مقدمه
در دسامبر سال 2019 (آذر ماه سال 1398) در چین گزارش‌هایی مبنی بر ظهور ویروس جدیدی شبیه به آنفلوانزا منتشر شد که افراد بسیاری را در شهر ووهان مبتلا کرده بود [1]. با وجود اینکه افراد در هر سنی در معرض ابتلا به بیماری کووید-19 قرار دارند، اما احتمال ابتلا به عفونت‌های شدید، عوارض، ناتوانی و مرگ‌ومیر در سالمندان بیشتر است [2]. 
سازمان بهداشت جهانی و دولت‌ها به سالمندان توصیه کردند که برای پیشگیری از ابتلا در خانه بمانند، فاصله اجتماعی را رعایت کنند [2، 3]. جداسازی سالمندان به‌واسطه کاهش مشارکت اجتماعی و حمایت‌های اجتماعی، خطر ابتلا به اختلالات سلامت روان را در آن‌ها افزایش می‌دهد و در این بین سالمندانی که تنها زندگی می‌کنند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به اختلالات روانی خواهند بود و کیفیت زندگی و بهزیستی روانی کمتری خواهند داشت [3]. 
نتایج مطالعه‌ای در کشور چین بر روی بیش از 50 هزار نفر نشان داد شیوع اختلالات سلامت روان در طی همه‌گیری‌ بیماری کووید-19 در افراد سالمند (60 سال به بالا) بیش از دیگر افراد بوده است [4]. براساس نتایج مطالعه اپیدمیولوژیک دیگری در کشور چین بر روی 1556 نفر از سالمندان، بیش از 37 درصد از آن‌ها نشانه‌هایی از اضطراب و افسردگی را در طی بحران همه‌گیری‌کووید-19 نشان دادند [5].
سالمندان به‌علت کاهش اعتماد‌به‌نفس، نقصان فعالیت و تحرک، از دست دادن دوستان و نزدیکان، کاهش استقلال مادی و جسمانی و ابتلا به بیماری‌های مزمن، بازنشستگی و غیره، تحت فشار روانی زیادی هستند و به‌شدت در معرض بروز اختلالات روان‌شناختی مختلفی مانند اضطراب، ترس، افسردگی و همچنین افکار منفی قرار دارند [6]. عوامل متعددی باعث شد تا دوره سالمندی به‌عنوان یکی از پرتنش‌ترین دوره‌های زندگی شناخته شود که از این جمله می‌توان به کاهش ظرفیت جسمی و ذهنی، دردسترس نبودن منابع مالی در موارد اضطراری، کمبود و در دسترس نبودن وسایل و امکانات موردنیاز، درد و رنج سالمند و خانواده وی، افزایش تقاضا برای دریافت خدمات بهداشتی و درمانی، افزایش انتظارات سالمندان و وابستگان آن‌ها اشاره کرد [7]. باتوجه‌به تعدد و تنوع استرس‌هایی که سالمندان با آن مواجهه هستند، توجه به مقوله سلامت روان و تاب‌آوری را به یک ضرورت تبدیل کرده است. تاب‌آوری به‌عنوان ظرفیت بازگشتن از وضعیت دشوار پایدار و ادامه‌دار و توانایی ترمیم خویشتن تعریف شده است و می‌تواند در رویارویی با شرایط سخت و ناگوار زندگی ظرفیت فرد را افزایش دهد [8]. کانر و دیویدسون می‌نویسند تاب‌آوری یکی از مؤلفه‌های سلامت روان است که در شرایط بافتی، زمانی و سنی زندگی متفاوت می‌باشد و تغییر می‌کند و وابسته به بستر و عوامل اجتماعی است [9]. 
باتوجه‌به اینکه سالمندان از گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه هستند و طبق سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران، 10 درصد از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند [10] توجه به سلامتی آن‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. همچنین وضعیت فعلی بروز همه‌گیری کرونا (قرنطینه، تنهاماندن، رعایت فاصله اجتماعی و غیره) باعث شد سلامت روان سالمندان در معرض خطر جدی قرار بگیرد. حفظ و بهبود بهزیستی روانی عموم مردم به‌خصوص گروه‌های آسیب‌پذیرتر نظیر سالمندان در زمان همه‌گیری‌ها به اندازه مهار انتشار و گسترش همه‌گیری‌ها حائز اهمیت است. بدین ترتیب این مطالعه باهدف تعیین ارتباط تاب‌آوری بر روی سلامت روان سالمندان شهرستان اهر در دوران همه‌گیری کووید-19 در سال 1400 انجام شد.

روش مطالعه
مطالعه حاضر یک مطالعه مقطعی از نوع توصیفی‌تحلیلی است. جامعه آماری این پژوهش متشکل از زنان و مردان سالمند بالای 60 سال ساکن در شهرستان اهر بود. شهرستان اهر با جمعیت 136000 نفر و با وسعت 3074 کیلومتر مربع (6/7 درصد مساحت استان) در 110 کیلومتری تبریز واقع شده است. باتوجه‌به مقاله نبوی [11]، حجم نمونه باهدف کسب ضریب همبستگی در جامعه موردنظر، با توان 80 درصد (0/85=z) و سطح اطمینان 95 درصد (1/96=z)، 271 نفر تعیین شد. 
نمونه‌گیری بدین صورت بود که باتوجه‌به نسبت جمعیت سالمند هر مرکز بهداشتی درمانی (13 مرکز) به جمعیت سالمند شهرستان اهر (16521)، 271 نفر سالمند که معیارهای ورود به مطالعه را داشتند از لیست جمعیت سالمند ثبت‌شده در سامانه سیب با مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی به‌صورت تصادفی انتخاب شدند. معیارهای ورود شامل داشتن حداقل سن 60 سال، داشتن رضایت از شرکت در مطالعه، عدم داشتن سابقه ابتلا به اختلالات شناختی، روانی و حافظه در پرونده الکترونیکی سامانه سیب، ساکن بودن در شهرستان اهر و عـدم سکونت در خانه سالمندان بود. و معیارهای خروج شامل پرسش‌نامه‌های ناقص یا مخدوش و انصراف از ادامه همکاری و یا فوت قبل از اتمام مطالعه بود.
تکمیل پرسش‌نامه‌ها به‌صورت حضوری، جداگانه و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی برای سالمندانی که معیار ورود به مطالعه را داشتند انجام شد. درمورد سالمندانی که از سواد کافی برخـوردار نبودند، جداگانه و به روش مصـاحبه تکمیـل شد(توسط کارکنان آموزش‌دیده مراکز بهداشتی). سالمند در صـورت عدم تمایل به ادامه شرکت در مطالعـه، حـق انصـراف داشت. بازه زمانی تکمیل پرسش‌نامه‌ها از 20 آبان تا 20 اسفند سال 1400 بود. پرسش‌نامه مـورداسـتفاده در ایـن مطالعه شامل پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی، پرسش‌نامه تاب‌آوری کانر دیویدسون (CD–RISC) و پرسش‌نامه سلامت روان (GHQ) بودند.

پرسش‌نامه جمعیت شناختی
این پرسش‌نامه شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، تحصیلات، شغل، درآمد، تعداد فرزندان، سابقه سکونت، مسکن، با چه کسانی زندگی می‌کنید، تعداد افراد، بیماری زمینه‌ای، بیمه تکمیلی بود.

پرسش‌نامه تاب‌آوری کانر و دیویدسون (CD-RISC)
پرسش‌نامه تاب‌آوری کانر و دیویدسون در سال 2003 طراحی شد و شامل 25 سؤال است که در یک مقیاس لیکرتی 5 تایی نمره هر سؤال بین (0) تا (4) قرار دارد. (کاملاً نادرست=(0)، به ندرت=(1)، گاهی درست=(2)، اغلب درست=(3) و همیشه درست=(4) نمره‌گذاری می‌شود. طیف نمرات آزمون بین (0) تا (100) قرار دارد و نقطه برش این پرسش‌نامه 50 است. نمره بالاتر نشان‌دهنده تاب‌آوری بیشتر است. این آزمون دربرگیرنده 5 مؤلفه تصور از شایستگی فردی، اعتماد به غرایز فردی-تحمل عاطفه منفی، پذیرش مثبت تغییرات-روابط ایمن، کنترل و تأثیرات معنوی است. کانر و دیویدسون ضریب آلفای کرونباخ مقیاس تاب‌آوری را 0/89 گزارش کردند. ضریب پایایی درونی این مقیاس در دامنه‌ای بین 0/76 تا 0/90 گزارش شد [9]. این مقیاس در ایران محمدی در 1384 هنجاریابی کرده و ضریب پایایی 0/89 را گزارش کرده است [12]. در مطالعه خلیلی و همکاران باهدف بررسی میزان تاب‌آوری و عوامل مرتبط با آن در سالمندان، از این پرسش‌نامه استفاده شد که در این مطالعه آلفای کرونباخ 0/91 به دست آمد [13]. 

پرسش‌نامه سلامت عمومی (GHQ)
 از این پرسش‌نامه برای سنجش وضعیت سلامت روان سالمندان استفاده شد. گلـدبرگ و هیلیـر در سـال 1979 آن را تـدوین کردند و یـک پرسش‌نامه «غربـالگری» مبتنـی بـر روش خودگزارش‌دهی اسـت. شامل 28 سؤال و در یک مقیاس لیکرتی 4 تایی نمره هر سؤال بین (0) تا (3) قرار دارد (اصلاً=(0)، حد معمول=(1)، بیش از حد معمول=2، به مراتب بیشتر از حد معمول=(3))، حداکثر نمره‌ آزمودنی در این روش 84 است [14]. دربرگیرنده 4 مقیـاس (هر مقیاس 7 سؤال) علائم جسـمانی، اضطراب-اختلال خواب، اخـتلال در کـارکرد اجتمـاعی و افسـردگی است [15]. مرور مطالعات انجام‌شده درزمینـه اعتبار و پایایی پرسش‌نامه سلامت عمومی، در کشورهای مختلف دلالت بر این داشت که این پرسش‌نامه از اعتبار و پایائی بالایی به‌عنوان ابزار غربالگری اختلالات روانی در جامعه برخوردار است [14]. روایی و پایـایی ایـن پرسش‌نامه را در سـال 1379 نوربالا و همکاران ارزیابی کرده‌اند. بهترین نمره برش با استفاده از روش نمره‌گذاری لیکرت، برای افراد موردمطالعه نمره 23 (حساسیت= 70/5 ؛ ویژگی= 92/3) به دست آمد. بــا ایــن روش نمره‌گذاری، نمره 23 و کمتر (فرد سالم)، نمره 24 و بالاتر (مشکوک به اختلال) محسوب می‌شود [14]. در مطالعه همتی و همکاران که بر روی 180 نفر سالمند انجام شد از پرسش‌نامه سلامت عمومی برای سنجش سلامت روان استفاده کردند [16]. 
از آمارهای توصیفی مثل میانگین و انحراف‌معیار و تعداد و درصد برای توصیف مشخصات جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان و متغیرهای پژوهش استفاده شد. جهت بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای پژوهش از آزمون کولموگروف اسمیرنوف استفاده شد. آزمون‌های ناپارامتری من-ویتنی و کروسکال والیس جهت مقایسه متغیرهای پژوهش در گروه‌ها و ضریب همبستگی اسپیرمن برای بررسی ارتباط متغیرها استفاده شده است. جهت آزمون تعقیبی، باتوجه‌به اینکه متغیرها از توزیع نرمال پیروی نمی‌کردند، ابتدا متغیرها رتبه‌بندی شدند و سپس آزمون تعقیبی بونفرونی برای رتبه‌های حاصل انجام شد. باتوجه‌به مقادیر چولگی و کشیدگی متغیرهای پژوهش و تعداد نمونه، مدل رگرسیونی خطی برای جهت تعیین پیش‌بینی‌کننده‌های سلامت عمومی و تاب‌آوری استفاده شد. در این مدل‌های تک‌متغیره با تنها یک متغیر مستقل در مدل برازش شد و متغیرهایی که دارای مقدار احتمال بیشتر از 0/2 داشتند در مدل رگرسیونی چندمتغیره وارد شدند. متغیرهای مستقل مجدداً با روش پیش گام رو به عقب انتخاب شدند. تحلیل‌ها با نرم‌افزار SPSS نسخه 23 و در سطح معنی‌داری 0/05 انجام شد.

یافته‌ها
در این مطالعه 265 سالمند مشارکت کردند. میانگین سنی سالمندان نمونه‌گیری‌شده 7/38±70/20 سال بود. میانگین تعداد فرزندان 4 نفر، سابقه سکونت در محل فعلی 40/7 سال، و تعداد افرادی که با سالمند زندگی می‌کنند 3 نفر بود. نیمی از شرکت‌کنندگان زن (52/1 درصد)، اکثراً متأهل (74 درصد) و بیسواد (52/8 درصد) بودند. شرکت‌کنندگان خانه‌دار (34/7 درصد) و دارای مسکن شخصی (92/8 درصد) بودند. شرکت‌کنندگان دارای بیماری مزمن (66/8 درصد) و اکثراً بیمه تکمیلی داشتند (79/6 درصد). شرکت‌کنندگان با همسر و فرزندان خود زندگی می‌کردند و هیچ‌کدام پرستار نداشتند (40 درصد).  شرکت‌کنندگان درآمد بین 1 تا 3 میلیون داشتند (31/3 درصد) (جدول شماره 1).




میانگین نمره کل تاب‌آوری 16/42±‌64/38، میانگین نمره کل سلامت عمومی 10/05±‌24/56 بود. میانگین سایر ابعاد آن همراه  با انحراف‌معیار و میانه در جدول شماره 2 ارائه شده است.


نتیجه آزمون کولموگروف –اسمیرنوف نشان داد متغیرها از توزیع نرمال پیروی نمی‌کنند (0/05>P) (جدول شماره 2).
نتیجه آزمون من-ویتنی نشان داد میانگین تاب‌آوری و سلامت عمومی و ابعاد آن‌ها در شرکت‌کنندگان زن و مرد و وضعیت شغل تفاوت معنی‌داری نداشتند (0/05>P)؛ یعنی با افزایش تحصیلات، تاب‌آوری افراد بیشتر می‌شد. بعد پذیرش مثبت تغییرات-‌روابط ایمن و بعد کنترل تاب‌آوری، بعد علائم جسمانی سلامت عمومی با وضعیت تأهل (براساس آزمون توکی فقط در بین افراد متأهل و سایر (بیوه یا طلاق‌گرفته)) تفاوت معنی‌داری داشت (0/05>P)؛ یعنی سالمندان متأهل نسبت به بقیه سالمندان تاب‌آورتر هستند. تاب‌آوری کل، سلامت عمومی و هیچ‌یک از ابعاد آن‌ها در افراد با وضعیت شغل مختلف تفاوت معنی‌داری نداشت (0/05>P)؛ یعنی سالمندانی که با همسر- فرزندان زندگی می‌کردند سلامت عمومی و تاب‌آوری بهتری نسبت به بقیه سالمندان داشتند (جدول شماره 3). 


نتیجه ضریب همبستگی اسپیرمن نشان داد سابقه سکونت با تاب‌آوری کل، بعد اعتماد به غرایز فردی-تحمل عاطفه منفی، بعد پذیرش مثبت تغییرات-روابط ایمن و بعد کنترل رابطه منفی ضعیفی وجود دارد؛ یعنی با بیشتر شدن سابقه سکونت این متغیرها کاهش می‌یابند (جدول شماره 4). 


نتیجه ضریب همبستگی اسپیرمن نشان داد بین سلامت عمومی و ابعاد علائم جسمانی و اضطراب و اختلال خواب با تاب‌آوری کل و ابعاد آن رابطه منفی وجود داشت. همچنین بین بعد اختلال در کارکرد اجتماعی سلامت عمومی با تاب‌آوری کل، و شایستگی فردی و پذیرش مثبت تغییرات-روابط ایمن رابطه مثبتی وجود داشت (جدول شماره 5). 


باتوجه‌به مدل برازش‌شده برای سلامت عمومی، نمره کل تاب‌آوری و نحوه زندگی با سلامت عمومی رابطه معنی‌داری داشت. با افزایش نمره تاب‌آوری، میانگین نمره سلامت عمومی کاهش (نمره کمتر یعنی سلامت عمومی بهتر) می‌یابد. همچنین میانگین نمره سلامت عمومی افرادی که تنها زندگی می‌کردند بیشتر از افرادی است که با دیگران زندگی می‌کردند.
باتوجه‌به مدل رگرسیونی برازش‌شده برای تاب‌آوری، متغیرهای وضعیت تأهل، بیمه، مدت اقامت در محل فعلی، سلامت عمومی رابطه معنی‌داری با تاب‌آوری داشتند. میانگین نمره تاب‌آوری در افراد مجرد و سایر افراد (مطلقه و غیره) کمتر از میانگین تاب‌آوری در افراد متأهل بود. میانگین نمره تاب‌آوری با کاهش نمره سلامت عمومی (نمره کمتر یعنی سلامت عمومی بهتر)، افزایش می‌یابد (جدول شماره 6). 



بحث
مطالعه حاضر باهدف تعیین ارتباط تاب‌آوری با سلامت روان  سالمندان شهرستان اهر در دوران همه‌گیری کووید-19 در سال 1400 انجام شد. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان داد تاب‌آوری اکثریت سالمندان جامعه پژوهش بیشتر از خط برش (50) و میانگین نمره تاب‌آوری (64/38) آن‌ها در حد مطلوب بود که با نتایج حاصل از مطالعات شهرستانکی و همکاران [17]، کرمی و همکاران [18]، منگ و همکاران در چین [19] در یک راستا هستند.
در این مطالعه ارتباط معنی‌داری بین نمره تاب‌آوری و تحصیلات وجود داشت که با مطالعه خلیلی و همکاران در اردبیل [13]، مطالعه جعفری و همکاران [20] هم‌سو و با مطالعه پسوتی و همکاران [21] ناهمسو است. در تبیین این یافته‌ها می‌توان گفت سالمندان با تحصیلات بیشتر، دارای روابط اجتماعی بالا و برخورداری از منابع فردی و اجتماعی هستند و در هنگام مواجهه با مشکلات، تهدیدها، رویدادهای استرس‌زا مثل همه‌گیری‌ها (مثل همه‌گیری کووید-19) می‌توانند با افزایش تعاملات به افزایش تاب‌آوری کمک کنند. 
در این مطالعه رابطه معنی‌داری بین تأهل و تاب‌آوری یافت نشد که همسو با مطالعه علایی و همکاران [18] و ناهمسو با مطالعه جعفری و همکاران [20] است. باتوجه‌به مدل چالشی تاب‌آوری که یک عامل استرس‌زا به‌عنوان عاملی جهت تقویت شایستگی ارائه می‌شود، سالمندان هم مانند سایر افراد تاب‌آور، وقتی در معرض مشکلات و سختی‌ها قرار می‌گیرند. سعی در افزایش اعتمادبه‌نفس و افزایش توانایی‌های خود برای حل مسئله می‌کنند و در هنگام غلبه به مشکل، شایستگی ایشان تقویت می‌شود [18]. از این رو تاب‌آوری سالمندان ارتباطی به وضعیت تأهل نداشت.
در مطالعه حاضر بین تاب‌آوری و ابعاد آن با جنسیت و شغل، ارتباط معنی‌داری وجود نداشت. ازجمله مطالعات همسو در این زمینه، مطالعه تورونن و همکاران [22] علایی و همکاران [18]و ازجمله مطالعات ناهمسو منزینی و همکاران [23] منگ و همکاران در چین [19] را می‌توان نام برد. 
در این مطالعه بین سابقه سکونت با تاب‌آوری کل رابطه منفی ضعیفی وجود داشت. در مطالعه حاضر میانگین نمره کل سلامت عمومی 24/56 به دست آمد. 53/6 درصد از افراد سلامت روان خوب (نمره 23 و کمتر از 23) و 46/4 درصد از افراد سلامت روان بد (نمره بالاتر از 23) داشتند که نشان‌دهنده وضعیت مناسب سلامت روان در سالمندان موردمطالعه می‌باشد. ازجمله مطالعات همسو می‌توان به مطالعات نبوی و همکاران [11]، راشدی و همکاران [5] و به مطالعه‌ای کیو و همکاران [4] و ازجمله مطالعات ناهمسو، می‌توان به مطالعات پاشا و همکاران [24] و مطالعه همتی و همکاران [16] اشاره کرد. علت ناهمسو بودن نتایج این تحقیق با نتیجه بعضی مطالعات (مطالعه پاشا و همکاران [24]، مطالعه طهرانی و همکاران[25] را می‌توان ناشی از نمونه آماری متفاوت آنان (سالمندان خانه‌های سالمندی) دانست.
در این مطالعه ارتباط معنی‌داری بین سلامت عمومی کل و ابعاد آن با جنسیت، تحصیلات، وضعیت شغل، نوع مسکن، سن، تعداد فرزندان، سابقه سکونت و تعداد افرادی که با سالمند زندگی می‌کنند وجود نداشت. بین بعد علائم جسمانی سلامت عمومی در افراد با وضعیت تأهل تفاوت معنی‌داری دارد.
در مطالعه حاضر بین سلامت عمومی کل با جنسیت ارتباط معنی‌داری مشاهده نشد، ازجمله مطالعات هم‌خوان در این زمینه، می‌توان به مطالعه نگارستانی و همکاران [26]، یافته‌های راشدی و همکاران [27] و ازجمله مطالعات ناهم‌خوان، مطالعه نیکنامی و ایزدی راد [28]، علوی و همکاران [29] اشاره کرد. مطالعه علوی و همکاران نشان داد جنسیت یکی از عوامل پیش‌بینی‌کننده سلامت روان سالمندان است؛ بدین ترتیب که زنان در مقایسه با مردان از سلامت روان پایین‌تری برخوردار بودند [29]. به‌طورکلی در بررسی متون تفاوت‌های جنسیتی در سلامت روان سالمندان، گوناگونی نتایج گزارش شده است که می‌تواند ناشی از تفاو ت‌های فرهنگی جوامع مختلف موردمطالعه باشد. بافت فرهنگی و مذهبی شهرستان اهر به‌گونه‌ای است که احترام به بزرگترها و خصوصاً سالمندان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. یافته‌های این مطالعه درخصوص عدم معنی‌دار بودن جنسیت سالمندان با سلامت روان حاکی از آن باشد که زنان سالمند همانند مردان سالمند از حمایت اجتماعی خانواده و اطرافیان برخوردار و تاب‌آوری بالایی دارند. 
در این مطالعه بین سلامت عمومی کل با تأهل ارتباط معنی‌داری مشاهده نشد، ازجمله مطالعات همسو در این زمینه به یافته‌های سیمون و همکاران [30] و مطالعه‌ نیکنامی و ایزدی راد [28] و ازجمله مطالعات ناهم‌تراز مطالعه علوی و همکاران [29] و نتایج مطالعات ایندر و کری [31] را می‌توان ذکر کرد. در مطالعه حاضر علت عدم معنی‌دار بودن وضعیت تأهل سالمندان با سلامت روان می‌تواند حاکی از آن باشد که تعداد افراد غیرمتأهل (مجرد، مطلقه و بیوه) نمونه پژوهش کمتر بوده است و همین درصد کم هم از حمایت خانواده‌ها برخوردار بوده‌اند.
در مطالعه حاضر بین سلامت عمومی کل با سن و شغل ارتباط معنی‌داری مشاهده نشد، ازجمله مطالعات ناهمسو در این زمینه، مطالعه نگارستانی و همکاران [26] و علوی و همکاران [29] را می‌توان نام برد. شاید در تحلیل این نتایج در مورد سن بتوان گفت که همیشه با افزایش سن سلامت عمومی کاهش پیدا نمی‌کند. در تبیین این نتایج می‌توان گفت سلامت روان موضوعی است که مربوط به تمام سنین می‌باشد و تحت تأثیر عوامل شخصی و محیطی افراد می‌باشد و در هر سنی فرد ممکن است دچار اختلال در سلامت روان شود و صرفاً افرایش سن به اختلال در سلامت روان منجر نمی‌شود. چه بسا که افرایش سن ممکن است به بهبود سلامت روان منجر شود. علت معنی‌دار نبودن شغل با سلامت روان در مطالعه حاضر می‌تواند به تعداد افراد خانه‌دار و بیکار (48 درصد) نمونه پژوهش مربوط باشد.
در این مطالعه رابطه معنی‌داری بین تحصیلات و سلامت عمومی یافت نشد، ازجمله مطالعات ناهمسو که تحصیلات از عوامل تأثیرگذار بر سلامت روان هستند. به مطالعه نگارستانی و همکاران [26] و علوی و همکاران [29] می‌توان اشاره کرد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ در تبیین این یافته می‌توان گفت احتمالاً افرادی که تحصیلات بالاتری دارند، به‌دلیل سبک زندگی فعال و داشتن شبکه ارتباطی قوی، بهتر می‌توانند مشکلات دوران سالمندی را مدیریت کنند.عدم همسویی مطالعه حاضر دراین زمینه می‌تواند به‌علت بیسواد بودن اکثریت نمونه موردمطالعه (52/8 درصد) باشد. 
در مطالعه حاضر بین سلامت عمومی و ابعاد آن (علائم جسمانی، اضطراب و اختلال خواب) با تاب‌آوری کل و ابعاد آن رابطه معنی‌دار منفی وجود دارد. از جمله مطالعات همسو در این زمینه، مطالعه لی و همکاران [32] را می‌توان نام برد.
براساس یافته‌های مطالعه‌ای، در زمان حمله تروریستی 11 سپتامبر در نیویورک که نوعی رویداد و بحران بزرگ محسوب می‌شد، سلامت روان سالمندان تحت تأثیر قرار نگرفت و سالمندان تاب‌آوری ذهنی بالایی را نشان دادند که به آن‌ها کمک کرد در این بحران مقاومت کنند و بهزیستی روانی خود را حفظ کنند. این بدان معنی است که در زمان رویداد یک بحران، سالمندان توانسته‌اند تعادل روانی و روحی خود را حفظ کنند و خیلی سریع خود را با شرایط همسو کنند تا دچار آسیب‌های ناشی از بحران نشوند [33].
در مقایسه با افراد جوان‌تر، وقوع رویدادهای زندگی در میان افراد مسن ممکن است همیشه به پریشانی روانی منجر نشود، زیرا تغییرات خاصی در زندگی با افزایش سن انتظار می‌رود. علاوه‌براین، افراد مسن اغلب تجربه قابل‌توجه و ظرفیت خوبی برای مقابله با این تغییرات دارند [34]. 
افراد تاب‌آورتر، روابط اجتماعی بهتری با دیگران دارند و در فعالیت‌های اجتماعی خود موفق‌تر عمل می‌کنند. در مطالعه تئو جی وان تیل برگ و همکاران [35] سلامت روان در دوران کرونا ثابت ماند. در پاسخ به وضعیت کووید-19، تاب‌آوری با افزایش حمایت درک‌شده نشان داده شد.
شهابی فام و لطیفی نیا [36] در پژوهشی نیمه آزمایشی نشان دادند که آموزش تاب‌آوری به افزایش کیفیت زندگی، راهبردهای مقابله ای و سلامت روان در سالمندان منجر می‌شود. 
در زمان بحران‌هایی مانند همه‌گیری بیماری کووید-19، با انجام مداخلات اجتماع‌محور قبل از وقوع بحران (مثل آموزش تاب‌آوری برای گروه‌های آسیب‌پذیر (سالمندان)، انجام آموزش‌ها و مطالعات در جهت بالا بردن حمایت‌های اجتماعی برای مناطق مختلف کشور به‌دلیل تفاوت فرهنگی موجود در ایران، سنجش سلامت عمومی کیفیت زندگی سالمندان شهرها و مناطق مختلف) می‌توان به افراد برای کنار آمدن با شرایط و حفظ تعادل روحی و روانی کمک کرد. بنابراین بحران‌ها همیشه به نتایج منفی ختم نمی‌شوند، بلکه با مدیریت صحیح بحران و پیاده‌سازی مداخلات سلامت‌محور مبتنی بر جامعه نه‌تنها می‌توان بحران را کنترل کرد بلکه می‌توان همبستگی و انسجام اجتماعی را ارتقا داد که خود به‌عنوان عاملی قدرتمند برای بهزیستی و سلامت روانی افراد به حساب می‌آید.

نتیجه‌گیری نهایی
یافته‌های این مطالعه تأییدکننده ارتباط تاب‌آوری با سلامت روان سالمندان بود. سلامت روانی افراد مسن در حد مطلوب بود، بنابراین نشان‌دهنده این است که پارادوکس پیری هنوز درزمینه همه‌گیری کووید-19 وجود دارد. نتایج مطالعه حاضر نشان داد تاب‌آوری در افراد متأهل بیشتر از دیگر گروه‌ها و در افراد بدون بیمه کمتر از سایرین است. همچنین تاب‌آوری کل با تحصیلات و سابقه سکونت ارتباط معنی‌داری داشت. سلامت عمومی کل با نمره تاب‌آوری و کلیه ابعاد آن رابطه منفی معنی‌داری داشت؛ یعنی با کاهش نمره سلامت عمومی (سلامت عمومی بهتر)، نمره تاب‌آوری بیشتر (تاب‌آوری بهتر) می‌شود. درنهایت، نتایج ما نشان داد تاب‌آوری یک پیش‌بینی‌کننده مثبت برای سلامت روان در طول همه‌گیری کووید-19 است. باتوجه‌به شیوع بالای مرگ ومیر و افسردگی در سالمندان در دوران کرونا و نتایج تحقیق سایر محققان مبنی بر تاب‌آوری با سلامت عمومی، اهمیت بررسی بیشتر تاب‌آوری و تأثیر آن‌ها بر روی سلامتی، طراحی و اجرای مداخلات مناسب به منظور افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ‌ومیر سالمندان در زمان‌های تهدیدات و مخاطرات بزرگ و یا سایر همه‌گیری‌ها ضروری به نظر می‌رسد.
از محدودیت‌های مطالعه حاضر این بود که سالمندان به‌دلیل سن زیاد و کم‌حوصلگی در پاسخگویی به پرسش‌نامه‌ها در برخی موارد پرسشگر را با مشکل مواجهه می‌کردند و به‌دلیل بحران کووید-19 با مشکلات (استفاده از ماسک و رعایت فاصله اجتماعی) و استرس‌های ناشی از آن روبه‌رو بودیم.
پیشنهاد می‌شود مطالعات دیگری درزمینه سلامت روان و تاب‌آوری در سایر مناطق ایران انجام شود تا مقایسه و تحلیل بهتری برای سالمندان ایرانی در این زمینه به دست بیاید.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مطالعه حاضر در کمیته اخلاق دانشگاه علوم توانبخشی وسلامت اجتماعی تهران با کد اخلاق (IR.USWR.REC.1400.333) تصویب شده است. اصول اخلاقی تمامأ در این مقاله رعایت شده است.

حامی مالی
مقاله حاضر پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد اصغر شهبازی رشته سلامت سالمندی، دانشگده سلامت اجتماعی،گروه آموزشی سالمندی در دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی استخراج شده است و هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.

تعارض منافع
بنابراظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان از همکاری مراکز خدمات جامع سلامت و نیز سالمندانی که در این پژوهش مشارکت کردند تقدیر و تشکر می‌کنند. 
 

References
1.Habibi N, Uddin S, Al-Salameen F, Amad S, Kumar V, Otaibi M. Identification and characterization of novel corona and associated respiratory viruses in aerosol. Kuwait: Kuwait Institute for Scientific Research; 2021. [Link]
2.Esmaeili ED, Azizi H, Sarbazi E, Khodamoradi F. The global case fatality rate due to COVID-19 in hospitalized elderly patients by sex, year, gross domestic product, and continent: A systematic review, meta-analysis, and meta-regression. New Microbes and New Infections. 2023; 51:101079. [PMID]
3.Rostami Z, Abbasian M, Sarbazi E, Soleimanpour H, Mostafaei H, Ghasemi M, et al. Features influencing older adults’ quality of life and their association with loneliness and activities of daily living: A cross-sectional study in Iran. International Journal of Aging. 2023; 1:2. [Link]
4.Qiu J, Shen B, Zhao M, Wang Z, Xie B, Xu Y. A nationwide survey of psychological distress among Chinese people in the COVID-19 epidemic: Implications and policy recommendations. General Psychiatry. 2020; 33(2):e100213. [DOI:10.1136/gpsych-2020-100213] [PMID] [PMCID]
5.Rashedi V, Asadi-Lari M, Foroughan M, Delbari A, Fadayevatan R. Mental health and pain in older adults: Findings from urban HEART-2. Community Mental Health Journal. 2017; 53(6):719-24. [DOI:10.1007/s10597-017-0082-2] [PMID]
6.Padayachey U, Ramlall S, Chipps J. Depression in older adults: prevalence and risk factors in a primary health care sample. South African Family Practice. 2017; 59(2):61-6. [DOI:10.4102/safp.v59i2.4536]
7.Soleimanpour H, Ghaffari-fam S, Sarbazi E, Gholami R, Azizi H, Daliri M, et al. The association between self-care and quality of life among Iranian older adults: Evidence from a multicenter survey. Journal of Rehabilitation Sciences & Research. 2023. [Link]
8.Payami Bousari M, Ebrahimi H, Ahmadi F, Abedi H A. Types and major causes of conflicts experienced by nurses: A qualitative analysis. Journal of Advances in Medical and Biomedical Research. 2008; 16(65):61-76. [Link]
9.Connor KM, Davidson JR. Development of a new resilience scale: The connor-davidson resilience scale (CD-RISC). Depression and Anxiety. 2003; 18(2):76-82. [DOI:10.1002/da.10113] [PMID]
10.Mohamadzadeh M, Rashedi V, Hashemi M, Borhaninejad V. [Relationship between activities of daily living and depression in older adults (Persian)]. Salmand. 2020; 15(2):200-11. [DOI:10.32598/sija.13.10.180]
11.Nabavi SH, Alipour F, Hejazi A, Rabani E, Rashedi V. [Relationship between social support and mental health in older adults (Persian)]. Medical Journal of Mashhad University of Medical Sciences. 2014; 57(7):841-6. [DOI:10.22038/MJMS.2014.3756]
12.Rafie AH,Jazayeri AR, Mohammadi M, Pourshahbaz A, Joukar B. [Resilience factors in individuals at risk for substance abuse  (Persian)]. Journal of Psychology. 2006; 1(2-3):203-24. [Link]
13.Khalili Z, Gholipour F, Habibi Soola A. [Evaluation of resilience and its related factors in the elderly of Ardabil city (Persian)]. Journal of Health and Care. 2021; 22(4):286-94. [DOI:10.52547/jhc.22.4.286]
14.Nourbala A, Mohammad K, Bagheri Yazdi SA. [The validation of general health questionnaire-28 as a psychiatric screening tool (Persian)]. Hakim Research Journal. 2009; 11(4):47-53. [Link]
15.Goldberg DP, Hillier VF. A scaled version of the general health questionnaire. Psychological Medicine. 1979; 9(1):139-45. [DOI:10.1017/S0033291700021644] [PMID]
16.Hemmati Alamdarlou G, Dehshiri G, Shojaie S, Hakimi Rad E. [Health and loneliness status of the elderly living in nursing homes versus those living with their families (Persian)]. Salmand. 2008; 3(2):557-64. [Link]
17.Shahrestanaki M, Alaee N, Heravi karimooi M, Zaeri F. [The burden of caring for family caregivers of the elderly with chronic diseases in Tehran, 1398 (Persian)]. Journal of Geriatric Nursing. 2018; 5(1):28-40. [Link]
18.Karami J, Moradi A, Hatamian P. [The effect of resilience, self-efficacy, and social support on job satisfaction among the employed, middle-aged and elderly (Persian)]. Salmand. 2017; 12(3):300-11. [DOI:10.21859/sija.12.3.300]
19.Meng M, He J, Guan Y, Zhao H, Yi J, Yao S, et al. Factorial invariance of the 10-item connor-davidson resilience scale across gender among Chinese elders. Frontiers in Psychology. 2019; 10:1237. [DOI:10.3389/fpsyg.2019.01237] [PMID] [PMCID]
20.Jafari M, Alipour F, Raheb G, Mardani M. [Perceived stress and burden of care in elderly caregivers: The moderating role of resilience (Persian)]. Salmand. 2022; 17(1):62-75. [DOI:10.32598/sija.2021.2575.2]
21.Pessotti CFC, Fonseca LC, Tedrus GMAS, Laloni DT. Family caregivers of elderly with dementia relationship between religiosity, resilience, quality of life and burden. Dementia & Neuropsychologia. 2018; 12(4):408-414. [DOI:10.1590/1980-57642018dn12-040011] [PMID] [PMCID]
22.Tourunen A, Siltanen S, Saajanaho M, Koivunen K, Kokko K, Rantanen T. Psychometric properties of the 10-item Connor-Davidson resilience scale among Finnish older adults. Aging & Mental Health. 2021; 25(1):99-106. [DOI:10.1080/13607863.2019.1683812] [PMID]
23.Manzini CSS, Bregola A, Pavarini SCI, Vale FAC. Factors associated with the resilience of family caregivers of persons with dementia: A systematic review. Revista Brasileira de Geriatria e Gerontologia. 2016; 19(4):703-14. [DOI:10.1590/1809-98232016019.150117]
24.Pasha GR, Saffar Zadeh S, Mashak R. [General health and social support in two groups of elders living in nursing homes and with families (Persian)]. Journal of Family Research. 2007; 3(1):503-17. [Link]
25.Tehrani H, Vahedian Shahroodi M, Fadayevatan R, Abusalehi A, Esmaeili H. [Mental health status and its related factors in elderly people residing in nursing homes of Mashhad, Iran (Persian)]. Health and Development Journal. 2017; 6(3):171-81. [Link]
26.Negarestani M, Rashedi V, Mohamadzadeh M, Borhaninejad V. [Psychological effect of media use on mental health of older adults during the COVID-19 Pandemic (Persian)]. Salmand. 2021; 16(1):74-85. [DOI:10.32598/sija.16.1.1116.6]
27.Rashedi V, Gharib M, Yazdani AA. Social participation and mental health among older adults in Iran. Iranian Rehabilitation Journal. 2014; 12(1):9-13. [Link]
28.Niknami S, Izadi Rad H. Social support and mental health among older women in Iranshahr, Iran. Elderly Health Journal. 2017; 3(2):94-8. [Link]
29.Alavi M, Jorjoran Shushtari Z, Noroozi M, Mohammadi Shahboulaghi F. [Mental health and related factors in old population in Tehran 2014-2015 (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2018; 27(158):112-22. [Link]
30.Simon MA, Chen R, Dong X. Gender differences in perceived social support in US Chinese older adults. Journal of Gerontology & Geriatric Research. 2014; 3(4):163-72. [DOI:10.4172/2167-7182.1000163]
31.Inder KJ, Lewin TJ, Kelly BJ. Factors impacting on the well-being of older residents in rural communities. Perspectives in Public Health. 2012; 132(4):182-91. [DOI:10.1177/1757913912447018] [PMID]
32.Li F, Luo S, Mu W, Li Y, Ye L, Zheng X, et al. Effects of sources of social support and resilience on the mental health of different age groups during the COVID-19 pandemic. BMC Psychiatry. 2021; 21(1):16. [DOI:10.1186/s12888-020-03012-1] [PMID] [PMCID]
33.Bonanno GA, Galea S, Bucciarelli A, Vlahov D. Psychological resilience after disaster: New York City in the aftermath of the September 11^th terrorist attack. Psychological Science. 2006; 17(3):181-6. [DOI:10.1111/j.1467-9280.2006.01682.x] [PMID]
34.Revicki DA, Mitchell JP. Strain, social support, and mental health in rural elderly individuals. Journal of Gerontology. 1990; 45(6):S267-74. [DOI:10.1093/geronj/45.6.S267] [PMID]
35.van Tilburg TG, Steinmetz S, Stolte E, van der Roest H, de Vries DH. Loneliness and mental health during the covid-19 pandemic: A study among dutch older adults. The Journals of Gerontology. 2021; 76(7):e249-55. [DOI:10.1093/geronb/gbaa111] [PMID] [PMCID]
36.Shahabifam L,  Lotfinia H. [The effectiveness resilience training on quality of life, coping strategies and mental health of the elderly living in Mehr Tabriz nursing home (Persian)]. Journal of Modern Psychological Researches. 2022; 17(65):174-81. [Link]