مقدمه
ارتباطات اجتماعی معنادار (به مثابه مهم‌ترین نیاز اجتماعی افراد)، پشتوانه یکپارچگی و تعهد متقابل اعضای جامعه است. هر چند انزوای اجتماعی به عنوان انعکاسی از محدودیت شبکه اجتماعی و کاهش روابط اجتماعی و ارتباطات با دیگران یا جامعه بزرگ‌تر [1] از دیرباز در جوامع انسانی مطرح بوده است. امروزه افزایش چشمگیر افراد در معرض انزوای اجتماعی، نگرانی‌های فزاینده‌ای به دنبال داشته و به انزوای اجتماعی به عنوان یک مسئله اجتماعی و همه‌گیری توجه شده است [2].
انزوای اجتماعی به وضعیتی اطلاق می‌شود که فرد، فاقد احساس تعلق اجتماعی و فاقد تعاملات معنادار با دیگران بوده و حداقل ارتباطات اجتماعی را داشته باشد [3]. انزوای اجتماعی که با فقدان یا محدودیت در ارتباطات و تعاملات اجتماعی بین افراد مشخص می‌شود [4]، یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین عوامل خطر بیماری‌های مزمن است که در عین حال، کمترین میزان درک و شناخت درباره آن وجود دارد. به انزوای اجتماعی به عنوان یکی از عوامل خطر سلامت جسمی، روانی، سبک زندگی سلامت‌محور، بروز و هم‌زمانی بیماری‌ها و حتی مرگ زود‌هنگام در مطالعات متعدد توجه شده است [5, 6, 7].
اگرچه انزوای اجتماعی در گروه‌های مختلف سنی قابل مشاهده است [1]، اما شواهد موجود نشان می‌دهد که این پدیده با افزایش سن و سالمندی، عمومیت بیشتری پیدا می‌کند و سالمندان در معرض خطر بیشتری از انزوای اجتماعی قرار دارند [8]. انزوای اجتماعی، به دلیل شرایط خاص دوران سالمندی از قبیل ضعف عملکرد جسمی، پدیده آشیانه خالی، از دست دادن همسر و دوستان از مشکلات شایع و عمومیت‌دار در دوران سالمندی است [9, 10]. با وجود آنکه به پیامدهای منفی انزوای اجتماعی در همه گروه‌های سنی توجه شده، ممکن است مخاطرات آن بر سلامت سالمندان بسیار شدید باشد [5]. انزوای اجتماعی عامل خطر مهمی در سلامت سالمندان بوده [4، 10] و اثرات منفی قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی و سلامت جسمی و روانی دارد [4، 11].
در بررسی انزوای اجتماعی 2 دیدگاه غالب وجود دارد که بر اساس آن گروهی بر انزوای اجتماعی به عنوان یک امر عینی و رابطه‌ای و گروهی دیگر به عنوان امری ذهنی تأکید دارند. بر اساس رویکرد عینی‌گرایانه، انزوای اجتماعی را می‌توان به عنوان یک معیار عینی فقدان تماس یا ارتباط با افراد دیگر (خانواده، دوستان، آشنایان، همسایگان و ارائه‌دهندگان خدمات بالقوه) تعریف کرد [4]. انزوای اجتماعی عینی به جنبه‌های ملموس انزوای اجتماعی اشاره دارد که با جدایی فیزیکی و نبود تعامل با دیگران مشخص می‌شود [12]، در حالی که طبق رویکرد ذهنی‌گرایانه، انزوای اجتماعی ذهنی با احساس تنهایی و ادراک فقدان حمایت اجتماعی مشخص می‌شود [10] و به عنوان درک فرد و کیفیت روابط او با اعضای شبکه‌های اجتماعی و همچنین وحدت و یکپارچگی ادراک‌شده و دخالت در شبکه‌های اجتماعی تعریف می‌شود [12]. 
انزوای ذهنی با ادراک و تجربه فرد از عدم تعامل همراه است که در آن فرد احساس تنهایی می‌کند [4، 13]. رویکرد تلفیقی قائل به هر 2 نوع عینی و ذهنی انزوا بوده و بر این اساس، انزوای اجتماعی از 2 بُعد عینی (گسست اجتماعی) و ذهنی (انزوای ادراک‌شده) تشکیل شده است [5، 9]. نکته حائز اهمیت این است که ابعاد عینی و ذهنی انزوای اجتماعی، شرایط متمایز از هم بوده و هر چند تا حدودی با هم همبستگی دارند، اما تجربه عدم گسست یا فقدان ارتباط اجتماعی و احساس تنهایی لزوماً به معنای تجربه دیگری نیست [14].
امروزه تمرکز مطالعات بر توجه هم‌زمان به ابعاد عینی و ذهنی انزوای اجتماعی روز‌به‌روز در حال افزایش است [9, 10]. سنجش انزوای اجتماعی و شناسایی افراد درگیر با انواع انزوای اجتماعی، اولین قدم برای پرداختن به پیامدهای منفی متعدد آن است. اگرچه بررسی و اندازه‌گیری انزوای اجتماعی در تحقیقات علمی سابقه طولانی دارد، اما هنوز هم استاندارد عام و قابل‌قبولی برای اندازه‌گیری انزوای اجتماعی وجود ندارد [15]. 
ابزارهای مختلفی برای سنجش انزوای اجتماعی توسعه یافته‌اند که هر‌کدام یکی از ابعاد عینی و ذهنی انزوای اجتماعی را بررسی می‌کنند. پرکاربردترین ابزارهای سنجش انواع انزوای اجتماعی عبارت‌اند از: مقیاس شبکه اجتماعی لوبن [16]، مقیاس احساس تنهایی دی جانگ گیرولد [17]، پرسش‌نامه حمایت اجتماعی 6 سوالی [18]، پرسش‌نامه حمایت اجتماعی دووک [19]، پرسش‌نامه احساس تنهایی UCLA [20 ]، پرسش‌نامه حمایت اجتماعی ادراک‌شده زیمت [21] و مقیاس‌های گسست اجتماعی و انزوای ادراک‌شده [9, 10] هستند. 
تشخیص انواع عینی و ذهنی انزوای اجتماعی اهمیت اساسی دارد و لازم است ارزیابی انزوای اجتماعی در میان سالمندان بر ابعاد عینی و ذهنی انزوا بپردازد [15]. بررسی هم‌زمان انزوای اجتماعی عینی و ذهنی، امکان درک دقیق‌تر چگونگی ارتباط شبکه اجتماعی عینی و ذهنی با سلامت را فراهم می‌کند [22]. در حالی که شواهد نشان می‌دهد، اشکال مختلف عینی و ذهنی انزوای اجتماعی، به ندرت به صورت هم‌زمان مطالعه قرار می‌شوند [10]. مقیاس‌های گست اجتماعی و انزوای ادراک‌شده از معدود ابزارهای موجود در بررسی انزوای اجتماعی است که به سنجش هم‌زمان ابعاد عینی و ذهنی انزوای اجتماعی بین سالمندان می‌پردازد [9, 10].
انزوای اجتماعی یک عامل خطر مهم و بالقوه قابل اصلاح است که بخش قابل‌توجهی از سالمندان را تحت تأثیر قرار می‌دهد [23]. ایران یکی از کشورهای با سرعت بالای سالمندی جمعیت در جهان است، به طوری که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050 بیش از یک‌سوم کل جمعیت ایران بالای 60 سال داشته باشند. با این حال، انزوای اجتماعی سالمندان یکی از مسائل مغفول در ایران است که به صورت شایسته‌ای به آن توجه نشده است [24]. 
با توجه به شکاف موجود در مطالعه انزوای اجتماعی در میان سالمندان ایرانی و اهمیت مطالعه هم‌زمان انواع عینی و ذهنی انزوای اجتماعی، مطالعه حاضر با هدف روان‌سنجی نسخه فارسی مقیاس‌های عدم ارتباط اجتماعی (انزوای اجتماعی عینی) و انزوای ادراک‌شده (انزوای اجتماعی ذهنی یا احساس تنهایی) که کورنوول و ویت آن را طراحی کرده‌اند [9, 10]، انجام شد.
روش مطالعه
مطالعه حاضر بخشی از طرح تحقیقاتی با عنوان «تعیین شیوع و پیش‌بینی‌کننده‌های انزوای اجتماعی، تبیین تجارب سالمندان شهر تبریز و ارائه راهبردهای پیشگیرانه: یک مطالعه ترکیبی تبیینی متوالی» است که در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز تصویب شده است. (کد اخلاق: IR.TBZMED.REC.1398.768)
یافته‌ها
ابزارهای اعتبار‌یابی‌شده در این تحقیق، مقیاس‌های گسست اجتماعی (انزوای اجتماعی عینی) و انزوای ادراک‌شده (انزوای اجتماعی ذهنی یا احساس تنهایی) بود که کورنول و وایت آن را با استفاده از داده‌های پروژه ملی زندگی اجتماعی، سلامت و سالمندی برای ارزیابی انزوای عینی و ذهنی طراحی کرده‌اند [9, 10]. نسخه انگلیسی مقیاس‌های مذکور در مطالعات متعدد [25, 26 ,27] و به تعداد محدودی از زبان‌ها ترجمه و روان‌سنجی‌شده و استفاده شده است [15].
مقیاس انزوای اجتماعی عینی
مقیاس گسست اجتماعی یا انزوای اجتماعی عینی 8 گویه دارد که اندازه شبکه اجتماعی و فعالیت اجتماعی را ارزیابی می‌کند. گویه‌های مقیاس انزوای اجتماعی عینی عبارت‌اند از: 1. اندازه شبکه اجتماعی (تعداد اعضای شبکه حداکثر تا 5 نفر)، 2. ابعاد شبکه اجتماعی (انواع روابط درون شبکه)، 3. بسامد تعاملات، 4. نسبت اعضای شبکه ساکن در خانه، 5. تعداد دوستان، 6. حضور در جلسات گروهی، 7. اجتماع با اعضای خانواده یا دوستان و 8. شرکت در کارهای داوطلبانه. نمرات به صورت معکوس کد‌گذاری شده و از مجموع آن‌ها نمره انزوای اجتماعی عینی یا گسست اجتماعی (با دامنه 0 تا 8) محاسبه می‌شود. آلفای کرونباخ مقیاس 8 گویه‌ای گسست اجتماعی در مطالعه اصلی 0/73 گزارش شده است [9].
مقیاس انزوای اجتماعی ذهنی
مقیاس انزوای اجتماعی ذهنی یا انزوای ادراک‌شده 9 گویه دارد. گویه‌ها شامل 1. حمایت عاطفی از طرف اعضای خانواده، 2. حمایت‌ ابزاری از طرف اعضای خانواده، 3. حمایت عاطفی از طرف دوستان، 4. حمایت ابزاری از طرف دوستان، 5. حمایت عاطفی از طرف همسر، 6. حمایت ابزاری از طرف همسر، 7. عدم وجود مصاحبت، 8. احساس کنار گذاشته شدن و 9. احساس انزوا. برای به دست آوردن نمره انزوای درک‌شده، نمرات 6 سؤال مربوط به حمایت اعضای خانواده، حمایت دوستان و حمایت همسر، به صورت معکوس کدگذاری شده و از مجموع آن‌ها نمره انزوای اجتماعی عینی یا گسست اجتماعی (با دامنه 0 تا 9) محاسبه می‌شود. آلفای کرونباخ مقیاس 9 گویه‌ای انزوای ادراک‌شده در مطالعه اصلی 0/70 گزارش شده است [9].
ترجمه و بومی‌سازی
پس از کسب اجازه رسمی از طراحان مقیاس‌های مطالعه‌شده، برای تعیین روایی زبان‌شناختی، مراحل ترجمه از انگلیسی به فارسی و بازترجمه از فارسی به انگلیسی انجام شد. برای این منظور، بر اساس پروتکل استاندارد سازمان بهداشت جهانی [28]، ابتدا مقیاس‌ها توسط تیم تحقیق به زبان فارسی ترجمه شده و نسخه فارسی توسط تیمی متشکل از متخصصان سالمندشناسی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و آموزش بهداشت بازبینی شد. در ادامه، نسخه فارسی توسط یک مترجم مستقل از ترجمه اول، به انگلیسی برگردانده شد. در‌نهایت، اعتبار زبان‌شناختی آن توسط یک متخصص بومی ارزیابی و با نسخه اصلی مقایسه شد. 
برای تعیین روایی‌صوری با 15 نفر سالمند به صورت چهره‌به‌چهره مصاحبه انجام شد و موارد مربوط به سطح دشواری (دشواری در درک عبارات) و ابهام (احتمال وجود برداشت‌های نادرست از عبارات یا نارسایی در معانی کلمات) بررسی و پیشنهادات اصلاحی در خصوص پرسش‌نامه اعمال شد. سپس شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوا در یک پنل خبرگان ررسی شد. برای این منظور جهت بررسی شفافیت، وضوح و قابل درک بودن گویه‌های مقیاس‌ها، ترجمه نهایی به همراه اصل پرسش‌نامه در اختیار 15 متخصص در زمینه‌های سالمندشناسی، پرستاری سالمندی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و متخصصین آموزش بهداشت قرار گرفت و بر اساس نظرات آن‌ها، شاخص و نسبت روایی محتوا محاسبه شد. شاخص روایی محتوا، وضوح، سادگی و مرتبط بودن موارد را نشان می‌دهد و نسبت روایی محتوا اهمیت و ضرورت گویه‌ها را مشخص می کند. نظرات پنل خبرگان در نسخه فارسی مقیاس‌ها اعمال شد. حداقل مقدار ضریب روایی محتوای مورد قبول بر اساس تعداد اعضای پنل خبرگان و جدول لاوشه (0/49≤CVR) [29] و حداقل مقدار شاخص روایی محتوای مورد قبول (0/80≤CVI) است [30].
روایی صوری و محتوایی
در بررسی روایی صوری و محتوایی، پیشنهادات اعضای پنل خبرگان درباره گویه‌ها، گزینه‌های پاسخ سؤالات و اصلاحات نگارشی اعمال شد. با توجه به تفاوت‌های فرهنگی جوامع، طبق پیشنهادات اعضای پنل خبرگان، گزینه «شریک جنسی» از لیست گزینه‌های محدوده شبکه اجتماعی (گویه 2 مقیاس گسست اجتماعی) حذف شد. همچنین شرکت در هیئت‌ها و مراسم مذهبی، نمازهای جمعه و جماعت به عنوان مصادیق فعالیت‌های گروهی (گویه 6 مقیاس گسست اجتماعی) افزوده شد. علاوه بر آن، شرکت در فعالیت‌هایی از قبیل اطعام، کمک به تحصیل و درمان نیازمندان، همکاری با نهادهای خیریه، کمک به امور مسجد و برگزاری مراسم مذهبی به عنوان مصادیق فعالیت‌های داوطلبانه (گویه 8 مقیاس گسست اجتماعی) افزوده شد. همچنین اصلاحاتی در جابه‌جایی کلمات و اصلاحات انشایی و نگارشی طبق پیشنهادات اعضای پنل خبرگان اعمال شد.
نسبت روایی محتوای محاسبه‌شده برای گویه‌های نسخه فارسی مقیاس‌های گسست اجتماعی و انزوای ادراک‌شده بر اساس نظرات پنل خبرگان، (0/80=CVR) و مقادیر شاخص روایی محتوای محاسبه‌شده برای مقیاس‌های مذکور (0/83=CVI) نشان‌دهنده روایی محتوای مناسب هر 2 مقیاس بود. مقادیر مربوط به نسبت و شاخص روایی محتوای همه گویه‌های هر 2 مقیاس در جدول شماره 2 گزارش شده است.


نسبت روایی محتوای کلی و شاخص روایی محتوای کلی برای نسخه فارسی مقیاس‌های گسست اجتماعی (0/98=CVR و 0/91=CVI) و انزوای ادراک‌شده (0/91=CVR و 0/96=CVI) محاسبه شد. پس از رفع تناقضات بین نسخه ترجمه‌شده و نسخه اصلی، مصاحبه چهره به چهره نسخه نهایی فارسی مقیاس ها با 15 نفر سالمند انجام شد که سالمندان سؤالات مقیاس‌ها را واضح و قابل فهم ارزیابی کردند.
جامعه پژوهش
جامعه آماری مطالعه حاضر، شامل همه سالمندان 60 سال و بالاتر شهر تبریز (ساکن در خانه) بود که بر اساس نتایج آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور، جمعیتی بالغ بر 170 هزار نفر را شامل بود.
روش نمونه‌گیری
در مطالعه حاضر تعداد 390 نفر سالمند 60 سال یا بیشتر با استفاده از نمونه‌گیری خوشه‌ای با احتمال متناسب با حجم  انتخاب شدند. این روش شکل پیشرفته نمونه گیری خوشه‌ای چند‌مرحله‌ای است. در این روش هر فرد عضو جامعه آماری از شانس یکسان برای انتخاب شدن برخوردار است [31]. نمونه‌گیری از کل سطح شهر و مناطق 10 گانه شهرداری تبریز انجام شد. برای این منظور، با استفاده از اطلاعات جمعیتی شهر تبریز بر اساس نتایج سرشماری کشوری سال 1395، ابتدا حجم نمونه متناسب با جمعیت سالمند هر منطقه مشخص شد. در ادامه، بر اساس روش نمونه‌گیری خوشه‌ای با احتمال متناسب با حجم، بلوک‌های شهری به صورت تصادفی انتخاب و درنهایت، انتخاب سالمندان از بلوک‌های شهری مربوطه به صورت تصادفی انجام شد. حجم نمونه مربوط به هر‌یک از مناطق شهرداری تبریز در جدول شماره 1 ذکر شده است.


جمع‌آوری اطلاعات در فاصله زمانی تیر تا شهریور سال 1398 انجام شد.
تحلیل داده‌ها
تحلیل عاملی اکتشافی برای بررسی ساختار عاملی احتمالی جایگزین که ممکن است متناسب با داده‌های مطالعه فعلی باشد، استفاده شود. روایی سازه مقیاس‌های مورد مطالعه با تحلیل عاملی تأییدی بررسی شد. سازگاری درونی گویه‌ها با ضریب آلفای کرونباخ بررسی شد. تحلیل داده‌ها با 2 نرم‌افزار SPSS نسخه 23 و AMOS نسخه 18 انجام شود.
یافته‌ها
از مجموع 420 نفر سالمند دعوت‌شده به مطالعه 390 نفر در مطالعه شرکت کردند (نرخ پاسخ کلی 92/8 درصد). از مجموع این شرکت‌کنندگان، 212 نفر (54/4 درصد) مرد و 178 نفر (45/6 درصد) زن بودند. میانگین سنی شرکت‌کنندگان 7/7±68/9 سال بود. سایر مشخصات جمعیت‌شناختی سالمندان مورد مطالعه در جدول شماره 2 ذکر شده است.
آزمون کفایت نمونه‌گیری برای 2 مقیاس گسست اجتماعی (0/701) و انزوای ادراک‌شده (0/750)، نشان‌دهنده کفایت نمونه‌گیری و امکان‌پذیر بودن انجام تحلیل عاملی بود.
تحلیل عاملی مقیاس گسست اجتماعی (انزوای عینی)
در مطالعه اصلی، گویه‌های 8 گانه مقیاس گسست اجتماعی روی ساختار 2 عاملی بارگذاری شده بود (عامل اول: محدودیت شبکه اجتماعی شامل 4 گویه و عامل دوم: عدم فعالیت اجتماعی شامل 4 گویه). در مطالعه حاضر، انجام تحلیل عاملی تأییدی ساختار عاملی مطالعه اصلی را تأیید نکرد؛ بنابراین تجزیه و تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش واریماکس انجام شد. بر اساس این تحلیل، 8 گویه مقیاس گسست اجتماعی از یک ساختار 3 عاملی پشتیبانی می‌کنند و مقدار واریانس تبیین‌شده 58/7 درصد بود. کمترین مقدار بار عاملی مربوط به گویه شرکت در کارهای داوطلبانه بود، اما هیچ‌یک از گویه‌های در تحلیل عاملی حذف نشد. نحوه توزیع گویه‌ها در 3 عامل با نسخه اصلی متفاوت بود. 
بر اساس تحلیل عاملی اکتشافی، عامل محدودیت شبکه اجتماعی به 2 عامل (محدودیت شبکه خانواده‌محور و محدودیت شبکه اجتماع‌محور) تقسیم شد. هر‌یک از عامل‌های ذکر‌شده 2 گویه داشت، در حالی که بارگذاری 4 گویه مربوط به عامل عدم فعالیت اجتماعی، در مطالعه کنونی همانند مطالعه اصلی بود. توزیع گویه‌ها و عامل‌های نسخه اصلی و نسخه فارسی مقیاس گسست اجتماعی در جدول شماره 3 نشان داده شده است.


تحلیل عاملی مقیاس انزوای ادراک‌شده (انزوای ذهنی)
در حالی که طبق تحلیل عاملی تأییدی در مطالعه اصلی از مجموع 9 گویه مقیاس انزوای ادراک‌شده، 6 گویه مربوط به حمایت اعضای خانواده، دوستان و همسر روی عامل عدم ادراک حمایت و 3 گویه مربوط به ادراک تنهایی هم روی عامل احساس تنهایی بارگذاری شده بود. 
در مطالعه حاضر، انجام تحلیل عاملی تأییدی، ساختار 2 عاملی مقیاس انزوای ادراک‌شده را تأیید نکرد؛ بنابراین تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش واریماکس انجام شد. بر اساس این تحلیل، 9 گویه مقیاس گسست اجتماعی از یک ساختار 4 عاملی پشتیبانی می‌کنند و مقدار واریانس تبیین‌شده 81/1 درصد بود. بر اساس تحلیل عاملی اکتشافی انجام‌شده، نحوه توزیع گویه‌ها با نسخه اصلی متفاوت بود. بر اساس تحلیل عاملی اکتشافی، عامل عدم ادراک حمایت به 3 زیر‌عامل عدم ادراک حمایت از طرف اعضای خانواده (2 گویه)، دوستان (2 گویه) و همسر (2 گویه) تقسیم شد، در حالی که بارگذاری 3 گویه روی عامل احساس تنهایی در مطالعه حاضر تأیید شد. نحوه توزیع گویه‌ها و عامل‌های نسخه اصلی و نسخه فارسی مقیاس انزوای ادراک‌شده در جدول شماره 4 نشان داده شده است.


تحلیل عاملی تأییدی و مدل‌سازی معادلات ساختاری
برای بررسی روایی سازه مقیاس‌های‌ 8 سؤالی گسست اجتماعی و 9 سؤالی انزوای ادراک‌شده از تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد. شاخص‌های برازش مدل برای مقیاس گسست اجتماعی (RMSEA=0/050, GFI=0/951, CFI=0/950, و TLI=0/955) و شاخص‌های برازش مدل برای مقیاس انزوای ادراک‌شده (RMSEA=0/045, GFI=0/955, CFI=0/955, و TLI=0/950) و نیز بار عاملی هریک از سؤالات مقیاس‌های مورد مطالعه (تصویرهای شماره 1 و 2)، نشان‌دهنده برازش مناسب مقیاس‌های گسست اجتماعی و انزوای ادراک‌شده است.

پایایی و ثبات درونی
برای تعیین پایایی از 2 روش محاسبه ضریـب آلفای کرونباخ و ضریـب همبستگی درون‌طبقه‌ای استفاده شد. آلفای کرونباخ مقیاس گسست اجتماعی (انزوای اجتماعی عینی)، 0/64 و آلفای کرونباخ مقیاس انزوای ادراک‌شده (انزوای اجتماعی ذهنی) 0/76 محاسبه شد که حکایت از ‌سازگاری درونی متوسط مقیاس گسست اجتماعی و سازگاری درونی قابل‌قبول مقیاس انزوای ادراک‌شده داشت. 
همچنین محاسبه ضریب همبستگی درون‌طبقه‌ای با انجام آزمون و بازآزمون (با 20 نفر از سالمندان به فاصله زمانی 2 هفته از آزمون اول) نشان داد میزان ضریب همبستگی درون‌طبقه‌ای برای گویه‌های مقیاس گسست اجتماعی (انزوای اجتماعی عینی) از 0/77 تا 0/97 و برای گویه‌های مقیاس انزوای ادراک‌شده (انزوای اجتماعی ذهنی) از 0/73 تا 0/92 و برای هر 2 مقیاس قابل‌قبول بود.
بحث
یکی از تلاش‌های علمی اخیر تمرکز بر تحلیل شبکه‌های اجتماعی در حوزه‌ سالمند‌شناسی است. هدف اصلی مطالعه حاضر، بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی و ساختار عاملی نسخه فارسی مقیاس‌های گسست اجتماعی و انزوای ادراک‌شده [9, 10] برای استفاده در سالمندان ایرانی بود.
آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده نشان‌دهنده سازگاری درونی متوسط (0/64) گویه‌های نسخه فارسی مقیاس گسست اجتماعی و سازگاری درونی قابل‌قبول (0/76) گویه‌های نسخه فارسی مقیاس انزوای ادراک‌شده بود. مقادیر محاسبه‌شده برای آلفای کرونباخ در نسخه اصلی هم 0/73 برای مقیاس گسست اجتماعی و 0/70 برای مقیاس انزوای ادراک شده بود. 

تحلیل عاملی اکتشافی نسخه فارسی مقیاس‌های گسست اجتماعی و انزوای ادراک‌شده، نشان‌دهنده ظهور عامل‌هایی متفاوت از نسخه اصلی در هر 2 مقیاس بود. طبق تحلیل عاملی انجام شده، 8 گویه مقیاس گسست اجتماعی در نسخه فارسی به جای بارگذاری روی 2 عامل محدودیت شبکه اجتماعی و فقدان فعالیت اجتماعی) مطالعه اصلی [9]، روی 3 عامل (محدودیت شبکه اجتماع‌محور، محدودیت شبکه خانواده‌محور و فقدان فعالیت اجتماعی) بارگذاری شد. در‌واقع، عامل محدودیت شبکه اجتماعی به 2 عامل مجزای (محدودیت شبکه خانواده‌محور و محدودیت شبکه اجتماع‌محور) تقسیم شد، در حالی که 4 گویه مربوط به عامل فقدان فعالیت‌های اجتماعی، در نسخه فارسی هم بارگذاری مشابه نسخه اصلی را داشتند. 
نتایج نشان داد بخش اعظم تعاملات و شبکه اجتماعی سالمندان، محدود به شبکه درون خانواده بوده، به‌ویژه بخشی از شبکه که ساکن در منزل سالمند هستند؛ بنابراین در تحلیل شبکه اجتماعی سالمندان، شاهد شکل‌گیری 2 عامل مجزای محدودیت شبکه خانواده‌محور و محدودیت شبکه اجتماع‌محور هستیم. درباره عامل عدم فعالیت اجتماعی، از طرفی بر اساس زمینه اجتماعی فرهنگی جامعه غربی، بارگذاری گویه مربوط به تعداد دوستان روی عامل مکنون عدم فعالیت اجتماعی در مطالعه اصلی به عنوان یافته تعجب‌آور تلقی شده بود [9]. 
در‌واقع، انتظار محققان و توسعه‌دهندگان ابزار نسخه اصلی این بود که گویه تعداد دوستان روی عامل محدودیت شبکه اجتماعی بارگذاری شد، اما بر‌خلاف انتظار آن‌ها روی عامل فقدان فعالیت‌های اجتماعی بارگذاری شده است. در واقع، مطالعه اصلی نشان داد تعداد دوستان بیشتر، انعکاسی از فعالیت اجتماعی است، نه اندازه شبکه اجتماعی. از سوی دیگر، در روان‌سنجی نسخه ایتالیایی، گویه تعداد دوستان روی عامل محدودیت شبکه اجتماعی بارگذاری شده است [15]. 
اما با توجه به ویژگی‌های فرهنگی جامعه ایران، به‌ویژه هنجارهای نسل کنونی سالمند، بارگذاری گویه تعداد دوستان روی عامل عدم فعالیت‌های اجتماعی، نه تنها دور از انتظار نبود، بلکه مورد انتظار تیم تحقیق بود. تجارب زیسته نشان می‌دهد شبکه اجتماعی غالب سالمندان ایرانی، خانواده‌محور و محدود به تعاملات درون خانوادگی است؛ بنابراین افرادی که درگیر روابط دوستانه بوده و شبکه دوستی گسترده‌تری دارند، برای مشارکت در برنامه‌های گروهی، اجتماعات و فعالیت‌های داوطلبانه تمایل بیشتری دارند. پس قرار گرفتن گویه تعداد دوستان روی عامل عدم فعالیت اجتماعی دور از انتظار نبوده است. این امر گویای اهمیت تفاوت‌های فرهنگی جوامع مختلف در تحلیل شبکه‌های اجتماعی است.
انواع شبکه‌های اجتماعی در جوامع مختلف ممکن است بر اساس تفاوت‌های تاریخی‌، جمعیتی، سیاسی و فرهنگی اشکال مختلفی داشته باشند [32]. هر چند روابط اجتماعی تحت تأثیر ویژگی‌های فرهنگی جوامع است. با این حال، به طور معمول تا پیش از دوره اخیر، در حوزه علوم اجتماعی، در تحلیل شبکه‌‌های اجتماعی ویژگی‌ها و تفاوت‌های فرهنگی نادیده گرفته شده بود [33].
در دوره اخیر، یکی از زمینه‌های اصلی پیشرفت در تحلیل شبکه‌های اجتماعی، کاوش در زمینه ویژگی‌های فرهنگی مدل‌های شبکه اجتماعی است [34]. انواع و الگوهای شبکه‌های اجتماعی سالمندان در کشورهای مختلف، به دلیل تفاوت‌های تاریخی، جمعیتی، سیاسی و فرهنگی ممکن است تفاوت‌های آشکاری داشته باشد [32، 35]؛ بنابراین تفاوت در ابعاد یا عامل‌های نسخه فارسی و نسخه اصلی مقیاس‌های مورد مطالعه می‌تواند ناشی از تفاوت‌های فرهنگی و قومیتی و سایر مؤلفه‌های جامعه‌شناختی، از جمله نظام ارزشی جوامع باشد. اهمیتی که افراد به انواع مختلف روابط در شبکه اجتماعی شخصی قائل‌اند، در افراد و فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است [36]. 
دامنه شبکه اجتماعی (انواع مختلف روابط) افراد می‌تواند تفاوت چشمگیری نسبت به هم داشته باشد. برخی از افراد شبکه بسیار متنوع و گسترده‌ای با تعداد زیادی از اعضای خانواده، دوستان و آشنایان دارند، در حالی که شبکه اجتماعی سایرین ممکن است صرفاً محدود به تعداد مشخصی از افراد باشد. تفاوت در ویژگی‌های شبکه اجتماعی و متغیرهای مکنون در آن می‌تواند منعکس‌کننده ویژگی‌های زندگی اجتماعی، فرهنگی و حتی چارچوب ارزشی جامعه باشد. نوع و ویژگی‌های شبکه اجتماعی فرد در جوامع مختلف ممکن است بر اساس مؤلفه‌های فردی، محیطی، اجتماعی، فرهنگی و غیره اشکال مختلفی داشته باشد [32]. در فرهنگ ایرانی و نسل سالمند کنونی ارتباطات بیشتر حول محور خانواده است. 
تحلیل عاملی نسخه فارسی مقیاس انزوای ادراک‌شده نیز نتایجی متفاوت از نسخه اصلی داشت. نتایج انجام تحلیل عاملی تأییدی در مرحله اول در مورد 9 گویه مقیاس انزوای ادراک‌شده، نشانگر عدم تناسب کافی در ساختار 2 عاملی (عدم حمایت اجتماعی و احساس تنهایی) بود. به این صورت که علی‌رغم تأیید بارگیری گویه‌های 3 گانه مقیاس کوتاه احساس تنهایی روی عامل احساس تنهایی همانند نسخه اصلی مقیاس، عامل فقدان حمایت اجتماعی به 3 زیر‌عامل و 3 منبع مجزای حمایت، شامل فقدان حمایت خانواده، فقدان حمایت دوستان و فقدان حمایت همسر تقسیم شد. در روان‌سنجی نسخه ایتالیایی هم نتایج مشابه گزارش شده بود [15]. 
بررسی تکمیلی و انجام تحلیل عاملی تأییدی مرحله دوم [37] با وارد کردن 3 زیر‌عامل فقدان حمایت خانواده، دوستان و همسر نشان داد که هر 3 زیر‌عامل جدید، ذیل عامل مشترک و سطح بالاتر فقدان حمایت کلی تجمیع شد که این نشان‌دهنده تناسب داده‌ها و انسجام مفهومی بین زیر‌عامل‌های حمایت خانواده، دوستان و همسر بود. این یافته‌ها هم‌راستا با یافته‌های روان‌سنجی نسخه ایتالیایی بود. نتایج مشابه مطالعه حاضر و روان‌سنجی نسخه ایتالیایی، اهمیت انواع روابط و انواع منابع حمایتی در ادراک انزوا را تأکید می‌کند. مطالعات پیشین هم تفاوت حمایت ادراک‌شده از منابع مختلف را تأکید کرده‌اند [15]. 
منابع حمایتی و شبکه‌های اجتماعی مختلف، ویژگی‌ها و عملکردهای مختلف داشته و ممکن است برای افراد مختلف، ادراک و اهمیت مختلفی داشته باشند.
یکی دیگر از یافته جالب این مطالعه، محدودیت شدید تعاملات برون خانواده (شبکه دوستان) در میان سالمندان مورد مطالعه بود. به طور کلی، متداول‌ترین انواع شبکه‌های اجتماعی در سالمندان، شبکه‌های محدود مبتنی بر شبکه‌های خانواده‌محور یا دوست‌محور هستند. هرچند ادعا شده است که تعاملات دوستانه می‌تواند تأثیر بیشتری نسبت به روابط خانوادگی روی رفاه و کیفیت زندگی افراد داشته باشد [38]، اما شکل غالب روابط اجتماعی سالمندان در ایران و به‌ویژه در جامعه مورد مطالعه، خانواده‌محور است. 
تجربه زیسته بسیاری از ما کنش‌گران هم مؤید این مطلب بوده و حکایت از این دارد که شعاع ارتباطی سالمندان محدود به روابط خانوادگی است، نه دوستانه. این یافته ممکن است تبیین‌های مختلفی داشته باشد. یکی از علل شناخته‌شده که در بین جمعیت سالمند، به نوعی شمول عام دارد، مربوط به محدودیت‌های عمومی حرکتی دوره سالمندی ناشی از ضعف در سلامت عمومی و مشکلات مربوط به تعادل و ضعف عضلانی‌اسکلتی است [39]. دلیل دیگر می‌تواند مرتبط با ویژگی‌های محیطی زندگی سالمندان و میزان انطباق محیط زندگی با معیارهای محیط‌های دوستدار سالمند باشد. 
طبق مطالعه انجام‌شده که به ارزیابی میزان انطباق شهر تبریز با شاخص‌های شهر دوستدار سالمند از دیدگاه سالمندان ساکن تبریز پرداخته است، نتایج مطالعه نشان داد سالمندان در همه ابعاد 8 گانه فضاهای باز و ساختمان‌ها، حمل‌ونقل، مسکن، مشارکت اجتماعی، تکریم سالمندان و مشمولیت اجتماعی، مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان، امکانات ارتباطات و اطلاعات و خدمات سلامتی و محلی، شرایط نامطلوب ارزیابی کرده‌اند [40].
ایجاد روابط جدید و تقویت روابط دوستانه و فعالیت‌های گروهی بین سالمندان ایرانی برای بهره‌مندی از کارکردهای مختلف شبکه‌های متنوع اجتماعی، امری ضروری به نظر می‌رسد. ساختار خانواده و شبکه اجتماعی نوع بشر در حال تغییر است. اگرچه ایران به عنوان یک جامعه نسبتاً سنتی و مذهبی در برابر این تغییر تا حدودی مقاومت کرده و کمتر تحت تأثیر این تغییرات قرار گرفته است، اما انتظار می‌رود که در دهه‌های آتی، شاهد تغییراتی در شکل و ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی سالمندان از روابط اولیه خانواده‌محور به روابط ثانویه و شبکه‌های باز باشد. 
نتایج مطالعه مؤید تأثیرپذیری شبکه‌های اجتماعی از زمینه‌های اجتماعی و ویژگی‌های فرهنگی بوده و اهمیت عوامل زمینه‌ای را برای درک الگوهای انزوای اجتماعی نشان می‌دهد. درک بهتر ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی سالمندان، اطلاعات ارزشمندی را برای سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و طراحی آزمایشات پیشگیرانه انزوای اجتماعی سالمندان فراهم می‌کند [35]. از محدودیت‌های این مطالعه این بود که نمونه مورد بررسی در مطالعه حاضر شامل سالمندان ساکن منزل بوده و سالمندان ساکن در مؤسسات و مراکز نگهداری را شامل نمی‌شود؛ بنابراین تعمیم نتایج باید با احتیاط انجام شود.
نتیجه‌گیری‌نهایی
انزوای اجتماعی سالمندان پدیده‌ای شایع و یکی از نگرانی‌های عمده جهانی است. نسخه فارسی مقیاس‌های گسست اجتماعی (انزوای اجتماعی عینی) و انزوای ادراک‌شده (انزوای اجتماعی ذهنی) با وجود ساختار عاملی متفاوت از نسخه اصلی، روایی و پایایی مناسبی برای استفاده بین جمعیت روزافزون سالمند ایرانی داشته و زمینه سنجش و آزمایشات در زمینه انزوای اجتماعی را فراهم می‌کند. همچنین استفاده از این مقیاس‌ها در بررسی انزوای اجتماعی، امکان مقایسه نتایج بین کشورها را فراهم می‌آورد.
پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی، روان‌سجی مقیاس‌های مورد مطالعه در سالمندان ساکن مؤسسات و مراکز نگهداری سالمندان ارزیابی شده و امکان مقایسه هر‌چه بیشتر نتایج فراهم شود.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مطالعه حاضر در کمیته منطقه‌ای اخلاق پژوهش معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز به تصویب رسیده است (IR.TBZMED.REC.1398.768).

حامی مالی
مطالعه حاضر بخشی از پایان‌نامه دانشجویی دوره دکتری تخصصی سالمند‌شناسی است و از طرف دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز حمایت مالی دریافت کرده است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی مطالعه، جمع‌آوری و پاک‌سازی داده‌ها و همکاری در تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها: اکبر عزیزی؛ کمک به مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه و تجزیه‌و‌تحلیل آماری: عبد‌الرسول صفائیان؛  نظارت بر مطالعه و تدوین و اصلاح نسخه اولیه مقاله: حیدر ندریان؛ بازبینی و اصلاح نسخه اولیه مقاله: مینا هاشمی‌پرست؛ پیش‌نویس اولیه مقاله: محمدباقر علیزاده اقدم؛ مفهوم‌سازی و مدیریت مطالعه: حسین مطلبی؛ اصلاح و بازبینی نسخه اولیه و نهایی مقاله: کلیه نویسندگان. 

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان مراتب قدردانی خود را برای حمایت مالی، از دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز اعلام می‌دارند.

References
1.Leigh-Hunt N, Bagguley D, Bash K, Turner V, Turnbull S, Valtorta N, et al. An overview of systematic reviews on the public health consequences of social isolation and loneliness. Public Health. 2017; 152:157-71. [DOI:10.1016/j.puhe.2017.07.035] [PMID]
2.Holt-Lunstad J. A pandemic of social isolation? World Psychiatry. 2021; 20(1):55-6. [DOI:10.1002/wps.20839] [PMID] [PMCID]
3.Nicholson Jr. NR. Social isolation in older adults: an evolutionary concept analysis. Journal of Advanced Nursing. 2009; 65(6):1342-52. [DOI:10.1111/j.1365-2648.2008.04959.x] [PMID]
4.Buffel T, Rémillard-Boilard S, Phillipson C. Social isolation among older people in urban areas. A review of the literature for the ambition for ageing programme in greater Manchester. Manchester: University of Manchester Institute for Collaborative Research on Ageing; 2015. [Link]
5.Cacioppo JT, Hawkley LC. Social isolation and health, with an emphasis on underlying mechanisms. Perspectives in Biology and Medicine. 2003; 46(S 3):S39-52. [DOI:10.1353/pbm.2003.0063]
6.Malcolm M, Frost H, Cowie J. Loneliness and social isolation causal association with health-related lifestyle risk in older adults: a systematic review and meta-analysis protocol. Systematic Reviews. 2019; 8(1):48. [DOI:10.1186/s13643-019-0968-x] [PMID] [PMCID]
7.Lubben J. Addressing social isolation as a potent killer! Public Policy & Aging Report. 2018; 27(4):136-8. [DOI:10.1093/ppar/prx026]
8.Courtin E, Knapp M. Social isolation, loneliness and health in old age: a scoping review. Health & Social Care in the Community. 2017; 25(3):799-812. [DOI:10.1111/hsc.12311] [PMID]
9.Cornwell EY, Waite LJ. Measuring social isolation among older adults using multiple indicators from the NSHAP study. The Journals of Gerontology: Series B. 2009; 64B(S 1):i38-46. [DOI:10.1093/geronb/gbp037] [PMID] [PMCID]
10.Cornwell EY, Waite LJ. Social disconnectedness, perceived isolation, and health among older adults. Journal of Health and Social Behavior. 2009; 50(1):31-48. [DOI:10.1177/002214650905000103] [PMID] [PMCID]
11.Cotterell N, Buffel T, Phillipson C. Preventing social isolation in older people. Maturitas. 2018; 113:80-4. [DOI:10.1016/j.maturitas.2018.04.014] [PMID]
12.Taylor HO, Taylor RJ, Nguyen AW, Chatters L. Social isolation, depression, and psychological distress among older adults. Journal of Aging and Health. 2016; 30(2):229-46. [DOI:10.1177/0898264316673511] [PMID] [PMCID]
13.Poscia A, Stojanovic J, La Milia DI, Duplaga M, Grysztar M, Moscato U, et al. Interventions targeting loneliness and social isolation among the older people: An update systematic review. Experimental Gerontology. 2018; 102:133-44. [DOI:10.1016/j.exger.2017.11.017] [PMID]
14.Ma R, Mann F, Wang J, Lloyd-Evans B, Terhune J, Al-Shihabi A, et al. The effectiveness of interventions for reducing subjective and objective social isolation among people with mental health problems: a systematic review. Social Psychiatry Psychiatr Epidemiol. 2020; 55(7):839-76. [DOI:10.1007/s00127-019-01800-z] [PMID] [PMCID]
15.Fiordelli M, Sak G, Guggiari B, Schulz PJ, Petrocchi S. Differentiating objective and subjective dimensions of social isolation and apprasing their relations with physical and mental health in italian older adults. BMC Geriatrics. 2020; 20(1):472. [DOI:10.1186/s12877-020-01864-6] [PMID] [PMCID]
16.Lubben J, Blozik E, Gillmann G, Iliffe S, von Renteln Kruse W, Beck JC, et al. Performance of an abbreviated version of the Lubben social network scale among three European community-dwelling older adult populations. The Gerontologist. 2006; 46(4):503-13. [DOI:10.1093/geront/46.4.503] [PMID]
17.Gierveld JDJ, Tilburg TV. A 6-item scale for overall, emotional, and social loneliness: Confirmatory tests on survey data. Research on Aging. 2006; 28(5):582-98. [DOI:10.1177/0164027506289723]
18.Sarason IG, Sarason BR, Shearin EN, Pierce GR. A brief measure of social support: Practical and theoretical implications. Journal of Social and Personal Relationships. 1987; 4(4):497-510. [DOI:10.1177/0265407587044007]
19.Wardian J, Robbins D, Wolfersteig W, Johnson T, Dustman P. Validation of the DSSI-10 to measure social support in a general population. Research on Social Work Practice. 2013; 23(1):100-6. [DOI:10.1177/1049731512464582]
20.Russell D, Peplau LA, Ferguson ML. Developing a measure of loneliness. Journal of Personality Assessment. 1978; 42(3):290-4. [DOI:10.1207/s15327752jpa4203_11]
21.Zimet GD, Dahlem NW, Zimet SG, Farley GK. The multidimensional scale of perceived social support. Journal of Personality Assessment. 1988; 52(1):30-41. [DOI:10.1207/s15327752jpa5201_2]
22.Freak-Poli R, Ryan J, Tran T, Owen A, McHugh Power J, Berk M, et al. Social isolation, social support and loneliness as independent concepts, and their relationship with health-related quality of life among older women. Aging & Mental Health. 2022; 26(7):1335-44. [DOI:10.1080/13607863.2021.1940097] [PMID]
23.Cudjoe TKM, Roth DL, Szanton SL, Wolff JL, Boyd CM, Thorpe RJ. The epidemiology of social isolation: National health and aging trends study. The Journals of Gerontology: Series B. 2018; 75(1):107-13. [DOI:10.1093/geronb/gby037] [PMID] [PMCID]
24.Seyfzadeh A, Haghighatian M, Mohajerani A. Social isolation in the elderly: The neglected issue. Iranian Journal of Public Health. 2019; 48(2):365-6. [DOI:10.18502/ijph.v48i2.844]
25.Quach LT, Burr JA. Perceived social isolation, social disconnectedness and falls: the mediating role of depression. Aging & Mental Health. 2021; 25(6):1029-34. [DOI:10.1080/13607863.2020.1732294] [PMID] [PMCID]
26.Santini ZI, Jose PE, York Cornwell E, Koyanagi A, Nielsen L, Hinrichsen C, et al. Social disconnectedness, perceived isolation, and symptoms of depression and anxiety among older Americans (NSHAP): a longitudinal mediation analysis. The Lancet Public Health. 2020; 5(1):e62-70. [DOI:10.1016/S2468-2667(19)30230-0] [PMID]
27.Guilcher SJT, Catharine Craven B, Bassett-Gunter RL, Cimino SR, Hitzig SL. An examination of objective social disconnectedness and perceived social isolation among persons with spinal cord injury/dysfunction: a descriptive cross-sectional study. Disability and Rehabilitation. 2021; 43(1):69-75. [DOI:10.1080/09638288.2019.1616328] [PMID]
28.World Health Organization. Process of translation and adaptation of instruments. Geneva: World Health Organization. [Link]
29.Lawshe CH. A quantitative approach to content validity. Personnel Psychology. 1975; 28(4):563-75. [DOI:10.1111/j.1744-6570.1975.tb01393.x]
30.Polit DF, Beck CT. The content validity index: Are you sure you know what’s being reported? Critique and recommendations. Research in Nursing & Health. 2006; 29(5):489-97. [DOI:10.1002/nur.20147] [PMID]
31.Skinner CJ. Probability Proportional to Size (PPS) sampling. New Jersey: Wiley & Sons, Ltd; 2016. [DOI:10.1002/9781118445112.stat03346.pub2]
32.Fiori KL, Antonucci TC, Akiyama H. Profiles of social relations among older adults: a cross-cultural approach. Ageing and Society. 2008; 28(2):203-31. [DOI:10.1017/S0144686X07006472]
33.Fuhse JA. Culture and social networks. In: Scott RA, Buchmann MC, Kosslyn SM, editors. Emerging trends in the social and behavioral sciences. New Jersey: John Wiley & Sons; 2015. [DOI:10.1002/9781118900772.etrds0066]
34.Scott J. Social network analysis: developments, advances, and prospects. Social Network Analysis and Mining. 2011; 1(1):21-6. [DOI:10.1007/s13278-010-0012-6]
35.Doubova Dubova SV, Pérez-Cuevas R, Espinosa-Alarcón P, Flores-Hernández S. Social network types and functional dependency in older adults in Mexico. BMC Public Health. 2010; 10:104. [DOI:10.1186/1471-2458-10-104] [PMID] [PMCID]
36.Billington R, Hockey JL, Strawbridge S. Exploring self and society. London: Red Globe Press; 1998. [DOI:10.1007/978-1-349-26632-6]
37.Gould SJ. Second order confirmatory factor analysis: An example. In: Hawes JM, Glisan GB, editors. Proceedings of the 1987 Academy of Marketing Science (AMS) Annual Conference. New York: springer cham; 2015. [DOI:10.1007/978-3-319-17052-7_100]
38.Unger JB, McAvay G, Bruce ML, Berkman L, Seeman T. Variation in the impact of social network characteristics on physical functioning in elderly persons: MacArthur studies of successful aging. The Journals of Gerontology. Series B. 1999; 54(5):S245-51. [DOI:10.1093/geronb/54B.5.S245] [PMID]
39.Merchant RA, Liu SG, Lim JY, Fu X, Chan YH. Factors associated with social isolation in community-dwelling older adults: a cross-sectional study. Quality of Life Research. 2020; 29(9):2375-81. [DOI:10.1007/s11136-020-02493-7] [PMID]
40.Samei Sis S, Safaeeian A, Azizi Zeinalhajlou A, Matlabi H. Viewpoints of older people toward the features of age-friendly communities: map for charting progress in Tabriz, Iran. Journal of Aging and Environment. 2020; 36(1):73-89. [DOI:10.1080/26892618.2020.1859037]