مقدمه
جمعیت جهان به سرعت در حال سالمند شدن است [1]. شواهد حاکی از آن است که روند افزایش جمعیت سالمند در کشورهای درحال‌توسعه در شرق و جنوب‌شرقی آسیا سریع‌تر از سایر کشورها می‌باشد [2]. در ایران نیز روند پیر شدن جمعیت با شتاب در حال گسترش است [3-5]. این در حالی است که افزایش سن با کاهش عملکرد سیستم‌های اسکلتی‌عضلانی، دهلیزی، حسی‌پیکری و بینایی به‌عنوان سیستم‌های فیزیولوژیک درگیر در تعادل همراه است و سالمندان را در معرض آسیب‌های ناشی از عدم تعادل و سقوط قرار می‌دهد [6]. ازاین‌رو، سقوط یکی از مشکلات شایع در دوران سالمندی است [7]. 
طبق تعریف، سقوط در سالمندان به از دست دادن غیرارادی و ناخواسته تعادل به یک سطح پایین‌تر از وضعیت پیشین اتلاق می‌شود. عوامل خطر سقوط را به دو گروه عوامل خطر داخلی و خارجی تقسیم می‌کنند. عوامل خارجی، مربوط به محیط و شرایط زندگی سالمند در آن محیط ازقبیل سطوح ناصاف، روشنایی ناکافی، سطوح لغزنده، استفاده از کفش یا دمپایی نامناسب و غیره است [8]. همچنین از عوامل داخلی سقوط می‌توان به مصرف داروهای متعدد، نقایص شناختی، حرکتی، بیماری‌های مزمن، تعادل ضعیف، کاهش فعالیت‌های فیزیکی، نقایص عملکردی و مشکلات بینایی اشاره کرد [9]. در پی سقوط ممکن است سالمندان در معرض سقوط و عوارض متداول ناشی از آن نظیر شکستگی، تخریب بافت نرم، کبودی، پارگی‌ها و هماتوم زیر سخت شامه‌ای قرار گیرند [10].  
عوارض پس از آسیب در سالمندان نسبت به سایر گروه‌های سنی بیشتر است و موجب افزایش میزان بستری و طول مدت بستری در بیمارستان و افزایش مرگ‌ومیر آنان می‌شود [11, 12]، درنتیجه بارمالی و پیامدهای جسمانی، روانی و اجتماعی بالقوه بیشتری برای سالمندان و خانواده‌های آن‌ها درپی خواهد داشت [13]. از دیگر مشکلات ناشی از پدیده سقوط در سالمندان، ترس و نگرانی از افتادن و عواقب آن است که می‌تواند به محدود شدن  فعالیت‌های سالمندان منجر شود و درنتیجه، باعث از دست دادن استقلال، اعتمادبه‌نفس، ناتوانی در انجام امور زندگی، کاهش تعاملات و ارتباط با افراد و اجتماع، افسردگی و کاهش کیفیت زندگی و آسیب بر سلامت روان آن‌ها گردد [14]. 
شواهد نشان می‌دهد سقوط در سالمندان هزینه‌های سنگینی را بر جامعه تحمیل می‌کند [13]. در ایران محاسبه دقیقی از هزینه درمان متعاقب سقوط در سالمندان وجود ندارد. هزینه متوسط بستری و درمان بعد از سقوط برای سالمندان در ایرلند 6 هزار دلار برای هر نفر [15] و در آمریکا 17 هزار دلار گزارش شده است. پیش‌بینی می‌شود در سال 2040 هزینه درمان سالانه سقوط سالمندان به 240 میلیارد دلار برسد که رقم بسیار زیادی است [16]. بر همین اساس پیشگیری از سقوط، کمک به حفظ تعادل در سالمندان و کاهش آسیب‌های جدی ناشی از آن، جزء اولویت‌های اکثر کشورها در برنامه‌ریزی‌های مربوط به مراقبت از سالمندان است [17]. 
ازآنجایی‌که تغییرات شناختی و فیزیولوژی همراه با عوامل محیطی باعث زمین‌خوردن سالمندان می‌شود، از این نظر، حل مشکل زمین خوردن با دارودرمانی میسر نیست، بلکه افزایش آگاهی و توانمندسازی سالمندان و مراقبین آن‌ها درباره موضوع زمین خوردن و آموزش‌های چندرسانه‌ای خانواده‌محور پیشگیری از سقوط (فعالیت‌های بدنی، اصلاحات محیطی و تغذیه) نیز ضروری است [18] و با اجرای برنامه‌های آموزشی خودمراقبتی می‌توان توانایی عملکرد افراد سالمند را حفظ کرد و بهبود بخشید [19].
چند سالی است آموزش پیشگیری از سقوط، جزء اصلی‌ترین آموزش‌های اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی قرار گرفته است و سالانه یک‌سوم کلاس‌های آموزشی «برنامه بهبود شیوه زندگی سالم در دوران سالمندی»، با موضوع پیشگیری از سقوط برگزار می‌شود [20]؛ درحالی‌که اقدامات احتیاطی ناشی از همه‌گیری کووید-19 و فرصت‌های فناوری کنونی، جایگزینی محیط‌های آموزشی و یادگیری حضوری با محیط‌های مجازی را تسریع کرده است [21]. همچنین پذیرش و اقبال از تکنولوژی مبتنی بر تلفن همراه از سوی جامعه خصوصاً در دوران همه‌گیری کووید-19، امکان استفاده از بسترهای مجازی را تسهیل کرده است. باوجوداین، سالمندانی که قبلاً کاهش توانایی‌های شناختی، عاطفی و روانی-حرکتی را تجربه کرده‌اند، در معرض موانع مختلف تکنولوژیکی نیز قرار دارند که دراین موارد می‌توان از همراهی اعضای خانواده در تسهیل‌گری دسترسی به محیط‌های آموزشی مجازی و انتقال آموزش‌ها کمک گرفت. از سوی دیگر طراحی محتوا و بستر مناسب ارائه برنامه‌های آموزشی خودمراقبتی متناسب با ویژگی‌های گروه هدف از ضروریات استفاده از محیط‌های مجازی برای آموزش خصوصاً آموزش گروه‌های حساس نظیر سالمندان است [22].
مطالعات متعددی اثربخشی آموزش حضوری را بر بهبود دانش، نگرش و عملکرد سالمندان در پیشگیری از سقوط و عوارض بعدی آن نشان داده‌اند [23-25] اما مطالعات بسیار اندکی درمورد اثربخشی آموزش به‌صورت مجازی برای سالمندان در سایر کشورها انجام شده است. همچنین به نظر می‌رسد در ایران نیز حداقل تا زمان انجام مطالعه حاضر، مطالعه مشابهی در این زمینه انجام نشده است. بنابراین مطالعه حاضر باهدف تعیین اثربخشی شرکت در کلاس‌های مجازی خودمراقبتی بر پیشگیری از سقوط در منزل از طریق ارتقاء سطح دانش، نگرش و عملکرد سالمندان در این زمینه انجام شد.

روش مطالعه
مطالعه حاضر یک مطالعه مداخله‌ای نیمه‌آزمایشی با طراحی قبل و بعد بود که در سال 1400 در زمان همه‌گیری کووید-19به منظور بررسی تأثیر آموزش مجازی خودمراقتبی بر ارتقای آگاهی، نگرش و عملکرد سالمندان در پیشگیری از سقوط انجام شد. محیط پژوهش، مراکز و پایگاه‌های جامع سلامت شهری تحت پوشش مرکز بهداشت جنوب تهران واقع در مناطق 10، 11، 16، 17، 19 شهرداری بود. جامعه پژوهش شامل سالمندان 65 سال و بالاتر که در سامانه یکپارچه معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران (سیب) ثبت نام و مراقبت‌های دوران سالمندی را از پایگاه‌های سلامت مذکور دریافت کردند، بودند. 
معیارهای ورورد به مطالعه عبارت بودند از: گروه سنی 65 سال و بالاتر، دریافت حداقل یکبار مراقبت از پایگاه‌های تابعه، دسترسی به اینترنت توسط سالمند و یا یکی از افراد خانواده وی جهت شرکت در دوره آموزشی مجازی، توانایی برقراری ارتباط و پاسخگویی به سؤالات، تمایل آگاهانه به شرکت در مطالعه، سالمندان ساکن در منزل (و حذف سالمندان ساکن در خانه سالمندان یا بستری در مراکز درمانی و غیره) و درنهایت سالمندانی که براساس تست فعالیت‌های روزمره زندگی مبتنی بر دستورالعمل برنامه مراقبت‌های ادغام‌شده دوران سالمندی اداره سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی [26]، امتیاز1 الی 5 را از دامنه (0) تا (6) کسب کنند.
 متخصصان سلامت اغلب به توانایی یا ناتوانی فرد در انجام ADL توجه می‌کنند، زیرا چنین وضعیتی می‌تواند به‌عنوان شاخصی از جنبه‌هایی مانند توانایی عملکردی، خطر سقوط، درجه وابستگی به مراقبین، ایمنی و کیفیت زندگی استفاده شود. تقسیم‌بندی سطح عملکردی افراد براساس ADL عبارت ‌است از: مستقل، وابستگی خفیف، وابستگی متوسط، وابستگی شدید، کاملاً وابسته و دلیل انتخاب این دامنه از نمره ADL و حذف دو گروه دیگر این بود که سالمندان با نمره (0) به‌دلیل سلامت عملکردی بسیار بالا (نداشتن هیچ‌گونه مشکل در فعالیت‌های روزمره زندگی) و نمره (6) به‌دلیل سلامت عملکردی بسیار پایین (ناتوان یا وابسته به تخت که قادر به حرکت نیستند)، ریسک سقوط بسیار کمی داشتند [26-28].
حجم نمونه با استفاده از اطلاعات به‌دست‌آمده از مطالعات شیوع سقوط در سالمندان در حدود 30 درصد (0/3=P) [28، 29] و با در نظر گرفتن ضریب اطمینان 90 درصد، خطای 0/1 و همچنین با احتساب احتمال ریزش نمونه‌ای 20 درصد، درنهایت 120 نفر محاسبه شد.
 برای انتخاب شرکت‌کنندگان در پژوهش از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای تصادفی استفاده شد. بدین ترتیب که از بین 95 پایگاه سلامت تحت پوشش مرکز بهداشت جنوب تهران، به‌صورت تصادفی 20 پایگاه (از هر منطقه 4 پایگاه سلامت)، انتخاب شد. سپس از میان فهرست خدمت‌گیرندگان 65 سال و بالاتر تحت پوشش هر پایگاه، 6 نفر با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیک برگزیده شدند. برای این منظور در هر پایگاه، تعداد سالمندان این گروه سنی را به تعداد حجم نمونه موردنظر در هر پایگاه که 6 نفر بود، تقسیم و عدد حاصل مقیاس فاصله‌گذاری بین سالمندان در فهرست خدمت‌گیرندگان در سامانه سیب قرار داده شد. سپس از نفر اول فهرست یادشده آغاز و با استفاده از شماره تلفن ثبت‌شده در سامانه با سالمندان موردنظر تماس گرفته شد. پس از معرفی پژوهشگر توسط مراقبین سلامت، ضمن تشریح اهداف مطالعه، تضمین محرمانه ماندن اطلاعات مشارکت‌کنندگان در پژوهش، دریافت رضایت آگاهانه از ایشان و درصورت دارا بودن سایر معیارهای ورود به مطالعه به‌عنوان نمونه موردنظر وارد مطالعه شدند. در غیر این صورت با شماره دیگری تماس حاصل شد. 
ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسش‌نامه محقق‌ساخته بود که براساس پروتکل کشوری وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی، مراقبت‌های ادغام‌یافته سالمندی ویژه غیرپزشک [26] و بسته خدمات نوین سلامت سالمندان ویژه غیرپزشک [30] و مرور متون طراحی شد. پرسش‌نامه شامل مشخصات جمعیت‌شناختی (سن، جنس، سطح تحصیلات، نوع زندگی (تنها یا با همراه)، وضعیت تأهل، وضعیت اشتغال) ، ارزیابی خطر فردی سالمند در برابر سقوط (مشتمل بر 3 سؤال بررسی سابقه وجود بیماری‌ها یا مشکلات، سابقه سقوط در 1 سال گذشته، مکان و علت سقوط)، ارزیابی ADL براساس پرسش‌نامه استاندارد ارزیابی فعالیت‌های روزمره زندگی کاتز (دارای 6 سؤال مربوط به فعالیت‌های روزانه حمام کردن، لباس پوشیدن، دستشویی رفتن، جابه‌جایی، کنترل ادرار و مدفوع و غذا خوردن) بود. همچنین سؤالات مربوط به حیطه آگاهی شامل 4 سؤال (درمورد تعریف سقوط، عوارض آن، راه‌های جلوگیری و علل سقوط) بود. چنانکه حداقل امتیاز در این حیطه (0) و حداکثر (19) بود. 
سؤالات مربوط به حیطه نگرش نیز شامل 4 سؤال (درخصوص نگرش سالمند درخصوص اهمیت سقوط و تأثیر شرکت در کلاس‌های آموزشی در جهت پیشگیری از سقوط) بود و امتیاز این حیطه بین (0) تا (20) بود. همچنین سؤالات مربوط به حیطه عملکردی (رفتاری ) نیز شامل 30 سؤال بود که به ارزیابی میزان عوامل خطر خارجی سقوط در منزل می‌پردازد. علل خارجی سقوط در منزل شامل کمی روشنایی محیط، پله نامناسب، لغزندگی کف محل زندگی، عدم وجود نرده در راه پله، نامرتبی اثاث منزل، ناهموار بودن زمین بود که امتیاز این حیطه نیز بین (0) تا (44) بود. در پیوست شماره 1 گویه‌های مورد بررسی در این حیطه نشان داده شده است.







روایی و پایایی ابزار مورد بررسی قرار گرفته است. جهت بررسی روایی صوری، از نظرات 10 نفر مشابه جمعیت مطالعه ازنظر سادگی، سهولت، قابل درک بودن، به روش کیفی استفاده شد و براساس نظرات ارائه‌شده اصلاحات لازم صورت گرفت. جهت بررسی روایی محتوا نظرات 5 نفر شامل کارشناسان حوزه سلامت سالمندی مراکز بهداشتی، آموزش پزشکی و آموزش بهداشت مورد استفاده قرار گرفت و دو شاخص نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوا ارزیابی شد و براساس آن اصلاحات لازم صورت گرفت. جهت بررسی پایایی ابزار، از روش آزمون بازآزمون استفاده شد. پرسش‌نامه توسط 12 نفر از سالمندان به فاصله 10 روز تکمیل گردید. بالای 70 درصد پاسخ‌ها در 2 مرحله یکسان بود. ابزار نهایی در 3 مرحله-ارزیابی اولیه، بلافاصله بعد از مداخله و 3 ماه بعد از مداخله- توسط پژوهشگر به‌صورت مصاحبه تلفنی تکمیل شد.
مداخله انجام‌شده در این مطالعه شامل اجرای دوره آموزشی مجازی شامل محتواهای مبتنی بر نیازسنجی در قالب متن، تصویر، مولتی مدیا، فیلم و نظایر آن بود. دسته‌ای از محتواها به‌صورت افلاین در طی 4 هفته به‌صورت متوالی در بستر رسانه اجتماعی واتساپ در اختیار افراد قرار داده شد. موضوعات آموزشی  براساس مفاد دستورالعمل مندرج در راهنمای مراقبت‌های ادغام‌یافته دوران سالمندی [26]، حاوی مطالبی درخصوص میزان شیوع سقوط در سالمندان، علل عمده فردی و محیطی سقوط سالمندان، مشکلات و عوارض پس از سقوط و راهکارهای پیشگیری از سقوط در منزل بود. همچنین 4 جلسه آموزش، پرسش‌وپاسخ و بحث گروهی آنلاین به فاصله 1 هفته با هماهنگی قبلی در بستر اسکایپ ارایه شد. جزئیات بیشتر درمورد محتواهای آموزشی در قالب جدول در فایل پیوست ارائه شده است (پیوست شماره 2).


در هر گروه اسکایپی 6 نفر در نظر گرفته شد تا امکان بحث و گفت‌وگو برای تمام شرکت‌کنندگان مهیا شود. مدت‌زمان برگزاری کلاس‌های آموزشی آنلاین حدود 45 دقیقه تا 1 ساعت بود. جلسات اغلب همراه با یکی از اعضای خانواده سالمند بود تا فرد برای اتصال و شرکت در بحث‌ها چالش‌های تکنولوژی را نداشته باشد و همراه وی در این زمینه حمایت‌های لازم را داشت. 
بعد از مداخله، جهت ارزیابی میزان تأثیر مداخله، ابتدا بلافاصله پس از مداخله و سپس 3 ماه پس از مداخله، جهت تعیین میزان ماندگاری تأثیر مطالب آموزش داده‌شده بر خودمراقبتی سالمندان، مجدداً سؤالات مرتبط با حیطه‌های آگاهی، نگرش و عملکرد توسط سالمندان شرکت‌کننده به‌صورت تلفنی و توسط پژوهشگر تکمیل شد. ضمناً دراین فاصله زمانی، سالمندان فرصت مناسب جهت انجام اقدامات زمان‌بر مانند نصب میله در راه پله‌ها، سرویس‌های بهداشتی و سایر موارد را داشتند. 
پس از جمع‌آوری داده‌ها، تجزیه‌و‌تحلیل آن‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 26 انجام شد. در تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از آمار توصیفی (فراوانی و درصد برای متغیرهای کیفی و انحراف‌معیار و میانگین برای متغیرهای کمی) و آمار تحلیلی (آزمون تی مستقل، من ویتنی و کای‌اسکوئر براساس مقیاس سنجش متغیر) استفاده شد. 

یافته‌ها
تعداد 120 سالمند 65 سال و بالاتر در این مطالعه شرکت کردند که در این بین، سالمندان در بازه سنی 71 تا 75 سال نسبت به سایر گروه‌های سنی، زنان نسبت به مردان، دارندگان تحصیلات ابتدایی نسبت به گروه‌های تحصیلی دیگر، گزارش بیشتری از حادثه سقوط را داشتند. همچنین بیشترین فراوانی براساس سابقه داشتن سقوط مربوط به مشکل بینایی (61/5 درصد) و فشارخون بالا (50 درصد) بود (جدول شماره 1).


چنانچه در جدول شماره 2 دیده می‌شود، امتیاز ADL به‌عنوان معیار ورود، مورد ارزیابی قرار گرفت که 64/2 درصد از سالمندان امتیاز 5 را از تست ADL و 2/5 درصد از آنان امتیاز 1 را کسب کردند.


افراد دارای ADL صفر و 6 به‌دلیل احتمال سقوط پایین، جهت مطالعه انتخاب نشدند. 
براساس جدول شماره 3، از میان سالمندان شرکت‌کننده، حدود 22 درصد از آن‌ها دارای سابقه سقوط در طی 1 سال گذشته بودند.


مکانی که بیشتر افراد درآنجا سقوط را تجربه کرده بودند، خارج ازمحیط داخلی منزل (30/8 درصد) و بیشترین علت سقوط مربوط به ناهمواری زمین (26/9 درصد) بود.
نتایج ارزیابی تأثیر مداخله آموزش مجازی در پیشگیری از سقوط سالمندان از طریق آزمون تی زوجی در جدول شماره 4 نشان داده شده است، به‌طوری‌که یک‌بار تفاوت آماری نمرات مر حله اول (قبل از مداخله) با نمرات مرحله دوم (بلافاصله بعد از مداخله) سنجیده شده است و یک‌بار هم تفاوت نمرات در مرحله سوم (3 ماه بعد از مداخله) با مرحله اول آزمون شده است.


چنانچه در جدول دیده می‌شود، میانگین نمرات سالمندان در مرحله دوم نسبت به مرحله اول، در ابعاد آگاهی (2/86±18/39)، نگرش (2/51±14/99) و عملکرد (3/1±13/76) خودمراقبتی در پیشگیری از سقوط در منزل به‌طور معنی‌داری بالاتر بود (001/P<0). همچنین میانگین نمرات سالمندان 3 ماه بعد از مداخله (مرحله سوم) در هریک از ابعاد آگاهی (1/14±18/18)، نگرش (1/57±14/91) و عملکرد (2/78±9/06) نسبت به مرحله اول همچنان به‌طور معنی‌داری بالاتر بود (001/P<0).

بحث
پژوهش حاضر باهدف بررسی تأثیر شرکت در کلاس‌های مجازی پیشگیری از سقوط در منزل بر ارتقاء دانش، نگرش و عملکرد سالمندان انجام شد. مطالعات بسیار محدودی به بررسی تأثیر آموزش مجازی بر پیشگیری از سقوط پرداخته‌اند و مطالعه حاضر حداقل تا زمان اجرای مطالعه، اولین مطالعه انجام‌شده در نوع خود محسوب می‌شود.
براساس نتایج مطالعه حاضر، 42/3 درصد از سالمندان در رده سنی 71 تا 75 سالگی دارای تجربه سقوط بودند. بیشترین میزان سقوط براساس نوع بیماری مربوط به مشکل بینایی (61/5 درصد) و فشارخون بالا (50 درصد) و کمترین آن‌ها مربوط به مشکل چاقی (11/5 درصد) بود. همچنین بیشترین مکان وقوع سقوط مربوط به خارج از محل زندگی (42/3 درصد) و بیشترین علت وقوع سقوط، ناهمواری زمین (26/9 درصد) بود.
 یک مطالعه مقطعی در جنوب هند نشان داد 45 درصد از سالمندان پس از 60 سالگی سقوط مجدد داشتند که عمدتاً به‌دلیل ضعف بینایی، پوکی استخوان، کم خونی یا استفاده از بیش از 3 داروی مزمن بود [31] که تقریباً با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد. همچنین در مطالعه حاضر بیشترین میزان سقوط در میان زنان سالمند (57/6 درصد) مشاهده شد که با نتایج سایر مطالعات هم‌خوانی دارد [32, 33].
نتایج مطالعه حاضر نشان داد میانگین نمرات آگاهی سالمندان درارتباط‌با پیشگیری از سقوط بلافاصله (18/44) و 3 ماه بعد از مداخله (18/23) به‌طور معناداری بالاتر از نمرات پیش از آزمون (10/93) بود که تفاوت بسیار اندکی بین نمرات 3 ماه بعد با بلافاصله بعد از مداخله وجود دارد. نتایج مطالعه گوتا و همکاران نیز نشان داد آگاهی سالمندان هندی درمورد پیشگیری از سقوط در مقایسه با همتایان خود در کشورهای توسعه‌‌یافته ضعیف به نظر می‌رسد، به‌طوری‌که فقط یک‌سوم از سالمندان در مناطق شهری و روستایی آموزش‌های بهداشتی درمورد زمین خوردن را دریافت کرده بودند. یافته‌های این مطالعه حاکی از اهمیت نیاز به ارائه آموزش‌های لازم برای بهبود درک سالمندان درمورد اهمیت اقدامات پیشگیرانه و خودمراقبتی از سقوط بوده و بر اهمیت آموزش بهداشت به‌عنوان یک مؤلفه مهم در برنامه‌های پیشگیری از سقوط تأکید می‌کند [31]. مطالعه علی‌پور و همکاران نیز نشان داد مداخله آموزشی بر کاهش ترس از سقوط در سالمندان تأثیر مثبت دارد [23].
باور افراد در اتخاذ رفتارهای خودمراقبتی از اهمیت بالایی برخودار است. به‌عبارتی، باورهای سالمندان درمورد احتمال و علل زمین خوردن و پیشگیری از آن می‌تواند بر اتخاذ رفتارهای پیشگیرانه تأثیر بگذارد. از سوی دیگر باورهای غلط به‌عنوان موانعی برای اتخاذ استراتژی‌های پیشگیری از سقوط در نظر گرفته می‌شوند [33]. براساس یافته‌های این پژوهش، میانگین نمرات نگرش سالمندان درارتباط‌با پیشگیری از سقوط بلافاصله  (14/99) و 3 ماه بعد از مداخله (14/91) به‌طور معناداری بالاتر از نمرات پیش از آزمون (13/19) بود. در این بعد نیز تفاوت ناچیزی در نمرات بین 3 ماه بعد با بلافاصله بعد از مداخله مشاهده شد. در مطالعه کاردوسو و همکاران نیز افزایش معنی‌داری در حساسیت درک‌شده، شدت، مزایا، موانع و نمره کل باور  بهداشتی سالمندان پس از آموزش مشاهده شد و مداخله آموزشی توانست باورها و پایبندی سالمندان به اقدامات پیشگیری از سقوط را بهبود بخشد [34]. نتایج مطالعه تیلور و همکاران نیز تأییدکننده تأثیر مثبت آموزش بر تغییر باورهای بهداشتی سالمندان می‌باشد [35].
برطبق نتایج این مطالعه، در حیطه سطح رفتاری (عملکرد خودمراقبتی)، جمع عوامل خطر مرتبط با سقوط در سالمندان بلافاصله (12/17) و 3 ماه بعد از مداخله (9/11) به‌طور معنی‌داری کمتر از پیش از آزمون (13/81) بود که نشان‌دهنده عملکرد خودمراقبتی بهتر یا افزایش سطح رفتاری در سالمندان می‌باشد.
 مطالعه کوهیرونیاراتن و همکاران نیز نشان داد برنامه آموزشی پیشگیری از سقوط در سالمندان یکی از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه به منظور ایجاد انگیزه در سالمندان برای اتخاذ یک رفتار سالم و کسب مهارت‌های لازم برای عملی کردن تصمیمات اتخاذشده در این زمینه می‌باشد. چنانکه پس از 6 ماه از انجام مداخله، اختلال تعادل، مصرف دارو و نسبت کلی خطر سقوط کاهش یافته و تفاوت بین گروه آزمایش و کنترل ازنظر آماری معنی‌دار بوده است [32]. در مطالعه مظفری و همکاران نتایج نشان داد آموزش رفتارهای مراقبت از سقوط باعث کاهش ترس از سقوط در سالمندان می‌شود [24] و نتایج مطالعه قاسمی و همکاران نیز تأییدکننده تأثیر مثبت آموزش بر پیشگیری از سقوط می‌باشد [25].
براساس نتایج مطالعه حاضر، به‌طور کلی آموزش مجازی می‌تواند در آموزش سالمندان مؤثر واقع شود. پاتون نیز در مطالعه خود به بررسی تأثیر گنجاندن دوره آموزشی آنلاین در برنامه پرستاری به منظور بهبود دانش و مهارت‌های پیشگیری از سقوط در سالمندان پرداخته و بیان کرده است که یک برنامه آنلاین با فراهم کردن فرصتی برای تمرین عملی، محیط مؤثری را برای یادگیری و استفاده از ابزارهای ارزیابی خطر سقوط فراهم می‌کند و باید در آموزش پرستاری گنجانده شود تا دسترسی افراد مسن به ارزیابی خطر سقوط را افزایش دهد [36]. 
بولبل در مطالعه خود بیان می‌کند که با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات، می‌توان به افراد مسن ازنظر اطلاعات واقعی، آموزش با کیفیت و تعامل با کارشناسان و نسل جوان که به جامعه‌ای مثبت منجر می‌شود، خدمات‌رسانی کرد [22]. در همین راستا، سویندل همچنین گزارش می‌دهد که سالمندان تجربیات یادگیری بهتری در محیط‌های یادگیری آنلاین همراه با تعاملی اجتماعی دارند و ارتباطات اجتماعی خود را بعد از دوره حفظ می‌کنند [37]. وانگ نیز بیان می‌کند که یادگیری آنلاین سالمندان یک فرآیند مبتنی بر جامعه و خودگردان است، بنابراین رضایت یادگیرنده به‌عنوان یک عامل مهم‌تر، حتی بیشتر از کیفیت آموزش ظاهر می‌شود [38]. از سوی دیگر، قرنطینه اجتماعی، کاهش تحرک و افزایش اضطراب در میان سالمندان در دوران همه‌گیری کووید-19، یک نگرانی جدی برای سلامت عمومی مطرح می‌کند، زیرا این مسئله آن‌ها را با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی، خودایمنی، عصبی‌شناختی و مشکلات سلامت روان مواجه می‌کند [39]. بنابراین، باتوجه‌به شرایط سالمندان و امکان حضور کمتر آن‌ها در مراکز آموزش سلامت به‌ویژه در دوران همه‌گیری کرونا، آموزش‌های مجازی گزینه مناسبی جهت آموزش‌های سلامت برای این گروه سنی می‌باشند.

نتیجه‌گیری نهایی
براساس یافته‌های مطالعه حاضر، آموزش مجازی پیشگیری از سقوط در سالمندان به‌طور قابل‌توجهی تأثیر مثبت بر افزایش دانش سالمندان در مورد استراتژی‌های پیشگیری از سقوط، باور آنان مبنی بر مفید بودن اقدامات پیشگیری از سقوط و قصد انجام اقداماتی برای کاهش خطر سقوط داشت. بنابراین باتوجه‌به نتایج حاصله می‌توان از این روش آموزشی درمورد سایر موضوعات مرتبط با سلامت سالمندان و در شرایطی که امکان شرکت در کلاس‌های حضوری برای سالمندان وجود ندارد استفاده کرد تا علاوه‌بر دستیابی به اهداف آموزشی مدنظر، از مزایای جانبی کلاس‌های مجازی بهره جست. همچنین ضروری است مطالعات بیشتری به منظور تسهیل آموزش مجازی برای سالمندان صورت گیرد.

محدودیت‌ها و نقاط قوت پژوهش
از محددیت‌های این مطالعه می‌توان تکیه بر خودگزارشی برای کسب اطلاعات از سالمندان اشاره کرد که می‌تواند سوگیری و خطای یادآوری را به‌ویژه در این رده سنی افزایش دهد. همچنین فقدان گروه کنترل مانع از مقایسه نتایج با گروهی که مداخله را دریافت نکرده‌اند بود.
 از نقاط قوت این مطالعه باتوجه‌به مشکلات پذیرش و مشارکت سالمندان در محیط‌های یادگیری آنلاین، وجود همراه از خانواده بود که علاوه‌بر سهولت دسترسی و استفاده این گروه از آموزش‌های مجازی، حمایت‌های آن‌ها چه از نوع احساسی و چه فنی، اعتمادبه‌نفس و انگیزه افراد مسن برای استفاده از فناوری اطلاعات را بهبود بخشید.

پیشنهادات پژوهشی
باتوجه‌به اینکه در این پژوهش تنها گروه آزمایش وجود داشته و مقایسه نتایج قبل از مداخله با بعد از مداخله تنها در همان گروه صورت گرفته است، پیشنهاد می‌شود مطالعات دیگری در دو گروه آزمایش و کنترل صورت گیرد تا بتوان نتایج را در دو گروه مقایسه کرد. از دیگر پیشنهادات این مطالعه بررسی تأثیر آموزش مجازی خودمراقبتی پیشگیری از سقوط بر سایر متغیرها ازقبیل استقلال، عزت نفس و یا میزان مراجعه سالمندان به بیمارستان به‌دلیل سقوط و غیره می‌باشد.

 ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله مصوب دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران با کد اخلاقIR. TUMS.MEDICINE. REC. 1400. 132 است.

حامی مالی
این مقاله حاصل پایان‌نامه دانشجویی مقطع کارشناسی ارشد آذر جهانبانی در رشته آموزش پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌باشد و با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده است.

مشارکت نویسندگان
طراحی مطالعه و تحقیق و بررسی: مریم تاجور، آذر جهانبانی و مهنازآشورخانی؛ تجزیه‌وتحلیل داده‌ها: آذر جهانبانی؛ تهیه پیش‌نویس اصلی: ام‌البنین آتش بهار و مریم تاجور؛ بازبینی و ویرایش: ام‌البنین آتش بهار، مریم تاجور و مهناز آشورخانی.

تعارض منافع
بنا بر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
پژوهشگران از کلیه مشارکت‌کنندگان در این پژوهش تشکر و قدردانی می‌کنند.

References
1.Khodamoradi A, Hassanipour S, Daryabeigi Khotbesara R, Ahmadi B. [The trend of population aging and planning of health services for the elderly: A review study (Persian)]. Journal of Torbat Heydariyeh University of Medical Sciences. 2018; 6(3):81-95. [Link]
2.Ng TP, Niti M, Chiam PC, Kua EH. Prevalence and correlates of functional disability in multiethnic elderly Singaporeans. Journal of the American Geriatrics Society. 2006; 54(1):21-9. [DOI:10.1111/j.1532-5415.2005.00533.x] [PMID]
3.Madani Ghahfarokhi S. [ Report on the situation of aging in Iran 2008-2019 (Persian)]. Tehran: Saba Retirement Strategies Institute; 2020. [Link]
4.Mirzaei M, Shams Ghahfarokhi M. [Demographic characteristics of the elderly population in Iran according to the census 1976-2006 (Persian)]. Salmand. 2007; 2(3):326-331. [Link]
5.Hosseinizare SM, Tajvar M, Abdi K, Esfahani P, Geravand B, Pourreza A. [Leisure spending patterns and their relationship with mental health in the elderly in Iran (Persian)]. Salmand. 2020; 15(3):366-79. [DOI:10.32598/sija.15.3.2704.1]
6.Abdoli B, Shams A, Shamsipour Dehkordi P. [The effect of practice type on static and dynamic balance in elderly 60-75 year old women with no history of falling (Persian)]. Daneshvar Medicine. 2020; 19(6):43-50. [Link]
7.Dadgari A, Aizan Hamid T, Hakim MN, Chaman R, Mousavi SA, Poh Hin L, et al. Randomized control trials on otago exercise program (OEP) to reduce falls among elderly community dwellers in Shahroud, Iran. Iranian Red Crescent Medical Journal. 2016; 18(5):e26340. [DOI:10.5812/ircmj.26340] [PMID] [PMCID]
8.Dehesh M, Rejeh N, Tadrisi SD, Tayebi A. [Fear of falls and related factors in the elderly undergoing dialysis referred to hospitals in tehran 2021 (Persian)]. Qom University of Medical Sciences Journal. 2021; 15(9):640-9. [DOI:10.32598/qums.15.9.2466.1]
9.Al-Aama T. Falls in the elderly: Spectrum and prevention. Canadian Family Physician Medecin de Famille Canadien. 2014; 60(3):225. [PMID] [PMCID]
10.Lach HW, Reed AT, Arfken CL, Miller JP, Paige GD, Birge SJ, et al. Falls in the elderly: Reliability of a classification system. Journal of the American Geriatrics Society. 1991; 39(2):197-202. [DOI:10.1111/j.1532-5415.1991.tb01626.x]
11.Zare M, Ghodsbin F, Jahanbin I, Ariafar A, Keshavarzi S, Izadi T. The effect of health belief model-based education on knowledge and prostate cancer screening behaviors: A randomized controlled trial. International Journal of Community Based Nursing and Midwifery. 2016; 4(1):57-68. [PMID] [PMCID]
12.Yahyavi Dizaj J, Tajvar M, Mohammadzadeh Y. [The effect of the presence of an elderly member on health care costs of Iranian Households (Persian)]. Salmand. 2020; 14(4):462-77. [DOI:10.32598/sija.13.10.420]
13.Najafi Ghezeljeh T, Parsa Yekta Z, Mehran A, Jafari Oori M. [Effect of a ultidimensional fall prevention program on incidence of falling and quality of life among elderly.(Persian)]. Hayat. 2014; 20(2):14-24. [Link]
14.Ghasemi S, Sharifi F, Maghsoodnia S, Teimoori F, Dadkhah A. Nutrition educational program and health promotion in aged people in Iran. Middle East Journal of Age and Ageing. 2009; 6(4):12-7. [Link]
15.Na’emani F, Esmaiil Zali M, Sohrabi Z, Fayaz-Bakhsh A. [Prevalence of risk factors for falls among the elderly receiving care at home (Persian)]. Salmand. 2019; 13(5):638-51. [DOI:10.32598/SIJA.13.Special-Issue.638]
16.Elliott S, Painter J, Hudson S. Living alone and fall risk factors in community-dwelling middle age and older adults. Journal of Community Health. 2009; 34(4):301-10. [DOI:10.1007/s10900-009-9152-x] [PMID]
17.Siracuse JJ, Odell DD, Gondek SP, Odom SR, Kasper EM, Hauser CJ, et al. Health care and socioeconomic impact of falls in the elderly. American Journal of Surgery. 2012; 203(3):335-8. [DOI:10.1016/j.amjsurg.2011.09.018] [PMID]
18.Tzeng HM, Okpalauwaekwe U, Lyons EJ. Barriers and facilitators to older adults participating in fall-prevention strategies after transitioning home from acute hospitalization: A scoping review. Clinical Interventions in Aging. 2020; 15:971-89. [DOI:10.2147/CIA.S256599] [PMID] [PMCID]
19.Cramm JM, Hartgerink JM, Steyerberg EW, Bakker TJ, Mackenbach JP, Nieboer AP. Understanding older patients' self-management abilities: Functional loss, self-management, and well-being. Quality of Life Research. 2013; 22(1):85-92. [DOI:10.1007/s11136-012-0131-9] [PMID] [PMCID]
20.Ministry of Health and Medical Educatio. [Elderly fall prevention booklet - self-care guide for family health Ambassadors (Persian)].Tehran: Ministry of Health and Medical Education. [Link] 
21.Meyer KA, Wilson JL. The role of online learning in the emergency plans of flagship institutions. Online Journal of Distance Learning Administration. 2011; 14(1):110-8. [Link]
22.Bülbül AH, Günaydin S, Odabaşi HF. Embracing older adults in online learning. The Turkish Online Journal of Educational Technology .2022; 21(1):55-67. [Link]
23.Alipur N, Dasturpur M, Oryan M. [Effect of educational intervention on fear of falling in the elderly people: A randomized cluster trial (Persian)]. Journal of Education and Community Health. 2017; 7(1):145-51. [DOI:10.29252/jech.7.3.145]
24.Mozaffari N, Mohammadi MA, Samadzadeh S. [Effect of fall care behaviors training on fear of falling among the elderly people referred to health centers: A double-blind randomized clinical trial (Persian)]. Hayat. 2018; 24(3):220-32. [Link]
25.Ghasemi M, Rezaei A. [Investigation the effect of education based on need prevention of fall on instrumental activity of daily living in elderly (Persian)]. Journal of Geriatric Nursing. 2017; 4(1):59-70. [Link]
26.Teymori F, Davari S, Raeesi S, Zende Abad A. [Integrated geriatric health care for the Behvarz and health care provider (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2019. [Link]
27.Edemekong PF, Bomgaars DL, Sukumaran S, Schoo C. Activities of daily living. Treasure Island: StatPearls Publishing; 2022. [Link]
28.Diyanto RN, Moeliono M, Dwipa L. Level of dependency based on barthel and lawton score in older people living in Panti Werdha, Ciparay. Althea Medical Journal. b2016; 3(4):493-8. [DOI:10.15850/amj.v3n4.929]
29.Jafarian Amiri S, Zabihi A, Aziznejad Roshan P, Hosseini S, Bijani A. [Fall at home and its related factors among the elderly in Babol City Iran (Persian)]. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2013; 15(5):95-101. [DOI:10.18869/acadpub.jbums.15.5.95]
30.Motlagh ME, Taheri Tetjani P, Azimi MS, Salbi Z, Amirhosseini Kh, Ladini Sh, et al. [Package of new health services for the elderly, especially for non-physicians (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2016. [Link]
31.Gutta S, Joseph A, Chakraborty A, Alexander AM. Study on the knowledge, attitudes and practices regarding prevention of recurrent falls in the elderly. IOSR Journal of Dental and Medical Sciences. 2013; 9(3):32-8. [DOI:10.9790/0853-0933238]
32.Kuhirunyaratn P, Prasomrak P, Jindawong B. Effects of a health education program on fall risk prevention among the urban elderly: A quasi-experimental study. Iranian Journal of Public Health. 2019; 48(1):103-11. [DOI:10.18502/ijph.v48i1.788] [PMID] [PMCID]
33.Stevens JA, Sogolow ED. Gender differences for non-fatal unintentional fall related injuries among older adults. Injury Prevention. 2005; 11(2):115-9.  [DOI:10.1136/ip.2004.005835] [PMID] [PMCID]
34.Cardoso JDC, Azevedo RCS, Reiners AAO, Andrade ACS. [Health beliefs and adherence of the elderly to fall prevention measures: A quasi-experimental study (English, Portuguese)]. Revista Brasileira de Enfermagem. 2021; 75Suppl. 4(Suppl. 4):e20201190. [DOI:10.1590/0034-7167-2020-1190] [PMID]
35.Taylor SF, Coogle CL, Cotter JJ, Welleford EA, Copolillo A. Community-dwelling older adults' adherence to environmental fall prevention recommendations. Journal of Applied Gerontology. 2019; 38(6):755-74. [DOI:10.1177/0733464817723087] [PMID]
36.Patton SK. Using an online learning module in a nursing program to improve knowledge and skills to prevent falls in the community dwelling older adult population [Bachelor Thesis]. Fayetteville: University of Arkansas, Fayetteville; 2016. [Link]
37.Swindell R. U3A online: A virtual university of the third age for isolated older people. International Journal of Lifelong Education. 2002; 21(5):414-29. [DOI:10.1080/02601370210156727]
38.Wang YS. Assessment of learner satisfaction with asynchronous electronic learning systems. Information & Management. 2003; 41(1):75-86. [DOI:10.1016/S0378-7206(03)00028-4]
39.Gholamzad S, Saeidi N, Danesh S, Ranjbar H, Zarei M. [Analyzing the elderly’s quarantine-related experiences in the COVID-19 pandemic (Persian)]. Salmand. 2021; 16(1):30-45. [DOI:10.32598/sija.16.1.2083.3]