مقدمه
کرونا ویروس‌ها به‌عنوان خطرناک‌ترین ویروس خانواده ‌کرونا ویریدا، تاکنون توجه زیادی را در موارد بیماری‌زایی به خود جلب کرده‌اند [1]. کووید-19 در زمان نوشتن این مطالعه، بیش از 250 میلیون نفر را در سراسر جهان آلوده کرده و بیش از 5 میلیون مرگ‌و‌میر را در پی داشته است [2]. در ایران نیز بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی در نوامبر سال 2021 بیش از 6 میلیون بیمار شناسایی شده که بیش از 128 هزار نفر از آنان فوت شده‌اند [3]. سالمندان، بیشتر  از سایر گروه‌های سنی در معرض خطر ابتلا به کووید-19 و عوارض ناشی از آن هستند [4]. دولتمردان، برای کاهش ابتلا و مرگ‌و‌میر در سرتاسر جهان اقداماتی نظیر رعایت فاصله اجتماعی، دوری از اجتماع و قرنطینه کردن را پیشنهاد کردند که باعث ایجاد اثرات روانی بر افراد جامعه شده است [5].
یکی از جنبه‌های روانی بیماری همه‌گیر کووید-19، ترس است [4]. نتایج مطالعات انجام‌شده نیز مؤید ترس و نگرانی ‌بالا از  ابتلا به کووید-19 در افراد شرکت‌کننده بود [6, 7]. از آنجا که این بیماری همه‌گیر هنوز به پایان نرسیده است، این امکان وجود دارد که باعث ایجاد نگرانی بیش از حد بین مردم، به‌ویژه افراد پر‌خطر جامعه مانند کودکان و سالمندان و خانم‌های باردار شود و بر کیفیت زندگی آنان تأثیر منفی بگذارد [8]. بسیاری از سالمندان به خاطر ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای، در برابر بیماری کرونا آسیب‌پذیرتر شناخته شده‌اند و این امر می‌تواند برای آن‌ها موجب ایجاد ترس و وحشت شود [9]. به علاوه، فاصله اجتماعی به‌عنوان یکی از استراتژی‌های اصلی برای مبارزه با کووید-19، یکی از دلایل عمده تنهایی، ترس و اختلالات اضطرابی در سالمندان است [10].
عوامل جمعیت‌شناختی مختلفی‌ بر میزان ترس سالمندان از کووید-19 تأثیر می‌گذارد. در برخی از مطالعات افزایش سن، وضعیت اقتصادی ‌و بیماری‌های مزمن به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌های ترس از کووید-19 گزارش شده است [11, 12]. همچنین در بعضی از مطالعات پیشین، جنسیت، عامل مؤثری بر ترس افراد سالمند گزارش شده، به طوری که زنان نسبت به مردان ترس بیشتری داشتند [13]، در حالی که در مطالعه دیگر این ارتباط تأیید نشد [14]. علاوه بر این، سالمندان با تحصیلات بالاتر، ترس کمتری نسبت به سالمندان با تحصیلات پایین‌تر گزارش دادند [11، 15].
یکی از متغیر‌های تأثیرگذار بر میزان ترس سالمندان می‌تواند سلامت معنوی باشد [16]. سلامت معنوی یکی از ابعاد مهم سلامت در انسان است که ارتباط هماهنگ و یکپارچه‌ای بین نیروهای داخلی فراهم کرده و با ویژگی‌هایی نظیر ثبات در زندگی، صلح، تناسب و هماهنگی، احساس ارتباط نزدیک با خویشتن، خدا، جامعه و محیط مشخص می‌شود. مک‌کین معنویت را راهی می‌داند که افراد معنا و ارزش نهایی زندگی خود را درک می‌کنند [17]. در‌واقع، به دلیل ارتباط متقابل و پیچیده ابعاد گوناگون سلامت بر یکدیگر، بدون سلامت معنوی، دیگر ابعاد زیستی، روان‌شناختی و اجتماعی هم نمی‌توانند عملکرد مناسب داشته باشند یا به حداکثر ظرفیت خود برسند [18].  
سلامت معنوی در دوران سالمندی روابط مثبتی با معیارهای مختلف رضایت از زندگی دارد، سلامت فیزیولوژیکی و روان‌شناختی را تعدیل کرده و در جهت جست‌وجوی معنا و هدف در زندگی مفید بوده و تأثیر قابل‌توجهی بر سلامت روان و موفقیت در این دوران دارد [19]. نتایج تحقیقات زیادی، رابطه جدایی‌ناپذیر بین سلامت معنوی و کیفیت زندگی را در سالمندان مبتلا به سرطان، ایدز، نارسایی قلبی یا افسردگی‌ نشان دادند [20, 21]. نیروهای معنوی باعث آرامش، نیرو و نشاط وصف‌‌ناپذیر شده و افرادی که اعتقادات مذهبی و معنوی قوی‌تری دارند، سازگاری روان‌شناختی بالاتری در برابر بیماری‌ها دارند [22].
شیوع بالای ویروس کرونا در ایران و ترس بالای جمعیت سالمندان نسبت به ابتلای آن می‌تواند شرایط پراسترسی ایجاد کند که سلامت فیزیکی و روانی سالمندان را تحت تأثیر قرار داده و پیامدهای ‌منفی متعددی برای آنان به همراه داشته باشد؛ بنابراین مطالعه حاضر با هدف تعیین نقش محافظت‌کننده سلامت معنوی بر ترس از کووید-19 در سالمندان شهر قزوین انجام شد.
روش مطالعه
این مطالعه توصیفی به صورت مقطعی روی 400 سالمند 60 سال و بالاتر ساکن شهر قزوین از خرداد تا آبان سال 1400 انجام شد. سالمندان مورد مطالعه  با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای انتخاب شدند. بدین صورت که ابتدا قزوین به 3 منطقه شهری تقسیم شد. هر منطقه نمایانگر 1 خوشه بود. برای توزیع نرمال، از هر خوشه حدود 130 تا 135 سالمند واجد شرایط از مراکز تجمع سالمندان از قبیل مساجد، پارک‌ها، مراکز مراقبت روزانه‌ انتخاب شدند. در هر خوشه از میان مساجد و پارک‌ها به تصادف 2 پارک و 4 مسجد در نظر گرفته شد. اعضای 2 مرکز سالمندی روزانه نیز که از کل سالمندان سطح شهر عضو می‌گیرد، در مطالعه مشارکت داشتند. در زمان نمونه‌گیری، حضور 10 درصد سالمندان در مرکز سالمندی مشکلی نداشت. سالمندان به گروه‌های کوچک تقسیم شدند و هر روز 1 گروه حضور داشتند. معیار‌های ورود به مطالعه شامل داشتن تمایل برای شرکت در مطالعه، سن 60 سال و بالاتر و توانایی برقراری ارتباط بود. 
حجم نمونه، با در نظر گرفتن ‌میزان همبستگی بین سلامت معنوی و ترس از کووید-19 برگرفته از مطالعه مشابه [16]، خطای نوع اول آلفا 0/05=α (سطح اطمینان 0/95) و خطای نوع دوم بتا 0/2=β (توان آزمون 0/80)، با استفاده از فرمول:

 
366 نفر برآورد شد. با احتساب احتمال ریزش 10 درصد تعداد حجم نمونه 400 نفر محاسبه شد.
پس از اخذ کد اخلاق در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی قزوین (کد اخلاق: IR.QUMS.REC.1399.286) و بیان اهداف پژوهش برای شرکت‌کنندگان، به افراد از محرمانه ماندن اطلاعات شخصی آن‌ها اطمینان خاطر داده شد و سپس رضایت‌نامه کتبی اخذ و به دنبال آن به پرسش‌نامه‌ها پاسخ داده شد.
ابزار گردآوری داده‌ها 
به‌ منظور گردآوری داده‌ها از پرسش‌نامه‌های اطلاعات جمعیت‌شناختی، پرسش‌نامه ترس از کووید-19، پرسش‌نامه سلامت معنوی پولتزین و الیسون‌ استفاده شد. 
1. پرسش‌نامه اطلاعات جمعیت‌شناختی: شامل اطلاعاتی در رابطه با سن، جنسیت، مذهب، ‌وضعیت تأهل، تعداد فرزندان، سطح تحصیلات، شغل، وضعیت اقتصادی، نحوه زندگی با اعضای خانواده و سابقه بیماری جسمی‌ بود.
2. پرسش‌نامه ترس از کووید-19: برای سنجش ترس از ابتلا به کووید-19 از پرسش‌نامه ارسو و همکاران استفاده شد. پرسش‌نامه ترس از کووید‌-19، 7 سؤال به صورت لیکرتی 5 گزینه‌ای دارد و دامنه نمره کسب‌شده از 7 تا 35 است که نمره بالاتر به منزله ترس بیشتر از ابتلا به ویروس است. ارسو و همکاران، روایی و پایایی این پرسش‌نامه را در جمعیت بالای 18 سال ایرانی در سال 2020 محاسبه کردند و ضریب پایانی آن را با استفاده از آلفای کرونباخ 0/82 با ضریب همبستگی درون‌رده‌ای ‌0/72 گزارش کردند [23]. 
3. پرسش‌نامه سلامت معنوی پولتزین و الیسون: این پرسش‌نامه 20 سؤال دارد که 10 سؤال آن سلامت مذهبی و 10 سؤال دیگر سلامت وجودی را اندازه‌گیری می‌کنند. دامنه نمره سلامت مذهبی و وجودی، هر‌کدام به تفکیک از 10 تا 60 است. نمره کسب‌شده بالاتر، نشانه سلامت مذهبی و وجودی بالاتری است. پاسخ سؤالات به صورت لیکرت 6 درجه‌ای از کاملاً مخالفم  با نمره 1 تا کاملاً موافقم‌ با نمره 6 است. سلامت معنوی به 3 سطح پایین (20 تا 40)، متوسط (41 تا 99) و بالا (100 تا 120) تقسیم‌بندی شده است. در بررسی دهشیری و همکاران [24]، ضریب آلفای کرونباخ برای کل مقیاس سلامت معنوی‌ و اجزای سلامت مذهبی و وجودی 0/90، 0/82، 0/87 و با روش بازآزمایی 0/85، 0/78 و 0/81 گزارش شد.
پرسش‌نامه‌ها بعد از کسب رضایت از سالمند و رعایت اصول اخلاقی به روش مصاحبه رودر‌رو با بیماران سالمند واجد شرایط با رعایت کامل پروتکل‌های بهداشتی، توسط نویسنده اول‌ تکمیل شد.
تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها 
تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 انجام شد. داده‌های به‌دست‌آمده توسط آمار توصیفی (تعداد، درصد، میانگین و انحراف معیار) توصیف شدند. جهت تعیین پیشگویی‌کننده‌های ترس از ابتلا به کووید-19، ابتدا از رگرسیون تک‌متغیره به کار برده شد و سپس متغیرهایی که ارتباط معنادار با ترس از ابتلا به کووید-19 داشتند، وارد رگرسیون چند‌متغیره شدند. سطح معناداری  0/05≥P در نظر گرفته شد. 
یافته‌ها 
در پژوهش حاضر، 400 سالمند 60 تا 89 سال با میانگین سنی 69/70 و انحراف معیار 6/99 مشارکت داشتند. مشخصات جمعیت‌شناختی سالمندان مشارکت‌کننده در این مطالعه در جدول شماره 1 آورده شده است.


با‌توجه‌به نتایج، میانگین نمره ترس از ابتلا به کووید-19، 00/22 با انحراف معیار 8/83 برآورد شد که  میزان نسبتاً بالایی بود.
بر اساس اطلاعات جدول شماره 2، بیشترین بیماری‌ جسمی گزارش‌شده در سالمندان مورد مطالعه به ترتیب، مشکلات بینایی (112، 28/0 درصد)، فشار خون (110 نفر، 27/5 درصد)، بیماری قلبی (87 نفر، 21/8 درصد) و دیابت (82 نفر، 20/5 درصد) بود.


بر اساس اطلاعات جدول شماره 3، بیشتر سالمندان (276 نفر، 69 درصد) سلامت معنوی متوسط داشتند و میانگین سلامت معنوی آنان (17/75) 91/23 بود.


با‌توجه‌به اطلاعات جدول شماره 4، جنسیت (186/=β و 001/P=0)، سابقه فشار خون بالا (0/130=β و 006/P=0)، ‌دیابت (0/097=β و 037/P=0)، سکته مغزی ‌(0/091=β و  048/P=0)، سطح تحصیلات ‌(0/142-=β و 007/P=0)، وضعیت اقتصادی (0/145=β و 007/P=0) و سلامت معنوی (0/117-=β و 013/P=0) به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌های ترس از ابتلا به کووید-19 در سالمندان بود، به طوری که سالمندان زن نسبت به سالمندان مرد، ترس بالاتری را گزارش کردند. 


همچنین در سالمندان بی‌سواد نسبت به آن‌هایی که سطح تحصیلات دبیرستان و بالاتر داشتند، با وضعیت اقتصادی متوسط نسبت به آن‌هایی که وضعیت اقتصادی خوب داشتند و سالمندان مبتلا به فشار خون بالا، دیابت و سکته مغزی، ترس از ابتلا به کووید-19 بالاتری داشتند. همچنین نتایج مطالعه حاضر نشان داد سالمندان با سلامت معنوی بالا نسبت به سایر سالمندان، ترس پایین‌تری گزارش کردند.
بحث
مطالعه حاضر با هدف تعیین نقش محافظت‌کننده سلامت معنوی بر ترس از کووید-19 در سالمندان شهر قزوین انجام شد. در این مطالعه، میزان ترس از کووید-19 در سالمندان قزوین بالا بود. در مطالعه میستری و همکاران نیز سالمندان بنگلادشی ترس بالایی را از ابتلا به کووید-19 گزارش کردند [7]. همچنین نتایج مطالعه گوکسون و همکاران مشخص کرد سالمندان ترکیه‌ای ‌ترس نسبتاً بالایی از ابتلا به کووید-19 داشتند [6]. نتیجه مطالعه کوین و همکاران [25] نیز میزان بالای ترس و نگرانی از کووید-19 (7 از 10) را بین 10368 ساکن ایالات متحده در سنین بالای 18 سال گزارش کردند. در تبیین این یافته‌ها می‌توان گفت احتمالاً افزایش آمار مرگ‌و‌میر ناشی از این بیماری و شیوع اخبار آن در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی و از طرف دیگر، نبود درمان قطعی برای کووید-19 در افزایش ترس سالمندان مؤثر بوده است. 
در‌ این مطالعه مشخص شد سلامت معنوی سالمندان، بالاتر از حد متوسط بود. نتایج مطالعه خلیلی و همکاران [26] نیز نشان داد سالمندان شهر اصفهان از سلامت معنوی بالایی برخوردار بودند. همچنین در مطالعه سعیدی‌مهر و همکاران، بیشتر سالمندان (54/36 درصد) سلامت معنوی بالایی داشتند [27]. سیدالشهدایی و همکاران نیز سلامت معنوی بالایی برای سالمندان مقیم منزل و مقیم سرای سالمندان ذکر کردند [28]. 
در توجیه مطالعات ذکر‌شده می‌توان گفت مردم ایران برحسب شرایط فرهنگی و مردمی، مذهبی بوده و برای سازگاری با شرایط بحرانی بیشتر به مذهب روی می‌آورند. همچنین برنامه‌های معنوی و مذهبی مستمر که بر اساس باورها و ارزش‌های جامعه ایرانی در مساجد و مراکز روزانه سالمندان برگزار می‌شود، می‌تواند بر این نتایج مؤثر باشد.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد سلامت معنوی یکی از  متغیرهای پیش‌بینی‌کننده ترس از ابتلا به کووید-19 است. در مطالعه کاساپوگلو نتایج نشان داد سلامت معنوی ‌کل، به طور منفی ترس از کووید-19 را پیش‌بینی می‌کند [29]. دورموس و همکاران نیز دریافتند بین ترس از کووید-19 و سلامت معنوی سالمندان، ارتباط منفی معناداری وجود داشت [16]. همچنین کاشانی موحد و همکاران گزارش کردند ارتقای سلامت معنوی سالمندان می‌تواند در سلامت روانی، کیفیت و رضایت از زندگی آنان مؤثر باشد [30]. 
مطالعه لوچتی و همکاران نیز نشان داد سطح بالای معنویت و مذهب با کاهش ترس، نگرانی و ناامیدی در مردم برزیل همراه بود [31]. همچنین نتایج مطالعات داخلی [30، 32] در میان جمعیت سالمندان نشان داد بین سلامت معنوی با افسردگی، اضطراب و استرس رابطه معکوس و معنادار وجود داشت، چراکه معنویت و مذهب منابع مهم قدرت و حمایت در تمام دوران زندگی محسوب می‌شوند و می‌توانند در شرایط بحران‌زا کمک‌کننده باشند [33].
سالمندانی که از سلامت معنوی بیشتری برخوردارند، می‌توانند به تمام مشکلات و فقدان‌هایی که در زندگی‌شان ایجاد می‌شود، معنا دهند و از این طریق از فشار‌های روانی خود بکاهند. افزون بر این، سلامت معنوی، حمایت اجتماعی را برای افراد فراهم می‌آورد که این عامل نیز می‌تواند ترس و اضطراب را کاهش دهد و آرامش ایجاد کند [34]. 
بر اساس نتایج مطالعه حاضر، سالمندان بی‌سواد نسبت به سایرین، ترس بیشتری گزارش کردند. ارتباط معنادار بین افزایش سطوح تحصیلات و کاهش ترس از ابتلا به بیماری، در بسیاری از مطالعات گزارش شده [15، 35]، به طوری که کردا و گارسیا نشان دادند افراد با تحصیلات بالاتر ترس کمتری از ابتلا به کووید-19 داشتند [11]. یکه‌فلاح و همکاران نیز بین سطح تحصیلات و ترس از هیپوگلیسمی ارتباط معکوس معنادار  گزارش کردند [35]. 
در تبیین این یافته، می‌توان اظهار داشت که ممکن است افراد بی‌سواد آگاهی کافی و درستی درباره بیماری کووید-19 و نحوه پیشگیری از آن را نداشته باشند. دانش و آگاهی کافی درباره بیماری، فرد را قادر می‌کند تا ترس و اضطراب را در مواجهه با تغییراتی که رخ می‌دهد، کاهش دهد. از طرف دیگر، امکان استفاده از خدمات اجتماعی همچون اینترنت و تلفن همراه برای افراد بی‌سواد محدود است که می‌تواند بر میزان ترس آنان در دوران قرنطینه کووید-19 تأثیر‌گذار باشد. 
بین جنسیت و ترس از کووید-19 ارتباط معناداری یافت شد، به طوری که‌ زنان نسبت به مردان ترس بیشتری را گزارش کردند. در مطالعه جیانلوکا لو روی سنین 18 تا 81 سال، زنان ترس بیشتری را از کووید-19 نسبت به مردان گزارش کردند [13]. در این رابطه می‌توان اظهار کرد زنان در معرض ابتلا به پریشانی روانی‌اجتماعی طی شیوع همه‌گیری هستند و شیوع یک بیماری، تأثیر روان‌شناختی بیشتری بر زنان گذاشته و باعث ترس و استرس ‌بالاتری در آنان می‌شود [36]. علت احتمالی دیگر می‌تواند حساسیت بیشتر زنان به خبرهای استرس‌آور باشد. به طوری که شنیدن ‌اخبار مرتبط با تعداد ابتلا و مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری می‌تواند باعث ترس بیشتر در زنان شود [4]. اگرچه دیدارالاسلام و همکاران [14] نتوانستند تفاوت معناداری بین میزان استرس و ترس بین زنان و مردان پیدا کنند. علت احتمالی این نتیجه متفاوت می‌تواند تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی در جوامع مختلف باشد.
بر اساس نتایج مطالعه حاضر، بین وضعیت اقتصادی و ترس از کووید-19 ارتباط معنا‌داری یافت شد. به طوری که، سالمندان با وضعیت اقتصادی متوسط نسبت به سالمندان با وضعیت اقتصادی بهتر، ترس بیشتری گزارش کردند. در مطالعه کاردا و گارسیا  نیز نشان داده شد افراد با درآمد کمتر، ترس بیشتری از ابتلا به کووید-19 داشتند [11]. در ارتباط با این نتیجه می‌توان بیان داشت که در دوره کووید-19، قرنطینه‌های دولت و سیاست‌های کنترل بیماری، باعث افزایش تورم و قیمت محصولات اساسی در کشور شد [37]. در‌واقع، نگرانی‌های مالی و ناامنی‌های شغلی می‌تواند به اقتصاد جامعه، به‌خصوص افراد با توانایی مالی متوسط و پایین جامعه آسیب برساند که در نتیجه موجب می‌شود تا سالمندان با وضعیت اقتصادی پایین، ترس بیشتری از ابتلا به کووید-19 نسبت به سایر سالمندان داشته باشند. 
داشتن سابقه فشار خون بالا، دیابت یا سکته مغزی نیز به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌های ترس از ابتلا به کووید-19 شناخته شد. بر اساس نتایج ‌مطالعات پیشین [12، 38، 39]، سالمندان با بیماری‌های زمینه‌ای مانند فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی‌عروقی، دیابت، بیماری‌های مزمن ریوی و بدخیمی‌ها بیشتر در معرض ابتلا به بیماری کووید-19 هستند.
نتایج مطالعه علی‌پور و همکاران نیز نشان داد اغلب سالمندان (60/7 درصد) به بیماری‌های زمینه‌ای مبتلا بوده که شایع‌ترین آن‌ها فشار خون (‌40/8 درصد) و بیماری‌های قلبی‌عروقی است [12]. در همین راستا، جوزپه و همکاران‌ گزارش کردند میزان مرگ‌و‌میر یا خطر ابتلا بیماران با فشار خون بالا به کووید-19، 2/5 برابر بیشتر از سایر افراد است [38]. در مطالعه آلوس و همکاران نیز بیشترین مرگ‌و‌میر کووید-19 در سالمندان مبتلا به دمانس، دیابت، بیماری مزمن کلیه و هایپرتانسیون بروز کرد [39]. از این رو، سالمندان با فشار خون بالا که در خطر بالاتر ابتلا به کووید-19 هستند، ترس بیشتری گزارش کردند. 
نتیجه‌گیری نهایی 
نتایج مطالعه حاضر نشان داد میزان ترس از کووید-19 در سالمندان شهر قزوین نسبتاً بالا بود و ارتباط معناداری بین سلامت معنوی و ترس از کووید-19 وجود داشت. کارکنان بهداشتی و مراقبین سلامت با شناسایی نیاز‌های معنوی بیماران سالمند، به‌خصوص سالمندان مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند فشار خون بالا می‌توانند برای ارتقای سلامت معنوی آن‌ها موقعیت‌های مناسبی فراهم کنند که ترس و اضطراب‌شان را نیز کاهش دهد. 
مطالعه حاضر روی سالمندان جامعه و سالمندان مراکز روزانه انجام شد؛ بنابراین تعمیم یافته‌ها، به‌خصوص برای سالمندان ساکن در مراکز نگهداری شبانه‌روزی سالمندان، باید با احتیاط انجام شود. محدودیت بعدی خود‌گزارش‌دهی سالمندان برای پاسخ به سؤالات پرسش‌نامه است که برخی از سالمندان ممکن است از ارائه پاسخ واقعی خودداری کنند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
اینپس از اخذ کد اخلاق در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی قزوین (کد اخلاق: IR.QUMS.REC.1399.286) و بیان اهداف پژوهش برای شرکت‌کنندگان، به افراد از محرمانه ماندن اطلاعات شخصی آن‌ها اطمینان خاطر داده شد و سپس رضایت‌نامه کتبی اخذ و به دنبال آن به پرسش‌نامه‌ها پاسخ داده شد.

حامی مالی
حامی مالی این پژوهش، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی قزوین است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: حسین خورانی، الناز تک‌زارع، فاطمه محمدی و سیده آمنه مطلبی؛ روش‌شناسی: حسین خورانی، الناز تک زارع، فاطمه محمدی و سیده آمنه مطلبی؛  تجزیه‌و‌تحلیل: سیده آمنه مطلبی؛ تحقیق و بررسی: حسین خورانی، الناز تک‌زارع، فاطمه محمدی و سیده آمنه مطلبی؛ نگارش پیش‌نویس: حسین خورانی، الناز تک‌زارع، فاطمه محمدی و سیده آمنه مطلبی؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: حسین خورانی، الناز تک‌زارع، فاطمه محمدی و سیده آمنه مطلبی؛ منابع: حسین خورانی، الناز تک‌زارع، فاطمه محمدی و سیده آمنه مطلبی؛ مدیریت پروژه: سیده آمنه مطلبی

تعارض منافع
بنا‌بر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان مراتب تشکر و قدردانی خود را از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی قزوین اعلام می‌دارند. همچنین از همه سالمندانی که به‌عنوان مشارکت‌کننده در این مطالعه همکاری داشتند و بدون رضایت و همکاری آن‌ها این تحقیق امکان‌پذیر نبود، کمال تشکر و قدرانی را اعلام می‌داریم.

References
1.Gralinski LE, Menachery VD. Return of the Coronavirus: 2019-nCoV. Viruses. 2020; 12(2):135. [DOI:10.3390/v12020135] [PMID] [PMCID]
2.Buetow S, Goodyear-Smith F, Coster G. Coping strategies in the self-management of chronic heart failure. Family Practice. 2001; 18(2):117-22. [DOI:10.1093/fampra/18.2.117] [PMID]
3.Snyder C, Irving LM, Anderson JR. Hope and health. In: Snyder CR, Forsyth DR, editors. Handbook of social and clinical psychology: The health perspective. Michigan: Pergamon Press; 1991.  [Link]
4.Li YP, Lin CY, Kuo YJ, Chen YP, Griffiths MD. Gender differences in the factors associated with the fear of COVID-19 among Taiwanese older people. Inquiry: The Journal of Health Care Organization, Provision, and Financing. 2021; 58:00469580211055587. [DOI:10.1177/00469580211055587] [PMID] [PMCID]
5.Meng H, Xu Y, Dai J, Zhang Y, Liu B, Yang H. Analyze the psychological impact of COVID-19 among the elderly population in China and make corresponding suggestions. Psychiatry research. 2020; 289:112983. [DOI:10.1016/j.psychres.2020.112983] [PMID] [PMCID]
6.Gokseven Y, Ozturk GZ, Karadeniz E, Sarı E, Tas BG, Ozdemir HM, et al. The fear of COVID-19 infection in older people. Journal of Geriatric Psychiatry and Neurology. 2022; 35(3):460-6. [DOI:10.1177/08919887211002651] [PMID]
7.Mistry SK, Ali AM, Akther F, Yadav UN, Harris MF. Exploring fear of COVID-19 and its correlates among older adults in Bangladesh. Globalization and Health. 2021; 17(1):47. [DOI:10.1186/s12992-021-00698-0] [PMID] [PMCID]
8.Zhang Y, Ma ZF. Impact of the COVID-19 pandemic on mental health and quality of life among local residents in liaoning province, China: A cross-sectional study. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(7):2381. [DOI:10.3390/ijerph17072381] [PMID] [PMCID]
9.Banerjee D. The impact of Covid-19 pandemic on elderly mental health. International Journal of Geriatric Psychiatry. 2020; 35(12):1466-7. [DOI:10.1002/gps.5320] [PMID] [PMCID]
10.Banerjee D. ‘Age and ageism in COVID-19’: Elderly mental health-care vulnerabilities and needs. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 51:102154. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102154] [PMID] [PMCID]
11.Cerda AA, García LY. Factors explaining the fear of being infected with COVID‐19. Health Expectations. 2022; 25(2):506-12. [DOI:10.1111/hex.13274] [PMID] [PMCID]
12.Jannat Alipoor Z, Fotokian Z. [COVID-19 and the elderly with chronic diseases: Narrative review (Persian)]. Journal of Military Medicine. 2020; 22(6):632-40. http://militarymedj.ir/article-1-2569-en.pdf
13.Lo Coco G, Gentile A, Bosnar K, Milovanović I, Bianco A, Drid P, et al. A cross-country examination on the fear of COVID-19 and the sense of loneliness during the first wave of COVID-19 outbreak. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2021; 18(5):2586. [DOI:10.3390/ijerph18052586] [PMID] [PMCID]
14.Islam SDU, Bodrud-Doza M, Khan RM, Haque MA, Mamun MA. Exploring COVID-19 stress and its factors in Bangladesh: a perception-based study. Heliyon. 2020; 6(7):e04399. [DOI:10.1016/j.heliyon.2020.e04399] [PMID] [PMCID]
15.Kusumaningtiyas DP. Factors related to anxiety level in the elderly in the time of the Covid 19 pandemic in elderly posyandu lelateng village. STRADA Jurnal Ilmiah Kesehatan. 2021; 10(1):1287-96. https://www.sjik.org/index.php/sjik/article/view/785
16.Durmuş M, Durar E. The relationship between spiritual well-being and fear of COVID-19 among Turkish elders. Journal of Religion, Spirituality & Aging. 2022; 34(1):3-16. [DOI:10.1080/15528030.2021.1894627]
17.Koenig HG. Maintaining health and well-being by putting faith into action during the COVID-19 pandemic. Journal of Religion and Health. 2020; 59(5):2205-14. [DOI:10.1007/s10943-020-01035-2] [PMID] [PMCID]
18.Musarezaie A, Kadkhodaei-Elyaderani H, Ghasemipoor M, Havayi A, Darvish M. [The predictive role of psychological, medical and demographic factors, on spiritual well-being in patients with breast cancer (Persian)]. Journal of Research in Behavioural Sciences. 2015; 13(2):266-75. [Link]
19.Lavretsky H. Spirituality and aging. Aging Health. 2010; 6(6):749-69. [DOI:10.2217/ahe.10.70]
20.Bai M, Lazenby M. A systematic review of associations between spiritual well-being and quality of life at the scale and factor levels in studies among patients with cancer. Journal of Palliative Medicine. 2015; 18(3):286-98. [DOI:10.1089/jpm.2014.0189] [PMID] [PMCID]
21.Lazenby M, Khatib J. Associations among patient characteristics, health-related quality of life, and spiritual well-being among Arab Muslim cancer patients. Journal of Palliative Medicine. 2012; 15(12):1321-4. [DOI:10.1089/jpm.2012.0208] [PMID]
22.Khoshbakht Pishkhani M, Mohammadi Shahboulaghi F, Khankeh H, Dalvandi A. [Spiritual health in iranian elderly: A concept analysis by walker and avant’s approach (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2019; 14(1):96-113. [DOI:10.32598/sija.13.10.380]
23.Ahorsu DK, Lin CY, Imani V, Saffari M, Griffiths MD, Pakpour AH. The fear of COVID-19 scale: Development and initial validation. International Journal of Mental Health and Addiction. 2022; 20(3):1537-45. [DOI:10.1037/t78404-000]
24.Dehshiri G, Sohrabi F, Jafari I, Najafi M. [Investigating the psychometric properties of the Spiritual Welfare Scale among students (Persian)]. Psychological Studies. 2008; 4(3):129-44. [doi:10.22051/psy.2008.1637]
25.Fitzpatrick KM, Harris C, Drawve G. Fear of COVID-19 and the mental health consequences in America. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice and Policy. 2020; 12(S1):S17-21. [DOI:10.1037/tra0000924] [PMID]
26.Khalili F, Sum S, Asayesh H. [Spiritual health among Isfehanian elderly people (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2013; 8(1):16-23. [Link]
27.Saeidimehr S, Geravandi S, Ezadmehr A, Mohammdi M, Hassani M. [Study of relationship between spiritual health and depression among elderly people (Persian)]. Journal of Ilam University of Medical Sciences. 2015; 23(3):16-25. [Link]
28.Saydshohadai M, Heshmat SH, Seidfatemi N, Haghani H, Mehrdad N. [The spiritual health of seniors living in sanitarium and home residents (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2013; 26(81):11-20. [Link]
29.Kasapoğlu F. Examining the relationship between fear of COVID-19 and spiritual well-being. Spiritual Psychology and Counseling. 2020; 5(3):341-54. [DOI:10.37898/spc.2020.5.3.121]
30.Kashanimovahhed B, Hosseinian-Sarajehloo F, Bahrami A, Shokri-Khoubestani M, Abdoljabari M. Spiritual health in the Iranian elderly: A systematic review. Journal of Pizhūhish dar dīn va salāmat. 2020; 6(2):129-47. [Link]
31.Lucchetti G, Góes LG, Amaral SG, Ganadjian GT, Andrade I, de Araújo Almeida PO, et al. Spirituality, religiosity and the mental health consequences of social isolation during Covid-19 pandemic. The International Journal of Social Psychiatry. 2021; 67(6):672-9. [DOI:10.1177/0020764020970996] [PMID] [PMCID]
32.Amirmohamadi M, Borhani F, Kiani M, Almasi-Hashiani A, Naghavi B. The correlation between spiritual wellbeing and depression in elderly patients with cancer in Iran. Middle East Journal of Family Medicine. 2017; 7(10):129-36. [DOI:10.5742/MEWFM.2017.93152]
33.Jadidi A, Farahaninia M, Janmohammadi S, Haghani H. [The relationship between spiritual well-being and quality of life among elderly people residing in Kahrizak senior house (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2011; 24(72):48-56. [Link]
34.Hedayati E, Hazrati M, Momen Nasab M, Shokoohi H, Afkari F. [The relationship between spiritual well-being and anxiety of aged people admitted in coronary care units (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2016; 11(3):432-9. [DOI:10.21859/sija-1103432]
35.Yeke Fallah L, Talebi F, Ghorbani A, Mafi M. [Factors affecting hypoglycemia fear in patients with type 2 diabetes (Persian)]. Journal of Inflammatory Diseases. 2019; 23(2):104-15. [DOI:10.32598/JQUMS.23.2.104]
36.Broche-Pérez Y, Fernández-Fleites Z, Jiménez-Puig E, Fernández-Castillo E, Rodríguez-Martin BC. Gender and fear of COVID-19 in a Cuban population sample. International Journal of Mental Health and Addiction. 2022; 20(1):83-91. [DOI:10.1007/s11469-020-00377-y] [PMID] [PMCID]
37.Armantier O, Koşar G, Pomerantz R, Skandalis D, Smith K, Topa G, et al. How economic crises affect inflation beliefs: Evidence from the Covid-19 pandemic. Journal of Economic Behavior & Organization. 2021; 189:443-69. [DOI:10.1016/j.jebo.2021.04.036] [PMID] [PMCID]
38.Lippi G, Wong J, Henry BM. Hypertension and its severity or mortality in Coronavirus disease 2019 (COVID-19): a pooled analysis. Polish Archives of Internal Medicine. 2020; 130(4):304-9.  [DOI:10.20452/pamw.15272]
39.Alves V, Casemiro F, Araujo B, Lima M, Oliveira R, Fernandes F, et al. Factors associated with mortality among elderly people in the COVID-19 pandemic (SARS-CoV-2): A systematic review and meta-analysis. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2021; 18(15):8008. [DOI:10.20944/preprints202102.0319.v1]