مقدمه
سالمندی یکی از مهمترین مراحل تکامل زندگی بشر بوده و امروزه یکی از بزرگترین گروههای اجتماعی دنیا را سالمندان تشکیل میدهند. پیشرفتهای پزشکی و بهداشتی در نیمه دوم قرن بیستم باعث افزایش طول عمر انسانها شده است. بنابر آمار سازمان بهداشت جهانی تا سال 2000، جمعیت افراد 60 ساله و بیشتر حدود 600 میلیون نفر است و این تعداد تا سال 2025 به 1/2 میلیارد نفر خواهد رسید. علاوه بر این، بیش از دوسوم جمعیت سالمندان در کشورهای درحالتوسعه، به ویژه آسیای شرقی ساکن هستند که تا سال 2025 افزایش بیش از 300 درصدی در این کشورها مشاهده خواهد شد [
1].
ایران به عنوان یکی از کشورهای درحالتوسعه از این قضیه مستثنا نیست. بر اساس آمارگیری سال 1395، جمعیت سالمندان بالای 60 سال در کشور 9/3 درصد بوده است [
2، 3]. با توجه به افزایش جمعیت سالمندان، به رفاه سالمندان از لحاظ ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی به عنوان نیاز جمعیت سالمند توجه ویژه میشود. علاوه بر سیر نزولی فرایندهای زیستشناختی و افزایش کمّی و کیفی استرسهای دوران سالمندی، مواجهه با مرگ اجتنابناپذیر و اضطراب همراه با آن نیز در ایجاد اختلالات سلامت روان، کاهش حمایت اجتماعی و امید به زندگی در این دوره نقش مهمی دارند [
4، 5].
سالمندان به دلیل مسائلی همچون بازنشستگی، ابتلا به بیماریهای مزمن، ضعف قوای جسمانی و عدم استقلال مالی تحت فشار روانی زیادی هستند [
6]. مطالعات نشان میدهند اضطراب در دوره سالمندی، یکی از مهمترین مشکلات سلامت روان است و شیوع آن تا 13 درصد نیز میرسد [
7]. اضطراب مرگ از شایعترین اختلالات حوزه سلامت روان در دوره سالمندی است. منظور از اضطراب مرگ، افکار، ترسها و احساساتی درباره رویداد آخر زندگی است که فرد در طول زندگی تجربه میکند. اضطراب مرگ به عنوان یک ترس غیرعادی و بزرگ از مرگ، همراه با احساسی از وحشت از مرگ یا دلهره، هنگام فکر به فرایند مردن یا چیزهایی که پس از مرگ رخ می دهند، تعریف شده است [
8].
اضطراب مرگ میتواند نگرش منفی در مورد سالمندی را افزایش دهد و حتی منجر به اضطراب و ترس از پیر شدن شود [
9]. مدلهای تئوریک متفاوتی در مورد اضطراب مرگ وجود دارد، بر اساس نظریههای موجود جستوجوی معنای زندگی از عوامل خارجی است که بر سطح اضطراب مرگ سالمندان تأثیر میگذارد [
10]. همچنین مطالعات نشان دادهاند معنای زندگی از مفاهیمی است که در دوران پاندمی کووید-۱۹ دچار تغییرات اساسی شد [
11، 12].
سطح اضطراب مرگ در سالمندان و عوامل مرتبط با آن میتواند به دلیل تفاوتهای فردی (نژاد، جنسیت و وضعیت تأهل) و بسیاری از عوامل اجتماعی، محیطی و دیدگاه درباره مرگ متفاوت باشد [
13، 14]. مرور نظاممند انجامشده توسط خلوتی و همکاران با موضوع اضطراب مرگ در سالمندان ایرانی نیز نشان میدهد اضطراب مرگ در سالمندان ایرانی پایین بوده و در زنان سالمند بیشتر از مردان سالمند بیان میشود [
15]. مطالعه مرادی و شریعتمدار نشان می دهد اضطراب مرگ به این علت روی میدهد که سالمند ضمن اینکه از زندگی خود رضایت ندارد (جهتگیری زندگی بدبینانه)، معنایی نیز برای زندگی خویش تعریف نکرده است. نتایج دیگر آنان نیز نشان داد که در سالمندان با جهتگیری زندگی خوشبینانه، نه تنها اضطراب مرگ کمتر است، بلکه احساس تنهایی نیز کاهش مییابد [
16].
مطالعه ازگوچ و همکاران نشان داد بیماریهای پاندمیک موجب افزایش سطح اضطراب، ترس همگانی و اُفت سلامت روان میشوند؛ بنابراین توجه به عوامل روانشناختی در دوران پاندمی کووید-۱۹ از اهمیت ویژهای برخوردار است [
17]. از آنجا که پاندمی کووید-۱۹ موجب انزوای سالمندان و افزایش اضطراب مرگ میشود [
18]؛ بنابراین شناخت ویژگیها و عوامل روانشناختی و چگونگی برانگیخته شدن اضطراب مرگ در شرایط زندگی امروزی و همچنین پیشامدها و پیامدهای روانی آن، از جمله مباحث مطرح در حوزه سالمندی است. تحقیقات بسیاری عوامل مختلف روانشناختی مرتبط با اضطراب مرگ را بررسی کردهاند، اما گاهی نتایج آنها ناهماهنگ و متناقض بوده؛ بنابراین مطالعه حاضر با هدف بررسی اضطراب مرگ و عوامل مرتبط با آن در سالمندان ایران انجام شده است.
روش مطالعه
روش این مطالعه از نوع پژوهش برخط و مقطعی (توصیفیتحلیلی) بوده است که روی سالمندان 60 سال و بالاتر ایران انجام شد. جامعه آماری در این مطالعه، افراد 60 سال و بالاتر کشور ایران بود. نمونهگیری به روش در دسترس و به مدت 51 روز از تاریخ اول تیر تا 20 مرداد 1400 انجام شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل توانایی خواندن و نوشتن به زبان فارسی و دسترسی به شبکههای اجتماعی رایج در ایران بودند و معیار خروج عدم تکمیل مناسب پرسشنامه بود. حجم نمونه بر اساس فرمول شماره 1 محاسبه شد [
19]:
در مجموع 3841 پرسشنامه طی زمان نمونهگیری جمعآوری شد که 712 پرسشنامه به دلیل نقص در پر شدن از یافتههای پژوهش خارج شدند و در نهایت، 3129 پرسشنامه بررسی شد. روش کار بدین صورت بود که پس از تصویب طرح تحقیقاتی حاضر در صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور، پرسشنامههای این مطالعه به صورت برخط بر بستر پُرسلاین تهیه شد. سپس لینک پرسشنامه در شبکههای اجتماعی رایج در ایران قرار گرفت. از افراد بالای ۶۰ سال حاضر در گروههای شبکه اجتماعی خواسته شد تا ضمن تکمیل پرسشنامه، آن را برای دوستان و آشنایان خود که سن 60 سال و بالاتر داشتند، ارسال کنند. در ابتدای پرسشنامه برخط ضمن معرفی طرح از مشاهدهگران پرسشنامه در خواست شد، در صورتی که تمایل به مشارکت در طرح دارند (با رعایت اصل بینامی) گزینه «موافق هستم» را بزنند.
محققان این پژوهش برای نمونهگیری جامع از سراسر ایران سعی کردند با توجه به دسترسی خود و همکاران به گروههای اجتماعی با هدفهای مختلف نظیر آموزشی، رفاهی، درمانی، حمایتی، کانونهای سالمندی، بنیادهای سالمندی، فرهیختگان و کانونهای بازنشستگی لیستی از گروهها تهیه کنند. سپس لینک پرسشنامه به گروهها و کانالهای مجازی در سراسر ایران ارسال شد. در عین حال در هر استان از یکی کانونهای سالمندی، بازنشستگی و بنیادهای فرهنگی سالمندان خواسته شد تا پرسشنامه را در گروههای استانی که به آن دسترسی دارند، قرار دهند.
با توجه به اهداف پژوهش، پرسشها مشتمل بر 2 قسمت بود: سؤالهای جمعیتشناختی شامل سن، وضعیت تأهل، محل زندگی، تعداد افراد در منزل، استان محل اقامت، شهری یا روستای، میزان تحصیلات، قومیت، دین و داشتن بیمه بود و بخش دوم پرسشنامه در مورد ارزیابی وجود اضطراب مرگ در این افراد بود که برای این بخش از پرسشنامه اضطراب مرگ تمپلر استفاده شد.
مقیاس اضطراب مرگ تمپلر پرسشنامهای با 15 پرسش بلی و خیر است که پاسخ بلی، نشانه وجود اضطراب در فرد است. امتیاز پرسشنامه از 0 (عدم وجود اضطراب مرگ) تا 15(اضطراب مرگ خیلی بالا) است که حد وسط آن (6 تا 7) نقطه برش در نظر گرفته شده است. نمرات بیشتر از ۷ نشاندهنده اضطراب مرگ بالا و کمتر از ۶ اضطراب مرگ پایین را نشان میدهد [
14]. این مقیاس در سطح جهان جهت سنجش اضطراب مرگ استفاده شده و در ایران نیز ترجمه و روایی و پایایی آن ارزیابی شده است. بررسیهای انجامشده درباره روایی و پایایی مقیاس مرگ تمپلر نشان میدهد که این مقیاس از اعتبار قابل قبولی برخوردار است.
در پژوهشی که رجبی و بحرانی در ایران انجام دادهاند، ضریب اعتبار تنصیفی مقیاس اضطراب مرگ معادل 0/62 محاسبه شده است. همچنین در این پژوهش همسانی درونی پرسشنامه نیز به وسیله ضریب آلفای کرونباخ بررسی شد که مقدار این ضریب برای کل پرسشنامه معادل 0/73 به دست آمد [
20]. عبدالخالق طی پژوهشی نشان داد بین 3 مقیاس اضطراب مرگ تمپلر، معیار عربی اضطراب مرگ و معیار اضطراب مرگ کالت / لستر، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد (05/P≤0)؛ بنابراین مقیاس اضطراب مرگ تمپلر از اعتبار بالایی برخوردار است [
21]. در پژوهش حاضر نیز به منظور تعیین پایایی، روش آلفای کرونباخ محاسبه شد و میزان آن 0/858 به دست آمد که نشان داد پرسشنامه اضطراب مرگ از پایایی مناسبی برخوردار است.
نتایج کمّی تحقیق و یافتههای مربوط به نتایج بر اساس فرضیهها و سؤالات مطرحشده با روشهای آماری توصیفی (توزیع فراوانی، میانگین و انحرافمعیار) و آمار استنباطی شامل تستهای کولموگروف اسمیرنوف، تی مستقل و رگرسیون خطی چندمتغیره با استفاده از نرمفزار SPSS نسخه 22 تجزیهوتحلیل شدند.
یافتهها
نمونههای این مطالعه 1271 (3/40 درصد) زن و 1858 (7/59 درصد) مرد بودند که محدوده سنی آنها بین 60 تا 80 سال بود. از این میان 8/67 درصد در محدوده سنی 60 تا 64 سال و بیشترین تعداد نمونهها را تشکیل میدادند. همچنین 88/1 درصد پاسخگویان متأهل، 74/58 درصد ساکن منزل شخصی، 86/4 درصد با همسر و فرزندان خود زندگی میکردند. در ارتباط با تحصیلات هم 57/6 درصد پاسخگویان تحصیلات بالای دیپلم داشتند. 96/6 درصد ساکن شهر، 67.8 درصد بازنشسته، 49/8 درصد از پاسخگویان قومیت فارس، 81 درصد مسلمان شیعه و 92/3 درصد پاسخگویان از پوشش بیمه برخوردار بودند.
بیشترین نمره اضطراب مرگ بهدستآمده بین سالمندان، نمره 15 و کمترین نمره 5 است. میانگین نمرات کسبشده توسط پاسخگویان 8/5 با انحراف معیار 3/44 است. نتایج نشان داد 42/5 درصد از پاسخگویان اضطراب مرگ شدید، 16/9 درصد اضطراب مرگ متوسط و 40/7 درصد اضطراب خفیف داشتند (
جدول شماره 1).
جدول شماره 2، اضطراب مرگ را به تفکیک استان نشان میدهد.
با در نظر گرفتن پیشفرضهای نرمال بوده دادهها و برابری واریانسها، آزمونهای تیتست و آنووا در سطح معناداری (05/P<0) انجام شد. بین متغیرهای سن، جنس، وضعیت تأهل، افرادی که سالمند با آنها زندگی میکند، اشتغال، دین، داشتن بیمه با اضطراب مرگ در سالمندان مطالعهشده اختلاف معنادار مشاهده شد (05/P≤0) و بین متغیرهای وضعیت محل زندگی، محل سکونت شهری یا روستایی، تحصیلات و قومیت با اضطراب مرگ سالمندان مطالعهشده اختلاف معنادار مشاهده نشد (05/P>0) (
جدول شماره ۳).
مدل رگرسیون چندگانه نشان میدهد متغیرهای سن، جنس، وضعیت تأهل، افرادی که با آنها زندگی میکنید، اشتغال، پوشش بیمه و دین ۵/۲۲ درصد از واریانس اضطراب مرگ در سالمندان را پیشبینی میکند. با آنالیز رگرسیون چندگانه خطی از طریق روش Backward متغیرهای سن، جنس، وضعیت تأهل، اشتغال، دین، داشتن بیمه، افرادی که سالمند با آنها زندگی میکند، در خصوص ارتباط با اضطراب مرگ وارد مدل شدند. از آنجا که که متغیر جنسیت (0/438=P) سطح خطای بالای 5 درصد داشت، در مرحله دوم و سوم وارد معادله رگرسیون نشد (
جدول شماره ۴).
بحث
این مطالعه با هدف بررسی اضطراب مرگ و عوامل مرتبط با آن در سالمندان ایران انجام شده است. نتایج این مطالعه نشان داد بیشتر سالمندان اضطراب مرگ را به صورت متوسط و شدید تجربه میکنند که این نتیجه با بیشتر پژوهشهای انجامشده درباره ارتباط بین سن و اضطراب مرگ همخوانی دارد [
22]. اگرچه بعضی پژوهشها درباره اضطراب مرگ در افراد مسن حاکی از آن است که اضطراب مرگ در سالهای آخر عمر تثبیت میشود [
23]، اما سالمندان به علل مختلف، از جمله تنهایی، بیماریهای جسمی، ناتوانی، افزایش وابستگی به دیگران و مرگ عزیزان بیشتر در مقابل اضطراب مرگ آسیبپذیر هستند [
22]. همچنین معنای زندگی از عوامل مؤثر در اضطراب مرگ است که در دوران سالمندی دچار تغییر میشود [
10].
نظریههای موجود نشان میدهد که انسان موجودی در جستوجوی معناست [
10]. داشتن معنا در زندگی اثر حفاظتی در مقابل اضطراب داشته و زمانی که افراد احساس میکنند وجودشان معنادار است و نقش مهمی در جامعه ایفا میکنند، کمتر در مقابل مرگ اجتنابناپذیر دچار ترس و اضطراب میشوند [
10،
12]. سطح بالای اضطراب مرگ در همهگیریها [
17] نیز ممکن است ناشی از تغییرات معنای زندگی در دوران پاندمیها باشد [
11].
مطالعه حاضر نشان داد اضطراب مرگ بین زنان سالمند بیشتر از مردان است. هر چند نتایج متنـاقض در خصوص ارتباط بین میزان اضـطراب مـرگ بـا جنسیت وجود دارد، اما تحقیقاتی که در جمعیت اعراب و در ایالات متحده آمریکا انجام شد، نشان میدهد زنان سـطوح بــالاتری از اضــطراب مــرگ را در مقایســه بــا مردان تجربه میکنند [
24]. تحقیقات مرتبط اضطراب مرگ در جامعه ایران هم نتایج مشابهی را نشان میدهند [
25-27].
مطالعات نشان دادهاند معنویت موجب ارتقای بهزیستی، کیفیت و رضایت از زندگی میشود [
28]. همچنین معنویت به افراد کمک میکند تا با فرایند سالمندی خود کنار بیایند و در زمان پریشانی و رنج نقش حیاتی در بهبود آنها ایفا میکند [
29]. دین و مذهب یکی از متغیرهای مورد مطالعه در ارتباط با اضطراب مرگ در این مطالعه بود. نتایج نشان داد پاسخگویان غیرمسلمان اضطراب مرگ بیشتری داشتند. در مورد تأثیر مذهب و اعتقـادات مـذهبی از دیرباز بحثهای زیاد و گاهی متفاوت مطـرح شده است.
بهرامی و مرادی نیز در پژوهشی به بررسی رابطه بین اضطراب مرگ با جنسیت، سن و دینداری پرداختند. نتایج آنها نشان داد زنان شرکتکننده که اعتقادات مذهبی ضعیفتری داشتند، نسبت به مرگ قریبالوقوع اضطراب بیشتری را گزارش کردند [
25]. همچنین سلیمانی و همکاران با مطالعه مراقبان بیمـاران مبتلا به سرطان نشان دادند بین اعتقادات مـذهبی و کیفیت زندگی ارتبـاط معنـاداری وجـود دارد [
30]. با توجـه بـه زمینـه فرهنگی و مذهبی جامعه ایران، چنـین بـه نظـر میرسد انجام اعمال دینی و مذهبی اسلامی و توکل به خداوند میتواند مواجهه با پدیده مرگ را بین سالمندان راحتتر کند و موجب کاهش اضطراب مرگ در سالمندان شود [
26].
نتایج یک پژوهش برخط نیز همبستگی قوی منفی بین دینداری و معنویت نشان داد، به این معنا که با افزایش سطح دینداری، اضطراب مرگ کاهش یافت. اگرچه درک دقیق اثر انگیزههای معنوی بر کاهش اضطراب مرگ، نیازمند پژوهشهای بیشتر است [
31].
این مطالعه نشان داد افراد مجرد و همسر فوتشده نسبت به افراد متأهل به اضطراب مرگ بالاتری دچارند. همچنین آقاجانی و همکاران در مطالعه خود نشان دادند بین تأهل و اضطراب مرگ در گروه پرستاران ارتباط معناداری وجود دارد، بدین صورت که افراد مجرد اضطراب بیشتری نسبت به افراد متأهل دارند [
32]. به نظر تنها نبودن فرد سالمند در فضای منزل و وجود هم صحبت در سطح اضطراب از مرگ مؤثر است. تنهایی بر بهزیستی جسمی و روانی سالمند مؤثر است و موجب افزایش اضطراب مرگ میشود [
18].
نتایج مطالعه حاضر نشان داد سالمندانی که با همسر، فرزندان یا دیگر اعضای خانواده زندگی میکنند، نسبت به سالمندانی که تنها یا در مراکز مراقبتی زندگی میکنند، اضطراب مرگ پایینتری دارند. این یافته با نتایج مطالعه باستانی و همکاران [
33] همسو است. آنها در مطالعه خود به این نتیجه دستیافتند که اضطراب مرگ در سالمندانی که با همسر یا فرزندان زندگی میکنند، پایینتر است.
در مطالعـه حاضر، بـین سـطوح تحصیلی و اضـطراب مـرگ اختلاف معنـاداری مشاهده نشد. به نظر میرسد آنچه در تجربه اضـطراب مـرگ مهـم اسـت، نـوع دانش و مطالعه افراد است تا سطح تحصیلات آنان. با این حال، سالمندانی که تحصیلات بالاتری دارند، نسبت به گروه سالمندان با تحصیلات دیپلم و پایینتر از دیپلم بیشتر به منـابع اطلاعـاتی کـه مـیتوانـد کیفیـت زندگی آنان را تحت تأثیر قرار دهد، دسترسی دارنـد [
27]، البتـه این ادعا لزوم انجام تحقیقات بیشتر در خصوص اضطراب مرگ و ارتباط آن با دانش و سطح تحصـیلات افـراد را از طریق مطالعات کمّی و کیفی ضروری میسازد.
همچنین نتایج مطالعه نشان داد پاسخگویان سالمند شاغل، اضطراب مرگ پایینتری نسبت به سایر گروهها داشتند. این یافته با یافتههای پورداد و همکاران همسو بوده که نشان دادند سالمندان شاغل و بازنشسته، اضطراب پایینتری نسبت به سالمندان بیکار و تحت پوشش سازمانهای حمایتی (کمیته امداد و بهزیستی) داشتند [
34].
نتیجهگیری نهایی
نتایج این مطالعه در سطح ملی نشان داد اضطراب مرگ پدیده شایعی در سالمندان ایرانی است که تحت تأثیر عوامل مختلف، از جمله جنسیت، اعتقادات مذهبی، وضعیت تأهل، وضعیت اشتغال و تنهایی سالمند است. در سالهای اخیر در کشورهای مختلف، راهکارهای متفاوتی برای کنترل و بهبود مشکل اضطراب مرگ در نظر گرفتهاند، اما نقطه مشترک بیشتر راهکارهای ارائهشده، استفاده از شبکههای اجتماعی، ارتباطات اینترنتی و آموزش و مشاوره به صورت مجازی بوده است.
از آنجا که ایران زیرساخت نسبتاً مناسبی در زمینه اینترنت و شبکههای اجتماعی دارد، پیشنهاد میشود تا راهکارهای مؤثر و مفید ارائهشده در سایر کشورها، توسط نظام سلامت کشور استفاده شود. محدودیت این مطالعه، روش نمونهگیری آن است که بر مبنای دسترسی مشارکتکنندگان به شبکههای اجتماعی بوده است. علت استفاده از نمونهگیری برخط، محدودیتهای ایجادشده به علت پاندمی کووید-۱۹ بود. این امر موجب عدم تناسب ورود نمونههای پژوهش بر مبنای متغیرهای جمعیت شناختی مانند سن و سطح سواد شده است.
از آنجا که تعداد افراد سالمند مشارکتکننده در پژوهش به نسبت تراکم جمعیت سالمندان در استانهای کشور کمتر بوده است، پیشنهاد میشود در مطالعات آتی روشی اتخاذ شود که به حضور متناسب افراد سالمند توجه شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی از صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور با کد تخقیقاتی 99012960 است.
حامی مالی
این مقاله بخشی از پروژه تحقیقاتی است که از صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور کمکهزینه تحقیقاتی دریافت کرده است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان مقاله در نگارش مقاله مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از زحمات صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور و همچنین از همه پژوهشگرانی که در اجرای این پژوهش نهایت مساعدت و همکاری خود را مبذول داشتند، تشکر و قدردانی میکنیم.