره مرگ، طبیعی است. اگر این اضطراب خیلی شدید باشد، سازگاری کارآمد را تضعیف می‌کند [14]. اضطراب مرگ به‌عنوان یک ترس غیرعادی و بزرگ از مرگ همراه با احساس وحشت از مرگ یا دلهره هنگام فکر کردن به فرایند مردن یا چیزهایی که پس از مرگ رخ می‌دهند، تعریف می‌شود [15]، سطح اضطراب مرگ در افراد می‌تواند به دلیل تفاوت‌های فردی و بسیاری از عوامل اجتماعی متفاوت باشد [16]. از آنجایی که اضطراب مرگ سازه‌ای چند‌بعدی است، می‌توان انتظار داشت بر بسیاری از جنبه‌های زندگی سالمندان تأثیرگذار باشد [17]. بنابراین با در نظر گرفتن شیوع بالای افسردگی در سالمندان، ضرورت دارد عوامل مرتبط با آن، مورد بررسی قرار گیرد. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل مسیر، برای تحلیل ضرایب مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم روابط با افسردگی در سالمندان، پژوهشگر بر آن است تا برازندگی مدل رابطه علّی سرمایه‌های معنوی و اجتماعی با افسردگی از طریق اضطراب مرگ را آزمون کند و به مقایسه مدل و ضرایب مسیر در دو گروه سالمندان دارا و فاقد همسر بپردازد.
روش مطالعه
جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کلیه سالمندان مرد بالای 60 سال شهر تهران در سال 1399 بود [18]. با توجه به تعداد متغیرهای قابل مشاهده (چهار متغیر) و بررسی داده‌ها در دو گروه سالمندان دارا و فاقد همسر، با توجه به تعداد متغیرهای قابل مشاهده در این پژوهش برای نمونه‌گیری حجم بسیار بالاتر از کفایت، چهارصد سالمند انتخاب شد ( با در نظر گرفتن پرسش‌نامه‌های مخدوش و افت آزمودنی در حین جمع‌آوری داده‌ها). به دلیل شیوع کرونا و محدودیت در تردد و عدم امکان پر کردن پرسش‌نامه‌ها به‌صورت حضوری، آزمودنی‌ها به‌صورت آنلاین از طریق شبکه‌های اجتماعی مجازی مانند واتساپ در پژوهش شرکت کردند و به پرسش‌نامه آنلاین طراحی شده پاسخ دادند. پس از حذف داده‌های پرت و پرسش‌نامه‌های مخدوش، 371 پرسش‌نامه تحلیل شد. معیارهای ورود به پژوهش سن بالای شصت سال، ساکن شهرتهران بودن، داشتن حافظه و هشیاری مطلوب (از طریق آزمون مهارت‌های هشیاری کنتاکی)، داشتن حداقل سواد پنجم ابتدایی و رضایت برای شرکت در تحقیق بود و معیار خروج هم شامل ابتلا به هر نوع بیماری روانی ملزم به مصرف دارو و عدم رضایت برای شرکت در پژوهش بود. پس از ارائه توضیح در پرسش‌نامه آنلاین در مورد نحوه تکمیل پرسش‌نامه‌ها و دریافت رضایت آگاهانه از آزمودنی‌ها برای شرکت در پژوهش و همچنین جلب اعتماد آن‌ها نسبت به محرمانه بودن اطلاعاتشان، پرسش‌نامه‌ها توسط آزمودنی‌ها تکمیل و 380 پرسش‌نامه بازگشت داده شد. بعد از حذف پرسش‌نامه‌های ناقص و مخدوش، 371 پرسش‌نامه باقی‌مانده، مورد تجزیه‌و‌تحلیل قرار گرفت. شاخص‌های توان آزمون و برازش مدل نشان‌دهنده کفایت حجم نمونه بود. در این پژوهش برای جایگزین کردن داده‌های گمشده از روش جایگزین کردن داده‌های گمشده با میانگین متغیر استفاده شد. همچنین برای تشخیص داده‌های پرت چند‌متغیری از روش‌های مبتنی بر فاصله ماهالانوبیس برای متغیرها استفاده شده است. میانگین و انحراف معیار سنی شرکت‌کنندگان در پژوهش به ترتیب برابر با 8/4±71/19 بود. پژوهش حاضر از نوع همبستگی و با استفاده از روش آماری تحلیل مسیر و مقایسه گروهی انجام شده است. داده‌های جمع‌آوری‌شده با استفاده از بسته نرم‌افزاری آماری برای علوم اجتماعی (SPSS) و نرم افزار ایموس، نسخه 23 مورد تجزیه‌و‌حلیل قرار گرفت. ابزار اندازه‌گیری مورد استفاده در این پژوهش در ادامه آمده‌اند.
آزمون افسردگی بک
 پرسش‌نامه افسردگی بک از نوع آزمون‌های خود‌سنجی است که آزمودنی‌ها باید بر روی یک مقیاس چهاردرجه‌ای از صفر تا سه به آن پاسخ دهند. این مقیاس درجات مختلف افسردگی را از خفیف تا بسیار شدید تعیین می‌کند و دامنه نمرات آن از حداقل صفر تا حداکثر 63 است. سؤالات بر مبنای یک مقیاس لیکرت چهاردرجه‌ای از صفر تا سه است و حداقل نمره در این آزمون صفر و حداکثر آن 63 است. بک و همکاران با بررسی پژوهش‌هایی که از این ابزار استفاده کرده بودند، دریافتند ضریب اعتبار آن با استفاده از شیوه‌های بازآزمایی برحسب فاصله بین دفعات اجرا و نیز نوع جمعیت مورد آزمون از 0/48 تا 0/86 متغیر بوده است. بک و همکاران بار دیگر در سال 1996 ضریب اعتبار بازآزمایی آزمون در فاصله یک‌هفته‌ای را 0/93 به دست آوردند. در مورد روایی پرسش‌نامه افسردگی بک نیز پژوهش‌های مختلفی انجام شده است. میانگین همبستگی پرسش‌نامه افسردگی بک با مقیاس درجه‌بندی روان‌پزشکی همیلتون، مقیاس خود‌سنجی زدنگ، مقیاس افسردگی تست شخصیت چند وجهی مینه سوتا ، مقیاس صفات عاطفی چندگانه و scl-90 بیش از 0/60 است [18]. در داخل کشور نیز رفیعی و سیفی [19]، پایایی این مقیاس را با استفاده از آلفای کرونباخ 0/92 و کاویانی و موسوی [20] نیز روایی آن را 0/72 گزارش کرده‌اند. در پژوهش حاضر پایایی این ابزار با روش آلفای کرونباخ، 0/84 محاسبه شد.
پرسش‌نامه سرمایه اجتماعی
 این مقیاس توسط پاژاک [21] ساخته شده است و دارای دوازده گویه است. این ابزار با استفاده از مقیاس پنج‌درجه‌ای لیکرت از یـک تـا پـنج نمـره‌گذاری می‌شود. نمره ابزار با جمع کردن نمره گویه‌ها و میانگین گرفتن از آن‌ها به دست می‌آید و هرچـه نمـره آزمـودنی بیشتر باشد، یعنی دارای سرمایه اجتماعی بیشتری است. سازنده پایایی ابـزار را بـا روش آلفـای کرونبـاخ 0/86 گزارش کرد و روایی ابزار را با مفاهیم اعتماد اجتماعی تعمیم‌یافته، تساهل اجتماعی، نگرش مثبت نسبت به برون‌گروه‌ها و عدم تعصب نسبت به درون‌گروه‌ها بررسی و بیان کرد که ابزار همان مفهومی را منعکس می‌کند که باید سنجیده شـود، یعنی از روایی خوبی برخوردار است. همچنین در ایران پایایی ابزار بـا روش آلفـای کرونبـاخ 0/81 گزارش شد [22]. در پژوهش حاضر پایایی این ابزار با روش آلفای کرونباخ 0/79 به دست آمد.
پرسش‌نامه سرمایه معنوی سالمندان
 این مقیاس به منظور سنجش سرمایه معنوی سالمندان در ایران طراحی و تدوین شده است [23]. این پرسش‌نامه دارای 21 سؤال و چهار مؤلفه ارزش‌گرایی معنوی، خلوت با خدا، اهمیت معنویت و تأثیرگذاری معنوی است و بر اساس طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت با سؤالاتی مانند (چقدر باورهای مذهبی شما باعث تسهیل روند انجام امور و کارهایتان می‌شود؟) به سنجش سرمایه معنوی سالمندان می‌پردازد. 
برای محاسبه امتیاز هر زیرمقیاس، نمره تک‌تک گویه‌های مربوط به آن زیرمقیاس با هم جمع می‌شود. برای محاسبه امتیاز کلی پرسش‌نامه، نمره همه گویه‌های پرسش‌نامه با هم جمع می‌شود. دامنه امتیاز این پرسش‌نامه بین 21 تا 105 خواهد بود. هرچه امتیاز حاصل‌شده از این پرسش‌نامه بیشتر باشد، نشان‌دهنده میزان بیشتر سرمایه معنوی سالمندان خواهد بود و بالعکس. روایی محتوایی و صوری و ملاکی این پرسش‌نامه مناسب ارزیابی شده است. ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای این پرسش‌نامه بالای 0/7 برآورد شد [23]. در پژوهش حاضر پایایی این ابزار با روش آلفای کرونباخ 0/81 به دست آمد.
پرسش‌نامه اضطراب مرگ
مقیاس اضطراب مرگ تمپلر ابزاری برای اندازه‌گیری اضطراب مربوط به مرگ است. این مقیاس، پرسش‌نامه‌ای خود‌اجرایی متشکل از پانزده سؤال بلی/خیر است. این پرسش‌نامه به فارسی برگردانده شده است [24] و دارای سه مؤلفه اضطراب مرگ صرف، عامل عمومی، ترس از درد و جراحی است. پاسخ بلی نشانه وجود اضطراب در فرد است. دامنه نمره‌های این مقیاس از صفر تا پانزده است و نمره زیاد (نمره بالاتر از متوسط (نمره 8)) معرف درجه بالایی از اضطراب مرگ است. به این ترتیب نمره‌های این مقیاس بین صفر تا پانزده متغیر است که نمره بالا معرف اضطراب بالاتر افراد در مورد مرگ است. بررسی‌های به‌عمل‌آمده درباره اعتبار مقیاس اضطراب مرگ، نشان می‌دهد این مقیاس از اعتبار قابل قبولی بهره‌مند است. ضرایب آلفای کرونباخ را برای عامل‌های سه‌گانه‌ای که با روش تحلیل عوامل و ویرایش ایتالیایی این مقیاس به دست آمده‌اند، به ترتیب 0/68، 0/49 و 0/60 گزارش کرده‌اند [24]. همچنین پایایی پرسش‌نامه در ایران با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ 65 درصد به دست آمد و همچنین برای بررسی روایی، از مقیاس اضطراب آشکار استفاده شد که نتیجه، 34 درصد همبستگی را نشان داد [24]. در پژوهش حاضر پایایی این ابزار با روش آلفای کرونباخ 0/78 به‌دست آمد.
یافته‌ها 
نمونه از نظر وضعیت تأهل و سن مطابق با جدول شماره 1 توزیع شده است.


در جدول شماره 1 وضعیت تأهل و سن پاسخ‌دهندگان ارائه شده است. از بین 371 نفرحجم نمونه آماری 47/7 درصد (177 نفر) دارای همسر و 52/3 درصد (194 نفر) فاقد همسر هستند. همچنین از بین این افراد 26/41 درصد (98 نفر) دارای سن 65 تا 70 سال، 33/69 درصد (125 نفر) دارای سن 71 تا 75 سال، 28/57 درصد (106 نفر) دارای سن 76 تا 80 سال و 11/32 درصد (42 نفر) دارای سن بیشتر از 80 سال هستند.
جداول شماره 2 و 3 شاخص‌های توصیفی (میانگین، انحراف معیار و حداقل و حداکثر نمره) نمونه شرکت‌کننده در پژوهش حاضر و نتایج آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین متغییرهای پیش‌بین، میانجی و ملاک را در پژوهش حاضر به ترتیب برای سالمندان دارا و فاقد همسر نشان می​دهد.




مندرجات آن، حاکی از آن است که تمام متغیرهای پژوهش، دارای همبستگی معنی‌داری هستند. این امر حکایت از انتخاب مناسب متغیرها در این پژوهش بر اساس پیشینه پژوهشی و مطالعات انجام‌شده در گذشته دارد. این تحلیل‌های همبستگی بینشی در مورد روابط دو‌متغیری بین متغیرهای پژوهش را فراهم می‌کنند. برای آزمودن هم‌زمان مدل روابط مفروض در پژوهش حاضر، از تحلیل مسیر استفاده شد.
همسو با پیشنهاد کلاین [25]، قبل از تحلیل داده‌ها با استفاده از روش آماری تحلیل مسیر، ابتدا پیش فرض‌های بهنجاری چندمتغیری، خطی بودن، هم‌خطی چندگانه و استقلال خطاها آزمون و تأیید شدند. برای بررسی نرمال بودن داده‌ها از آزمون‌های(چولگی) کجی و کشیدگی استفاده شد. با توجه به اینکه آماره‌های کجی و کشیدگی متغیرهای پژوهش همه بین (2-)و (2) بودند، فرض نرمال بودن داده‌ها تأیید شد. برای بررسی هم‌خطی چندگانه، از آماره تحمل و عامل تورم واریانس استفاده شد و برای همه متغیر‌ها آماره تحمل و عامل تورم واریانس، کمتر از 10 و آماره تحمل بیشتر از 0/1 بود. بنابراین مفروضه عدم هم‌خطی چندگانه رعایت شده بود. همچنین برای آزمون مفروضه استقلال خطاها از آزمون دوربین واتسون استفاده شد. مقدار به‌دست‌آمده در این پژوهش برابر با 1/80 بود و چون در طیف 1/5-2/5 قرار داشت، بیانگر رعایت مفروضه استقلال خطاها بود. 
با توجه به رعایت مفروضه‌ها می‌توان برازندگی الگوی پیشنهادی را بر اساس معیارهای برازندگی ارزیابی کرد. جدول شماره 4 برازش الگوی آزمون‌شده پیشنهادی را براساس شاخص‌های برازندگی برای کل نمونه نشان می‌دهد.


مطابق با مقادیر به‌دست‌آمده، الگوی پیشنهادی دارای برازش مطلوبی نبود. 
با توجه به اینکه مدل پیشنهادی برازش مطلوبی ندارد، لازم است پس از بررسی مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم، مدل اصلاح شود و شاخص‌های برازندگی مدل اصلاح‌شده مجدد ارزیابی شود. تصویر شماره 1 ضرایب استاندارد مسیرها را در الگوی پیشنهادی آزمون‌شده نشان می‌دهد.

الگوی ساختاری، مسیرها و ضرایب استاندارد آن‌ها در مدل پیشنهادی مطابق جدول شماره 4 است.
بر اساس ضرایب پارامتر استاندارد و سطح معناداری متناظر ارائه‌شده در جدول شماره 5 یکی از مسیرهای مستقیم مدل معنی‌دارنیست (مسیر مستقیم سرمایه معنوی به افسردگی) که می‌بایست از مدل حذف شود و برازندگی مدل اصلاح‌شده مجدداً ارزیابی شود.


جدول شماره 4 برازش الگوی آزمون‌شده اصلاح‌شده را بر اساس شاخص‌های برازندگی نشان می‌دهد. مطابق با مقادیر به‌دست‌آمده، الگوی پیشنهادی دارای برازش مطلوبی بود و به عنوان الگوی نهایی پذیرفته شد.
مطابق با جدول شماره 6، مدل اصلاح‌شده برازش مطلوبی دارد.


تصویر شماره 2 ضرایب استاندارد مسیرها را در الگوی اصلاح‌شده نهایی نشان می‌دهد.

الگوی ساختاری، مسیرها و ضرایب استاندارد آن‌ها در مدل اصلاح شده مطابق جدول شماره 7 است.


مطابق با جدول شماره 7 تمام مسیرهای باقی‌مانده در مدل معنی‌دار بودند. 
برای مقایسه دو مدل در دو گروه سالمندان دارا و فاقد همسر، از روش تحلیل چند‌گروهی استفاده شد. در این پژوهش تغییرناپذیری مدل‌های اندازه‌گیری در گروه دارا و فاقد همسر از طریق آزمون مقایسه مدل‌های بدون محدودیت و مدل‌های دارای وزن‌های محدود‌شده، بررسی شد. اگر تفاوت مجذور خی دو (در مدل بدون محدودیت و مدل محدود‌شده)، تفاوت معنی‌داری را نشان دهد، می‌توان به این نتیجه رسید که فرضیه تعدیل‌کنندگی وضعیت تأهل، مورد قبول است. به عبارتی، این نتیجه شواهدی دال بر این فراهم می‌کند که حداقل یک یا چند مسیر مستقیم در دو گروه تفاوت معنی‌دار دارند. 
با مقایسه شاخص‌های اندازه‌گیری و برازش مدل بدون محدودیت در سالمندان دارا و فاقد همسر درمی‌یابیم که از نظر ساختاری دو مدل شبیه به هم هستند، اما برآوردهای ارزشی متفاوتی دارند. با استفاده از تحلیل چند‌گروهی مدل محدودشده، وزن‌های ساختاری محدود‌‌شده و یا مساوی در نظر گرفته‌شده در دو گروه به دست آمد. در جدول شماره 8، شاخص‌های برازندگی مدل‌های اصلاح‌شده بدون محدودیت و محدود‌شده، در دو گروه مقایسه شده است.


مندرجات جدول شماره 8 نشان می‌دهد تفاضل مجذور خی دو مدل A و B برابر با 5/70 و درجه آزادی آن چهار است. با توجه به این مقدار مجذور خی و درجه آزادی چهار در جدول شماره 8 که 9/49 است، به این نتیجه می‌رسیم که تفاوت دو گروه معنی‌دار نیست (05  در این پژوهش برای تعیین معنی‌داری روابط غیرمستقیم متغیرها، از آزمون بوت استرپ استفاده شده است. جدول شماره 9 ضرایب استاندارد را در مسیرهای غیرمستقیم در مدل آزمون‌شده نشان می‌دهد.


درباره اثر غیر‌مستقیم سرمایه معنوی بر افسردگی از طریق اضطراب مرگ، مندرجات جدول شماره 6 نشان می‌دهند این مسیر غیرمستقیم معنی‌دار است (0/01≤P و 0/05-=‌β) و با توجه به معنی‌دار نبودن مسیر مستقیم علی‌رغم اثر کلی معنی‌دار، این رابطه به صورت کامل میانجی‌گری می‌شود. همچنین برای اثر غیرمستقیم سرمایه اجتماعی بر افسردگی از طریق اضطراب مرگ نیز مندرجات جدول شماره 6 نشان می‌دهند این مسیر نیز معنی‌دار است (0/05≥P و 0/04=‌β‌)، که به دلیل معنی‌دار بودن مسیر مستقیم می‌توان گفت این رابطه به صورت جزئی میانجی‌گری می‌شود.
بحث
 به دلیل متداول بودن افسردگی در بین سالمندان، پژوهش حاضر با هدف آزمون مدل علّی افسردگی بر اساس سرمایه‌های معنوی و اجتماعی از طریق اضطراب مرگ در سالمندان انجام شد. تحلیل داده‌ها نشان داد سرمایه‌های معنوی با افسردگی علی‌رغم اینکه در روابط همبستگی ساده دارای همبستگی معنی‌داری بود، در قالب مدل مسیر مستقیم سرمایه معنوی به افسردگی، معنی‌دار نبود و از مدل حذف شد که این به دلیل رابطه میانجی‌گری قوی‌ای بود که به واسطه آن تمام اثر سرمایه معنوی بر افسردگی از طریق متغیر میانجی منتقل شد. همچنین نتایج نشان داد بین سرمایه اجتماعی و افسردگی در سالمندان رابطه معنی‌دار منفی وجود دارد. سوابق پژوهشی به‌صورت قوی از رابطه بین سرمایه‌های معنوی و اجتماعی با افسردگی در سالمندان حمایت می‌کند. برای مثال در پژوهشی نشان داده شد ابعاد هوش معنوی و سرمایه روان‌شناختی، سطح رضایت از زندگی سالمندان را به‌طور معناداری پیش‌بینی می‌کنند [26]. همچنین مؤلفه‌های سرمایه معنوی و اجتماعی در نشانگان بالینی سالمندان از جمله سلامت روان نقش داشت [27]، در پژوهش دیگری نشان داده شد تجربیات روزمره معنوی و حمایت اجتماعی با افسردگی رابطه معکوس داشتند [4]. همچنین نتایج پژوهش دیگری نشان داد بهزیستی معنوی و حمایت اجتماعی بر افسردگی و رضایت از زندگی سالمندان تأثیر بسزایی دارد [28] و نیز در پژوهشی ارتباط معنی‌داری بین سرمایه اجتماعی شناختی و علائم افسردگی در سالمندان پیدا شد [29]. پژوهش مشابهی نیز نشان داد بین سلامت معنوی و افسردگی سالمندان رابطه منفی معنی‌داری وجود دارد [30]. در تبیین این یافته می‌توان گفت سرمایه اجتماعی منبعی است از روابط اجتماعی میان اعضای خانواده و جامعه و از سوی دیگر سرمایه اجتماعی فراتر از آنکه منبعی از احساس تعلق افراد به اجتماعشان، همکاری اجتماعی، روابط متقابل، اعتماد و نگرش مثبت به نهادها باشد، دربرگیرنده مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و یا مشارکت مدنی است که افزایش آن همسو با نتایج این پژوهش می‌تواند افسردگی را در سالمندان بهبود بخشد، زیرا رابطه معکوسی بین میزان سرمایه اجتماعی سالمندان و میزان احساس انزوای اجتماعی در آن‌ها وجود دارد. 
همچنین در تبیین رابطه سرمایه‌های معنوی با افسردگی می‌توان گفت سرمایه معنوی نیرو و نفوذ حاصل از دل بستن به نیروی فرابشری است که سبب آرامش، تلاش هدفمند و امیدواری غایت‌نگر می‌شود [31] و از آنجایی که در دین اسلام معنویت به‌صورت پایبندی به رفتارها و باورهای مذهبی و همچنین دلبستگی، توکل و امید به لطف بیکران خداوند معرفی شده است، می‌توان گفت با توجه به اینکه سرمایه معنوی ماهیتی انرژی‌بخش دارند و به‌عنوان یک منبع روانی دستاوردها و منافع قابل توجهی را برای افراد به ارمغان می‌آورد [32]، سبب می‌شود سالمندان در لحظات مواجهه با دشواری‌ها و مصائب با تکیه به منبع بیکران الهی صبر و بردباری به خرج دهند و هرچه این دلبستگی به اصول معنوی و مذهبی نیرومند‌تر باشد، سالمندان در زمان مواجهه با مشکلات امیدوارتر خواهند بود. به همین دلیل افسردگی رابطه معکوسی با سرمایه‌های معنوی در سالمندان دارد.
همسو با پژوهش‌های پیشین، نتایج پژوهش حاضر از رابطه بین سرمایه‌های معنوی و اجتماعی با اضطراب مرگ و همچنین رابطه بین اضطراب مرگ با افسردگی حمایت کرد. برای مثال در پژوهشی با عنوان بررسی رابطه بین حمایت اجتماعی و پایبندی به مذهب با اضطراب مرگ در سالمندان نشان دادند از چهار مؤلفه حمایت اجتماعی، بین دو مؤلفه اضطرب مرگ یعنی ترس از عواقب مردن و ترس از مرگ توسط دیگران با اضطراب مرگ کلی، رابطه معنادار مثبت وجود دارد. علاوه ‌بر این بین پایبندی به مذهب با اضطراب مرگ، رابطه معنادار مثبت وجود دارد [33]. نتایج پژوهش جدیدی نشان داده است بین سلامت مذهبی و مقابله مذهبی با اضطراب مرگ در سالمندان رابطه وجود دارد [34] و نیز پژوهش مشابهی نشان داد اثر حمایت اجتماعی بر اضطراب از مرگ منفی و معنی‌دار است [35].
 همچنین سوابق پژوهشی نشان داده است در سالمندان، همبستگی معناداری بین هوش معنوی، حمایت اجتماعی ادراک‌شده و احساس تنهایی با نشانگان افسردگی، استرس و اضطراب مرگ وجود دارد. همچنین مؤلفه‌های هوش معنوی، حمایت اجتماعی ادراک‌شده و احساس تنهایی قادر به پیش‌بینی تغییرات افسردگی، استرس ادراک‌شده و اضطراب مرگ بودند. در تبیین نقش میانجی‌گری اضطراب مرگ در رابطه بین سرمایه معنوی و افسردگی می‌توان گفت با توجه به اینکه مذهب و معنویت به تمام سؤال‌های مربوط به مرگ و علت وجودی انسان پاسخ می‌دهد، در افراد یک حس پیش‌بینی‌پذیری و احساس کنترل ایجاد می‌کند که از اضطراب فراخوانده‌شده که ناشی از نگرش خاص مرگ و مواجهه با مرگ است، پیشگیری می‌کند. درنتیجه کاهش این اضطراب افسردگی در سالمندان کمتر می‌شود. درواقع سرمایه معنوی می‌تواند به‌عنوان منبع حمایتی مهم به سالمندان برای سلامت جسمی و روانی بیشتر کمک کند. همچنین با توجه به اینکه مطابق با یافته‌های پژوهش، سرمایه اجتماعی علاوه بر تأثیر مستقیم از طریق اضطراب مرگ نیز بر افسردگی اثر داشت می‌توان گفت سرمایه اجتماعی و تعاملات بین‌فردی اهمیت ویژه‌ای در رویکرد افراد به مرگ دارد. بنابراین برخورداری از سرمایه اجتماعی بالا سبب کاهش اضطراب مرگ و به واسطه آن کاهش افسردگی خواهد شد. با توجه به اینکه بیماری و ناتوانی از جمله عواملی است که اضطراب مرگ را ایجاد می‌کند، می‌توان گفت سرمایه معنوی بالا و تعاملات مثبت بین‌فردی به‌صورت نوعی کارکردهای تنظیم هیجانی برای کاهش اضطراب مرگ عمل می‌کنند. به این معنا که سرمایه بالای اجتماعی می‌تواند سبب کاهش اضطراب مرگ سالمندان شود و از این طریق افسردگی را در سالمندان کاهش ‌دهد.
یافته بعدی در فرضیات اصلی حاکی از این بود که وضعیت تأهل در مدل مفروض نقش تعدیل‌کنندگی نداشت. به این معنی که روابط بین متغیرها در بین سالمندان دارا و فاقد همسر متفاوت نبود و وضعیت تأهل مدل را تعدیل نکرد. متغیر تعدیلگر متغیری است که جهت و شدت ارتباط بین متغیر مستقل (پیش‌بین) و وابسته (ملاک) را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد [36]. در مورد تعدیل‌کنندگی وضعیت تأهل در زمینه پژوهشی سالمندان قبلاً پژوهش انجام نشده و در خصوص همسو بودن یا نبودن یافته مذکور با یافته‌های پیشین نمی‌توان اظهار نظر کرد. در تبیین این یافته می‌توان گفت با توجه به اینکه جمع‌آوری بخشی از داده‌های مربوط به این پژوهش به‌صورت آنلاین و نمونه‌گیری در دسترس انجام شد، آن دسته از سالمندانی در پژوهش شرکت کرده‌اند که به شبکه‌های مجازی دسترسی داشته‌اند و به هر شکلی قادر به همکاری به‌صورت آنلاین با پژوهشگر بوده‌اند. بنابراین وضعیت اقتصادی و اجتماعی مطلوبی داشته‌اند که شاید به این دلیل وضعیت تأهل نقش تعدیل‌کننده نداشت. از سوی دیگر، بخش زیادی از متغیر ملاک توسط متغیرهای پیش‌بین فردی مانند سرمایه‌های روانی و معنوی و ذهن‌آگاهی تبیین می‌شود. بالا بودن چنین ویژگی‌هایی در سالمندان می‌تواند صرف‌نظر از وضعیت تأهلشان بر اضطراب مرگ و به تبع آن افسردگی اثر داشته باشد.
نتیجه‌گیری‌نهایی
انجام پژوهش حاضر نیز مانند سایر پژوهش‌ها با محدودیت‌هایی مواجه بود. پژوهشگر ذکر این نکته را ضروری می‌داند که یافته‌های پژوهش حاضر لازم است در بافت محدودیت‌های آن تفسیر و تعمیم داده شود. نمونه تحقیق فقط شامل افراد سالمند در شهر تهران بود که به دلیل شیوع بیماری کرونا در حین اجرای پژوهش نیمی از نمونه به‌صورت آنلاین در پژوهش شرکت کردند. بنابراین در تعمیم نتایج آن به گروه‌های سنی دیگر و سالمندان مقیم سرای سالمندان لازم است احتیاط بیشتری به عمل آید، زیرا نتایج مربوط به سالمندانی که به شبکه‌های اجتماعی دسترسی داشتند و سواد لازم جهت شرکت در این پژوهش به‌صورت آنلاین را داشتند، ممکن است پژوهش را با سوگیری همراه کرده باشد. انجام این پژوهش به روش تحلیل مسیر بود که امکان تبیین روابط علّی و معلولی بر اساس آن وجود ندارد. این پژوهش فقط به‌صورت کمی انجام شده که اگر تغییر در هدف‌های پژوهش این امکان را فراهم می‌کرد که از روش‌های کیفی نظیر مصاحبه‌های عمیق و نیمه‌ساختار‌یافته استفاده شود، نتایج کامل‌تری به ‌دست می‌آمد. انجام پژوهش‌های مکمل با روش‌های آزمایشی و علّی-مقایسه‌ای و آزمون مقایسه‌ای مدل، به‌ویژه با در نظر گرفتن نقش جنس سالمندان توصیه می‌شود. پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های تجربی برای کاهش اضطراب مرگ و افسردگی در سالمندان از طریق ارتقای سرمایه‌های معنوی و اجتماعی انجام شود. بررسی رابطه متغیر‌های پیش‌بین و ملاک پژوهش با در نظر گرفتن متغیرهای میانجی دیگر پیشنهاد می‌شود. انجام پژوهش‌های طولی مانند بررسی پنل زمانی در چارچوب مدل‌یابی معادلات ساختاری در این زمینه پژوهشی و نیز با توجه به تنوع فرهنگی و قومی ایران پیشنهاد می‌شود. همچنین توصیه می‌‍‌شود در پژوهش‌های آینده متغیرهای بیشتری نظیر وضعیت اقتصادی‌اجتماعی خانواده، بافت فرهنگی، مذهبی و قومی مد نظر قرار بگیرد. با توجه به محدودیت، استفاده از روش‌های همبستگی در تبیین روابط علت و معلولی توصیه می‌شود.
با توجه به نتایج این پژوهش، به سایر درمانگران و مشاوران پیشنهاد می‌شود به نقش متغیرهای پژوهش در افسردگی که رواج زیادی در بین سالمندان دارد توجه کنند و از ارتقای آن‌ها برای بهبود افسردگی سالمندان استفاده کنند. همچنین از نتایج این تحقیق در جهت افزایش آگاهی سالمندان استفاده شود. با توجه به اینکه سرمایه‌های معنوی توانست مقداری از واریانس اضطراب مرگ و به واسطه آن افسردگی را در سالمندان تبیین کند. برگزاری جلسات معنویت‌درمانی برای این گروه پس از تأیید نتایج پژوهش‌های تجربی و قرار دادن راهکارهایی به منظور ارتقای سرمایه‌های معنوی و اجتماعی سالمندان در سیاست‌گذاری‌های مربوط به سلامت روان این گروه سنی، توصیه می‌شود. کمبود سرمایه‌های اجتماعی به‌عنوان یکی از عوامل پیش‌بینی‌کننده افسردگی سالمندان این توصیه را به همراه دارد که در جهت بهبود روابط اجتماعی در دوران سالمندی لازم است اقدامات مؤثری انجام شود.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
 پژوهش حاضر برگرفته از رساله دکتری روان شناسی سلامت  آقای امیر حسین است که در کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز بررسی و با شناسه اخلاق IR.IAU.AHVAZ.REC.1399.106 مصوب شد. 

حامی مالی
پژوهش حاضر برگرفته از پایان‌نامه دکتری است و هزینه آن توسط نویسندگان مقاله تأمین شده است و هیچگونه بودجه‌ای دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند..

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تقدیر و تشکر
نویسندگان ازهمه سالمندان شرکت‌کننده در مطالعه حاضر تشکر می‌کنند.
 

References
1.World Health Organization. World report on ageing and health. Geneva: World Health Organization; 2015. https://apps.who.int/iris/handle/10665/186463
2.Statistics Center of Iran. Detailed results of general population and housing censuses. Statistics Center of Iran: Tehran; 2015. [Link]
3.Gheibizadeh M, Pourghane P, Mossaffa Khomami H, Heidari F, Atrkar Roushan Z. [Identifying the determinants of stress in the retired elderly (Persian)]. Journal of Geriatric Nursing. 2016; 3(1):49-61 [DOI:10.21859/jgn.3.1.49]
4.Barcelos-Ferreira R, Nakano EY, Steffens DC, Bottino CM. Quality of life and physical activity associated to lower prevalence of depression in community-dwelling elderly subjects from Sao Paulo. Journal of Affective Disorders. 2013; 150(2):616-22. [DOI:10.1016/j.jad.2013.02.024] [PMID]
5.Kassani A, Menati R, Menati V, Shoja M, Mirbalouch A. [Investigation of the effective factors in social capital and its relationship with quality of life in elders of Ilam, Iran (Persian)]. Sadra Medical Sciences Journal . 2014; 2(3):235-44. [Link]
6.Villalonga-Olives E, Kawachi I. The dark side of social capital: A systematic review of the negative health effects of social capital. Social Science & Medicine. 2017; 194:105-27. [DOI:10.1016/j.socscimed.2017.10.020] [PMID]
7.Kamruzzaman M, Wood L, Hine J, Currie G, Giles-Corti B, Turrell G. Patterns of social capital associated with transit oriented development. Journal of Transport Geography. 2014; 35:144-55. [DOI:10.1016/j.jtrangeo.2014.02.003]
8.Bassett E, Moore S. Mental health and social capital: Social capital as a promising initiative to improving the mental health of communities. In: Rodriguez-Morales AJ, editor. Current topics in public health. London: IntechOpen; 2013. [DOI:10.5772/53501]
9.Han KM, Han C, Shin C, Jee HJ, An H, Yoon HK, et al. Social capital, socioeconomic status, and depression in community-living elderly. Journal of Psychiatric Research. 2018; 98:133-40. [DOI:10.1016/j.jpsychires.2018.01.002] [PMID]
10.Verter B. Spiritual capital: Theorizing religion with Bourdieu against Bourdieu. Sociological Theory. 2003; 21(2):150-74. [DOI:10.1111/1467-9558.00182]
11.Neubert MJ, Bradley SW, Ardianti R, Simiyu EM. The role of spiritual capital in innovation and performance: Evidence from developing economies. Entrepreneurship Theory and Practice. 2017; 41(4):621-40. [DOI:10.1111/etp.12172]
12.Tiwari S, Singh R, Chand H. Spirituality and psychological wellbeing of elderly of uttarakhand: A comparative study across residential status. Journal of Psychology. 2016; 7(2):112-8. [DOI:10.1080/09764224.2016.11907851]
13.Langlois F, Vu TT, Chassé K, Dupuis G, Kergoat MJ, Bherer L. Benefits of physical exercise training on cognition and quality of life in frail older adults. The Journals of Gerontology: Series B. 2013; 68(3):400-4. [DOI:10.1093/geronb/gbs069] [PMID]
14.Jong J, Ross R, Philip T, Chang SH, Simons N, Halberstadt J. The religious correlates of death anxiety: A systematic review and meta-analysis. Religion, Brain & Behavior. 2018; 8(1):4-20. [DOI:10.1080/2153599X.2016.1238844]
15.Lonetto R, Templer DI. Death anxiety. London: Hemisphere Publishing Corp; 1986. [Link]
16.Shafaii M, Payami M, Amini K, Pahlevan S. [The relationship between death anxiety and quality of life in hemodialysis patients (Persian)]. Journal of Hayat. 2017; 22(4):325-38. [Link]
17.Valikhani A, Firouzabadi A. [Examining death anxiety within the framework of attachment styles in cancer patients: A comparative study (Persian)]. Quarterly Journal of Health Psychology. 2016; 5(18):119-40. [Link]
18.Beck AT, Steer RA, Brown G. Beck depression inventory(BDI-II). London: Pearson; 1996. [DOI:10.1037/t00742-000]
19.Rafiei M, Seifi A. [An investigation into the reliability and validity of beck anxiety inventory among the university students (Persian)]. Thoughts and Behavior in Clinical Psychology. 2013; 7(27):37-46. [Link]
20.Khodabakhsh Pirkalani R, Rahim Jamarouni H. [Effectiveness of mixed cognitive-behaviorial therapy and mindfulness based stressreduction in treating a case of generalized anxiety disorder (Persian)]. Clinical Psychology Studies. 2013; 4(13):121-47. [Link]
21.Pajak K. A tool for measuring bridging social capital. Paper presented at: Conference of the ESA research network for the sociology of culture conference. 15-17 November 2006; Ghent: Belgium Het. [Link]
22.Ghasemi V, Adibi Sede M, Azarbaiejani K, Tavakoli K. [Democracy and economic growth: A worldwide quantitative survey (Persian)]. Social Welfare Quarterly. 2010; 10(36):27-60. [Link]
23.Golparvar M, Darayi N, Khayyatan F. [Construt Islamic spiritual capital and spiritual wellbeing short-form scales (Persian)]. Religious Anthroplogy. 2015; 11(32):167-88. [Link]
24.Ghasempour, A. Predicting death anxiety on the basis of emotion cognitive regulation strategies. Knowledge & Research in Applied Psychology. 2017; 13(48):63-70. [Link]
25.Kline RB. Principles and practice of structural equation modeling. New York: Guilford Publications; 2015. [Link]
26.Jafari A, Hesampour F. [Predicting life satisfaction based on spiritual intelligence and psychological capital in older people (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 12(1):90-103 [DOI:10.21859/sija-120190]
27.Salehi R, Mohammadi M. [The relationship between psychological, spiritual and social capital with clinical symptoms of the elderly (Persian]. Aging Psychology. 2017; 3(1):69-83. [Link]
28.Park J, Roh S. Daily spiritual experiences, social support, and depression among elderly Korean immigrants. Aging & Mental Health. 2013; 17(1):102-8. [PMID]
29.Kim SN, Lee SB. Spiritual well-being, social support, life satisfaction and depression in the community dwelling elderly. Journal of East-West Nursing Research. 2013; 19(2):186-94. [DOI:10.14370/jewnr.2013.19.2.186]
30.Mahwati Y. The relationship between spirituality and depression among the elderly in Indonesia. Makara Journal of Health Research. 2017; 21(1):13-19. [Link]
31.Saidimehr S, Gravandi S, Ezadmehr A, Mohammadi M, Hasani M. [Study of relationship between spiritual health and depression among elderly people (Persian)]. Journal of Ilam University of Medical Sciences. 2015; 23(3):16-25. [Link]
32.Liu L, Gou Z, Zuo J. Social support mediates loneliness and depression in elderly people. Journal of Health Psychology. 2016; 21(5):750-8. [DOI:10.1177/1359105314536941] [PMID]
33.Mehri Nejad SA, Ramezan Saatchi L, Paydar S. [Death anxiety and its relationship with social support and adherence to religion in the elderly (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 11(4):494-503. [DOI:10.21859/sija-1104494]
34.Solaimanizadeh F, Mohammadinia N, Solaimanizadeh L. The relationship between spiritual health and religious coping with death anxiety in the elderly. Journal of Religion and Health. 2020; 59(4):1925-32. [DOI:10.1007/s10943-019-00906-7] [PMID]
35.Jamal-livani H, Jafari M, Alimohammadzadeh K. [The role of social support on elderly death anxiety through self-efficacy mediation (Persian)]. Journal of Gerontology. 2020; 4(4):11-8. [Link]
36.Baron RM, Kenny DA. The moderator-mediator variable distinction in social psychological research: Conceptual, strategic, and statistical considerations. Journal of Personality and Social Psychology. 1986; 51(6):1173-82. [DOI:10.1037/0022-3514.51.6.1173] [PMID]