مقدمه
در دنیای امروز، تهدیدهای متعددی همچون بیماری‌های نوپدید و بازپدید، تغییر سبک زندگی، تغییرات آب‌وهوا بر سلامتی انسان‌ها تأثیر بسزایی دارد [1]. رویدادی که در سال‌های اخیر به‌عنوان مهم‌ترین چالش سلامت جهانی قرن حاضر موجب نگرانی و مشکلات زیادی شده است، بیماری واگیردار نوظهور کووید-19می‌باشد. دو عامل همه‌گیری و عدم شناخت کافی نسبت به بیماری، باعث به‌وجود آمدن مشکلاتی در سطح جامعه ازقبیل اختلالات اقتصادی، اجتماعی، روانی، آموزشی، سیاسی، اقتصادی و غیره شده است که به‌شدت تمام زیرگروه‌های جمعیت به‌ویژه گروه سالمندان را ازنظر ابتلا و میرایی تحت تأثیر خود قرار داده است [2].
مطالعات مختلف نشان داده‌اند سالمندان به دلایل متعددی مثل ضعف سیستم ایمنی، بیماری‌های مزمن زمینه‌ای، عدم رعایت درست اصول بهداشت فردی، بهداشت نامناسب محیط زندگی، تنهایی و نبود حمایت کافی از سوی دیگر اعضای خانواده و سایر دلایل در زمره آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه محسوب می‌شوند [3]، به‌گونه‌ای که بیش از 70 درصد از فوت‌شدگان و در حدود 45 درصد از کل موارد ابتلا به کووید-19 مربوط به گروه سنی 60 سال به بالا بوده است [4].
کشورهای اروپایی، آسیایی و بخش بزرگی از قاره آمریکا و آفریقا به خاطر کاهش سطح باروری با سرعت زیادی به سمت سالخوردگی در حرکت هستند و به فاز گذار سنی پا گذاشته‌اند [5]. همچنین در کشور ایران نیز نرخ باروری کل در فاصله زمانی کمتر از 15 سال خیلی سریع کاهش یافته و جمعیت ایران در مسیر سالخوردگی جمعیت قرار گرفته است [6]. چنانکه در سال 2015 تنها 8 درصد از جمعیت ایران 60 سال به بالا بوده‌اند و براساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل متحد این رقم در سال 2050 به حدود 33 درصد از کل جمعیت خواهد رسید. درنتیجه ایران در آینده با پدیده‌ سالمندی جمعیت روبه‌رو می‌شود و سالخوردگی جمعیت در دهه‌های آتی پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر است [7].
بدین ترتیب برای برخورد مناسب با تکرار مواجهه با این تهدیدها در آینده و به‌کارگیری تجارب کسب‌شده در همه‌گیری کووید-19، پژوهش‌های آینده‌نگاری از طریق تجمیع افکار و دیدگاه‌ها بسیار راهگشا می‌باشند. برای مدیریت و کنترل مؤثر برخورد با چنین شگفتی‌سازهایی، لازم است ابعاد مختلف بیماری و اثرات بالقوه آن در جامعه به‌صورت مناسب شناخته و ترسیم شود. یکی از روش‌های پرکاربرد و مرسوم در مطالعات آینده‌پژوهی مدل چرخ آینده (نوعی طوفان فکری ساختاریافته) می‌باشد که برای تشخیص و طبقه‌بندی نتایج درجه دوم و سوم حوادث و اتفاقات با در نظر گرفتن اثرات اجتماعی، روانی، سلامتی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و زیست محیطی وقوع بیماری‌های واگیردار نوظهور در سالمندان به‌عنوان روشی برای تحلیل سیاست‌ها و پیش‌بینی‌ها به‌ کار می‌رود [8]. در سال 1971 جروم سی وگلن این روش را ابداع کرده‌اند [6، 7]. 
دست اندرکاران بهداشت و درمان می‌توانند از طریق روش چرخ آینده به آینده‌پژوهی روندهای فعلی بپردازند و دید بسیار واضح‌تری از آینده به دست آورند و از بروز عواقب ناگوار در آینده جلوگیری کنند [9].
تحقیقات زیادی از این مدل برای شناسایی و دسته‌بندی پیامدهای روندها، رویدادها، موضوعات نوپدید و تصمیم‌های محتمل آینده استفاده می‌کنند [10]. بیشترین استفاده از این روش در مطالعات دانشگاهی بوده است و برای کمک به دانشجویان در به تصویر کشیدن نتایج روندهای آینده می‌باشد و می‌تواند در برنامه‌های درسی در سطوح مختلف آموزشی گنجانده شود [11]. نیلسن در مطالعه خود با استفاده از روش چرخ آینده به بررسی تأثیرات مثبت و منفی علوم باز در آینده بر توسعه اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی در بخش حمل‌ونقل پرداخته است [12]. همچنین مطالعه احد رضائیان با استفاده از روش چرخ آینده به این سؤال پاسخ داد که در 30 سال آینده، پیامدهای تغییرات اقلیمی چه تهدیداتی در عرصه نظامی برای جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت [13]. در مطالعه هاس و مارتین از روش چرخ آینده به‌عنوان یک روش بحث گروهی استفاده شد تا اعضای گروه به‌طور نظام‌مند درخصوص عواقب آینده یک تصمیم تفکر کنند [14].
باوجود اینکه بیش از 3 سال از شیوع این بیماری می‌گذرد، اما کماکان زوایای پنهان زیادی در این نوع عفونت و سایر همه‌گیری‌های جدیدی که ممکن است در آینده رخ دهد، وجود دارد. در این پژوهش با دیدگاه آینده‌نگر، سیستمی و نظام‌مند بر پایه مشارکت خبرگان و واقع‌‌گرایانه سعی شد اثرات مختلف همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور در ایران مبتنی بر تجربه کووید-19 با استفاده از مدل چرخ آینده بر سالمندان ترسیم شود.

روش مطالعه
در این مطالعه کیفی و خبره‌محور از نسخه دوم چرخ آینده برای شناسایی اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیردار نوظهور بر سالمندان در ایران مبتنی بر تجربه ویروس کرونا در سال 1401 استفاده شده است [15]. در این مطالعه برای جمع‌آوری و تأیید داده‌ها، از نظرات 3 گروه خبره استفاده شد و طی سه گام به شرح زیر انجام شد [9]:

گام اول
در گام اول از اجرای پژوهش گروه اول خبرگان (شامل 3 عضو کارگروه سالمندی پژوهشکده آینده‌پژوهی سلامت کرمان با تحصیلات مرتبط) با تشکیل جلسات بارش افکار و جست‌و‌جوی منابع اطلاعاتی مرتبط، مهم‌ترین اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور همچون کووید-19 را بر سالمندی فهرست کردند. بدین ترتیب که همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور و سالمندی در مرکز نوشته شد. از این مرکز، میله‌هایی به سمت بیرون ترسیم شد و اثرات در انتهای این میله‌ها نوشته شد. به‌صورتی که اثرات هر اثر اولیه، حلقه دوم چرخ را تشکیل دادند و الی آخر. این توسعه‌ها تا زمانی که یک تصویر مفید از اثرات بیماری بر سالمندی آشکار شد، ادامه یافت و 63 اثر در 7 لایه (9 اثر لایه اول، 20 اثر لایه دوم و 34 اثر سایر لایه‌ها) فهرست شدند. در ادامه مشارکت‌کنندگان افق زمانی (کوتاه‌مدت و بلندمدت) اثرات را مشخص و 9 اثر رابه‌عنوان فرصت و 5 اثر رابه‌عنوان تهدید فهرست کردند.
سپس اثرات بیماری بر سالمندان با روش تحلیل اجتماعی، فناوری، اقتصادی، محیط زیست و سیاسی تحلیل شدند. بدین صورت که جلسه‌ای از طریق روش گروه اسمی با گروه دوم خبرگان (شامل 7 کارگروه اجتماعی، فناوری، اقتصادی، محیط زیست، سیاسی، آموزش و سلامت که هر گروه متشکل از 2 الی 3 نفر با تحصیلات دانشگاهی مرتبط بودند) برگزار شد. در این جلسه ابتدا فهرست اثرات شناسایی‌شده مرحله قبل در اختیار گروه‌ها قرار گرفت و از هر گروه درخواست شد تا با اندیشیدن به اثرات، حوزه هر اثر را یادداشت کنند. در ادامه فهرست‌ها جمع‌آوری، ترکیب و حوزه‌های مشابه در هم ادغام شدند. سپس حوزه مشخص‌شده تک تک اثرات در جلسه مطرح و نظرات گروه‌ها پرسیده شد و در مواردی که توافق‌نظر وجود نداشت، در مورد آن بحث شد تا حوزه نهایی مشخص شود. درنهایت اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور در 6 حوزه اجتماعی‌روانی (23 اثر)، فناوری (3 اثر)، اقتصادی (5 اثر)، محیط زیست (1 اثر)، سیاسی (2 اثر) و سلامتی (29 اثر) طبقه‌بندی شدند. تمام جلسات گام اول در سالن کنفرانس پژوهشکده آینده‌پژوهی در سلامت در زمانی که حداقل عوامل مخدوش‌کننده محیطی و ارتباطی وجود داشت، برگزار شد.

گام دوم
در گام دوم یعنی واقع‌گرایی، سعی شد تا درخصوص موارد مطرح‌شده ارزیابی دقیق صورت گیرد و در حد ممکن ادعاها به محک گذاشته شوند. برای این منظور فهرست اثرات، جداول فرصت‌ها و تهدیدها و افق زمانی تأثیرات با خبرگان گروه سوم (شامل 7 نفر از صاحبنظران حوزه سالمندی در سطح ملی که با روش گلوله برفی انتخاب شدند)، به اشتراک گذاشته شد و نظرات آن‌ها از طریق تکمیل متن ارسال‌شده، دریافت شد. بدین صورت که از طریق تماس تلفنی، اهداف مطالعه بیان و دعوت به همکاری شدند. سپس فهرست اثرات با توضیحات کامل همراه با شماره تلفن پژوهشگر برای خبرگان ایمیل شد. در مواردی که ابهامی برای خبرگان درمورد مطالعه و اثرات وجود داشت، پژوهشگر از طریق ارتباط تلفنی، آن‌ها را برطرف کرد. پس از جمع‌آوری نظرات خبرگان 81 اثر (با حذف 5 اثر و اضافه شدن 23 اثر) در 6 حوزه اجتماعی‌روانی (25 اثر)، فناوری (3 اثر)، اقتصادی (7 اثر)، محیط زیست (1 اثر)، سیاسی (3 اثر) و سلامتی (38 اثر) طبقه‌بندی شد و پس از اضافه شدن 2 فرصت و 5 تهدید به جدول اولیه، درنهایت 11 فرصت و 10 تهدید شناسایی شد. 

گام سوم
در گام سوم یعنی اجماع، چرخ آینده نهایی با نرم‌افزار فتوشاپ ترسیم شد و همراه با جدول فرصت‌ها و تهدیدها و افق زمانی تأثیرات مجدداً جهت دریافت نظر به خبرگان گروه سوم از طریق ایمیل ارسال شد. تمام موارد از طرف خبرگان تأیید و تنها یک فرصت و یک تهدید حذف شد.
جهت سنجش اعتبار و دقت داده‌ها از معیارهای لینکن و گوبا مانند مقبولیت، تأییدپذیری، قابلیت انتقال و قابلیت وابستگی استفاده شد [16]. برای اطمینان از مقبولیت، از روش‌هایی همچون درگیرشدن طولانی‌مدت با داده‌ها، صرف زمان کافی جهت جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها و تأیید داده‌ها توسط خبرگان استفاده شد. با بازگرداندن اثرات استخراج‌شده به شرکت‌کنندگان و دریافت دیدگاه‌های آن‌ها، تأییدپذیری حفظ شد. برای قابلیت انتقال، تیم تحقیقاتی شرح مفصلی از جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل کلی ارائه کرد. داده‌ها توسط دو فرد مستقل برای تأیید قابلیت وابستگی بررسی شدند.

یافته‌ها
در این مطالعه 25 نفر خبره شامل 3 نفر (2 خانم و 1 آقا) گروه اول خبرگان، 15 نفر (8 خانم و 7 آقا) گروه دوم خبرگان و 7 نفر (3 خانم و 4 آقا) گروه سوم خبرگان مشارکت کردند. درمجموع 81 اثر همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور همچون کووید-19 بر سالمندان در 6 حوزه اجتماعی‌روانی (25 اثر)، فناوری (3 اثر)، اقتصادی (7 اثر)، محیط زیست (1 اثر)، سیاسی (3 اثر) و سلامتی (38 اثر) شناسایی و طبقه‌بندی شدند و چرخ آینده آن ترسیم شد (تصویر شماره 1).

همچنین 10 فرصت و 9 تهدید ناشی از این جنس همه‌گیری‌ها بر سالمندان و افق زمانی این تأثیرات مشخص شد (جدول شماره 1).


اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نو ظهور همچون کووید-19 بر سالمندان در 6 حوزه اجتماعی‌روانی، فناوری، اقتصادی، محیط زیست، سیاسی و سلامتی به شرح زیر می‌باشد:

اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور بر سالمندان در حوزه اجتماعی‌روانی
سالمند آزاری
قرنطینه و ضرورت ماندن در خانه، همه اعضاء خانواده را موظف می‌کند تا ساعات بسیار طولانی‌تری را درکنار یکدیگر باشند و این احتمال برخوردهای تهاجمی و خشن را افزایش می‌دهد. بیکاری اجباری گروهی و پیامدهای اقتصادی آن نیز بر استرس محیط خانه می‌افزاید و به این ترتیب زمینه وقوع خشونت‌های خانگی علیه سالمندان را فراهم می‌کند و منجر به افزیش افسردگی در سالمندان خواهد شد.

استقلال سالمندان
تنها ماندن سالمندان به خاطر کاهش رفت‌وآمد و تعطیلی محافل اجتماعی تیغ دولبه است. از طرفی منجر به عدم رفع نیازهای اولیه سالمندان، کاهش همبستگی بین نسلی، افزایش احتمال وقوع حادثه در منزل و افزایش افسردگی می‌شود که نیاز به مراقبت از آن‌ها را افزایش می‌دهد و باعث کاهش استقلال سالمندان می‌شود. از طرفی دیگر در شرایط همه‌گیری محدود کردن آزادی و مسئولیت (فیلیالیسم) از طرف مراقبان سالمند کم و باعث افزایش استقلال سالمندان توانا می‌شود.

تبعیض سنی
کلیشه‌های منفی درمورد سلامت و عملکرد سالمندان و کاهش همبستگی بین نسلی به‌دلیل کم رنگ شدن پیوندهای اجتماعی منجر به افزایش احتمال آژیسم (تبعیض سنی) و درنتیجه افزایش افسردگی در سالمندان می‌‎شود. 

اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور بر سالمندان در حوزه فناوری
مراقبت از راه دور
قرنطینه و لزوم فاصله‌گذاری فیزیکی یا اجتماعی، ارائه خدمات غیرحضوری (اداری، بهداشتی‌درمانی، حقوقی وغیره) با استفاده از تکنولوژی را افزایش داد و همچنین مراکز ارائه مشاوره و حمایت سالمندان به‌صورت مجازی تأسیس شدند. در کنار مزایایی نظیر کاهش رفت‌وآمد،کاهش احتمال ابتلا به بیماری و دردسترس بودن خدمات باید توجه کرد که ممکن است به‌دلیل عدم آشنایی افراد سالمند با تکنولوژی و اختلالات بینایی وشنوایی استفاده از خدمات کاهش و بیماری‌های غیرواگیر افزایش یابد.

رسانه‌های اجتماعی 
همه‌گیری بیماری واگیر همچون کووید-19 و شرایط قرنطینه و کاهش رفت‌وآمدها باعث شد تا سالمندان استفاده از وسایل ارتباطی (موبایل و شبکه‌های مجازی) را یاد بگیرند که منجر به کاهش بروز اختلالات شناختی، انزوای اجتماعی و پر کردن اوقات فراغت سالمندان شد. البته باید توجه کرد که دریافت مکرر اخبار تلخ پیرامون این همه‌گیری از طریق رسانه‌های اجتماعی موجب افزایش اضطراب سالمندان می‌شود. باتوجه‌به افزایش تمایل استفاده از رسانه‌های جمعی می‌توان با ایجاد برنامه‌های تلویزیونی هدف‌دار برای این گروه، ایجاد شبکه و گروه سالمند، استفاده از رسانه‌های تصویری برای تقویت حافظه و آگاهی‌بخشی به سالمندان از بروز دمانس و غیره پیشگیری کرد. 

فناوری‌های نوین
در دوران همه‌گیری بیماری‎‌های واگیر، استفاده از فناوری‌های مرتبط با کنترل، پیشگیری و درمان بیماری‌ها نظیر معرفی انواع داروها، تجهیزات پزشکی و اپلیکیشن‌ها اعم از مراقبت‌های فردی افزایش یافت و افزایش سواد استفاده از فناوری‌ها باعث افزایش توانایی انجام کارهای روزمره سالمندان توسط اپلیکیشن‌ها شد.

اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور بر سالمندان در حوزه اقتصادی
هزینه‌‌های نظام سلامت
ترس از ابتلا به بیماری می‌تواند منجر به افزایش استرس، مصرف خودسرانه مکمل‌های غیرضروری، عدم مراجعه جاری به پزشک، افزایش بیماری‌های سایکوسوماتیک، گوارشی، خود‌ایمنی و آلزایمر شود و هزینه‌های نظام سلامت را افزایش دهد. از طرفی دیگر ترس از ابتلا به بیماری می‌تواند باعث افزایش خود‌مراقبتی و کاهش مراجعات غیر‌‌ضروری به پزشک و کاهش هزینه‌های نظام سلامت شود.
همچنین باتوجه‌به اینکه احتمال شیوع بیماری‎‌های واگیر در خانه سالمندان به خاطر تجمع بیشتر است، سالمندان منع ملاقات می‌شوند و بعضی خانواده‌ها ترجیح می‌دهند سالمندان را در منزل نگهدارند که ممکن است منجر به بروز مشکلاتی نظیر افزایش خطر ابتلا به بیماری برای سالمند به‌دلیل سکونت با سایر اعضاء خانواده، فشار بر روی خانواده‌ها برای مراقبت از سالمندان و خالی شدن خانه سالمندان و افزایش مشکلات اقتصادی خانه سالمندان شود. از طرفی نگهداری سالمند در منزل باعث کاهش احساس تنهایی در سالمندان و افزایش احتمال کنترل و درمان بیماری‌های سالمند می‌شود. 

کلاهبرداری
واگذاری کارهای جاری حقوقی سالمند به دیگران به خاطر ترس از ابتلا به بیماری در اجتماع احتمال کلاهبرداری را افزایش می‌دهد.

اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور بر سالمندان در حوزه محیط زیست
آلودگی هوا 
کاهش تردد خودروها و تعطیلی موقت کارخانه‌ها در دوران قرنطینه به بهبود کیفیت هوا و کاهش تبعات گرم شدن کره زمین کمک کرده است و درنتیجه منجر به کاهش احتمال ابتلا به سایر بیماری‌های واگیر‌دار تنفسی در سالمندان می‌شود. 

اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور بر سالمندان در حوزه سیاسی
تخصیص منابع
احتمال ابتلا و همچنین مرگ‌ومیر در بیماری‎های واگیر همچون کووید-19 در سالمندان نسبت به سایر گروه‌های سنی بیشتر است و ممکن است اهمیت سالمندان برای سیاستگذاران کم رنگ شود و در تخصیص منابع برای سالمندان مانند ایجاد شهرهای دوستدار سالمند وغیره اختلال ایجاد شود.

قوانین
تجربه وقوع همه‌گیری کووید-19 فرصتی ایجاد کرد که ضعف نگاه‌ها، ساختارها و قوانین مرتبط با سالمندان در مواجهه با وقوع همه‌گیری بیماری‌های واگیر نو ظهور آشکار شود.

حمایت
بالا بودن احتمال ابتلا و مرگ‌ومیر در سالمندان نسبت به سایر گروه‌های سنی منجر به افزایش مطالبات گروه‌های حامی سالمندان شده است.

اثرات همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور بر سالمندان در حوزه سلامتی
بیماری‌های غیرواگیر
قرنطینه و در خانه ماندن موجب کم تحرکی و افزایش اضطراب در سالمندان می‌شود و احتمال ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر نظیر چاقی، دیابت، فشارخون، بیماری‌های قلبی، اختلال خواب، مشکلات گوارشی و مشکلات عضلانی‌اسکلتی را افزایش می‌دهد. مشکلات عضلاتی‌اسکلتی منجر به ضعف در تعادل و اپیزودهای سقوط (افزایش احتمال وقوع حادثه برای سالمندان در منزل) و اختلالات ادراری می‌شود. به‌علاوه کم‌رنگ شدن پیوندهای اجتماعی ناشی از کاهش رفت‌وآمدها و تعطیلی محافل اجتماعی، محرک‌های شناختی را کاهش می‌دهد و اختلالات شناختی و دمانس را تشدید می‌کند. همچنین ترس از ابتلا به بیماری باعث عدم مراجعه جاری به پزشک، برهم ‌خوردن تبعیت از درمان و کاهش مراجعه به بیمارستان‌ها به‌دلیل بروز سایر بیماری‎‌ها و ترخیص با رضایت شخصی منجر به تشدید بیماری‌های غیرواگیر در سالمندان و افزایش نیاز به مراقبت در آن‌ها می‌شود.

بیماری‌های واگیر
قرنطینه و کم شدن اجتماعات منجر به کاهش سایر بیماری‌های واگیر نظیر آنفولانزا و سرماخوردگی در سالمندان می‌شود.

خدمات مراقبت در منزل
ترس از ابتلا به بیماری‌های واگیر همچون کووید-19 منجر به خانه ماندن سالمندان می‌شود و خدمات مراقبت در منزل نظیر اعزام پزشک، پرستار، تجهیزات پزشکی و فیزیوتراپی افزایش می‌یابد.

وقوع حادثه
قرنطینه و کاهش رفت‌وآمدها باعث کاهش احتمال وقوع حادثه در خارج از منزل برای سالمندان می‌شود، از طرفی تنها ماندن سالمند در منزل احتمال وقوع حادثه در داخل منزل را افزایش می‌دهد.

مرگ‌ومیر 
بیشتر بودن احتمال ابتلا و مرگ‌ومیر سالمندان از بیماری‌های واگیر نوظهور و افزایش احتمال ابتلا و تشدید بیماری‌های غیرواگیر در دوران همه‌گیری منجر به افزایش مرگ‌ومیر سالمندان می‌شود. همچنین بالا بودن احتمال شیوع بیماری واگیر همچون کووید-19 در خانه سالمندان به خاطر تجمع، احتمال ترک پرسنل خانه سالمندان را افزایش می‌دهد و نیروی انسانی برای مراقبت از سالمندان کم و باعث کاهش کیفیت خدمات ارائه‌شده به سالمندان می‌شود که افزایش مرگ‌ومیر سالمندان را درپی خواهد داشت.

بحث 
در این پژوهش با عنایت به نظرات خبرگان حوزه سالمندی تأثیرات ناشی از وقوع همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور بر سالمندان در 6 بعد اقتصادی، اجتماعی، فناوری، محیط زیست، سیاسی و سلامتی شناسایی شدند و با ترسیم چرخ آینده به بررسی فرصت‌ها و تهدیدات و افق زمانی پرداخته شد. 
باتوجه‌به افزایش روزافزون جمعیت سالخوردگان، گسترش چنین بلایای زیستی همچون همه‌گیری ویروس کرونا در وهله نخست موجی از تهدیدات در زمینه‌های گوناگون به وجود می‌آورد که دولت‌ها را با چالش‌های اساسی روبه‌رو می‌کند و از سوی دیگر این بحران تنها جنبه منفی نداشته است و امکان بهره‌وری از فرصت‌های پنهان نهفته‌شده در دل این بحران وجود دارد.
براساس نتایج این مطالعه، ملموس‌ترین تهدید ناگوار در دوران وقوع همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور، افزایش ابتلا به بیماری و مرگ‌ومیر در سالمندان می‌باشد. همان‌طورکه نتایج اکثر مطالعات حاکی از اینست که علائم بیماری کرونا در افراد سالمند تظاهرات بالینی شدید و بیشتری داشته و با مرگ‌ومیر بالاتری همراه است، به‌صورتی‌که مرگ‌و‌میر در سن بالاتر از 65 سال 150 برابر بیشتر از کودکان می‌باشد [17, 18]؛ در حالی‌که مطالعه پروائی و همکاران مرگ‌ومیر و ابتلا بیماری را در همه سالمندان یکسان نمی‌داند، مرگ‌ومیر و ابتلا بالاتر در سالمندان با مشکلات اقتصادی و کم درآمد، سالمندان ناتوان، سالمندان با تحصیلات پایین‌تر و سرمایه فرهنگی حداقلی را بیشتر از سایر سالمندان گزارش می‌دهد [19].
از دیگر تهدیدهای وقوع همه‌گیری ویروس کرونا که این پژوهش به آن دست یافت، ابتلا و تشدید سایر بیماری‌های غیرواگیر در سالمندان می‌باشد. مطالعات گسترده‌ای در دوران همه‌گیری کووید-19 به بررسی ابعاد بهداشتی و عواملی که باعث تشدید بیماری‌های غیرواگیر در گروه حساس سالمندان می‌شود، پرداخته‌اند که نتایج بیشتر مطالعات علت اصلی آن را تغییرات فیزیولوژیکی پیری، بیماری‌های مزمن، دیابت، زوال عقل و استفاده هم‌زمان از داروهای مختلف می‌دانند. مطالعه اوبرتین لیهودر و رولند به تغییرات فیزیولوژیکی و بدنی ناشی از بی‌تحرکی در دوره همه‌گیری پرداختند که درنتیجه آن کاهش کارکرد پاسخ‌های ایمنی در افراد مسن می‌باشد و زمینه تشدید سایر بیماری‌ها را مهیا می‌کند [2, 20, 21]. 
از دیگر تهدیدهای همه‌گیری بیماری‌های واگیر‌دار تنفسی در سالمندان افزایش سوانح داخل منزل می‌باشد که از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. همان‌طورکه نتایج مطالعات آکوز و همچنین نتایج پژوهش نوریان نیز نشان داد بیشترین حوادث سالمندی دوران کرونا در داخل منزل می‌باشد و این افزایش بروز حوادث در زنانی که ساعات بیشتری را در خانه سپری می‌کنند، بیشتر گزارش کرده‌ است [22, 23]. از سویی دیگر پژوهش حاضر به این نتیجه دست یافت که در دوران قرنطینه ممنوعیت تردد و رفت‌وآمدها باعث کاهش احتمال وقوع حادثه در خارج منزل برای سالمندان می‌شود. یافته‌های پژوهش یاسین و همکاران در سال 2021 کاهش قابل توجهی در تعداد تصادفات و مجروحین حوادث ترافیکی را نشان می‌دهد که در دیگر مطالعات نیز حجم ترافیکی در طول همه‌گیری کووید-19 به‌شدت کاهش یافته که با کاهش قابل توجه تصادفات در سراسر جهان و کاهش مرگ‌ومیر نیز همراه بوده است. مهم‌ترین عواملی که بر این تعداد تأثیر گذاشته است، کاهش حجم ترافیک و ازدحام در دوران همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور می‌باشد [24]. 
تهدید جدی و قابل تأمل دیگر دوران همه‌گیری کووید-19 در این پژوهش سالمندآزاری و خشونت خانگی می‌باشد. در شرایط قرنطینه اعضای خانواده ساعات بسیار طولانی‌تری را درکنار یکدیگر می‌مانند و بیکاری سرپرست خانوار و مشکلات اقتصادی نیز بر استرس محیط خانه می‌افزاید و موجب افزایش عکس‌العمل‌های منفی مانند برخوردهای تهاجمی و خشم در مراقبین سالمندان می‌شود. نتایج مطالعات هان و چانگ نشان داد در خانه ماندن اجباری احتمال وابستگی سالمندان به دیگر اعضای خانواده را بیشتر و درنهایت احتمال وقوع پدیده سالمندآزاری را نیز در خانواده بیشتر می‌کند که با نتایج مطالعه حاضر همسو است [25, 26]. در این شرایط باید سازمان‌های حمایتی و مراقبان بهداشتی، نظارت و ارائه خدمات خود را بیشتر کنند تا بروز سوءرفتار را کاهش دهند. کار حمایتی شبکه بین‌المللی پیشگیری از سالمندآزاری و تأکید سازمان بهداشت جهانی بر پیشگیری از سوء‌استفاده از سالمندان، کمک بسزایی به افزایش آگاهی در سراسر جهان کرده است [27].
تهدید دیگر همه‌گیری وقوع بیماری‌های واگیر نوظهور بر پدیده سالمندی، افزایش شدید تقاضا برای مراقبت‌های بهداشتی و درمانی و افزایش فشار هزینه‌های نظام سلامت ناشی از هزینه‌های پزشکی و درمانی در زمان بستری سالمندان در بیمارستان‌های دولتی می‌باشد. بخش سلامت در تمام نظام‌های بهداشت و درمان همواره با تقاضاهای بالقوه نامحدود و منابع بالفعل محدود مواجه بوده است. تخصیص صحیح منابع، توزیع عادلانه امکانات، خدمات و مراقبت‌های سلامت از اصلی‌ترین اهداف در تمام سال‌های گذشته بوده است. به‌طور معمول بخش سلامت و درمان به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه سهم بسیار کمی از ناخالص داخلی به خود اختصاص داده است. در مطالعات مختلف از جمله مطالعه ناراهاری شیوع بیماری کرونا موجب تمرکز منابع محدود بخش سلامت برای مقابله با ویروس کرونا شده است و فشار زیادی را بر بخش سلامت وارد کرده است [28].  
برای کاهش هزینه‌های ناشی از بیماری‌های واگیر همچون کووید-19 در سالمندان بایستی مسائل بهداشتی و نکات پیشگیری به آن‌ها آموزش داده شود و دستورالعمل‌های نوشتاری و صوتی به زبان ساده و قابل فهم در اختیار آن‌ها قرار گیرد. اعضای خانواده سالمندان نیز باید نسبت به ظهور علائم بیماری در سالمندان هوشیار باشند تا در اولین فرصت اقدامات ضروری و در صورت نیاز تست‌های تکمیلی انجام شود. برای کاهش فشار هزینه‌های اضافی به سیستم بهداشتی بایستی از مراجعات غیرضروری به مراکز بهداشتی و درمانی خودداری شود. جراحی‌های غیراورژانسی مانند کاتاراکت، فتق و غیره به تعویق بیفتد و همچنین بدون دستور پزشک به منظور پیشگیری و درمان بیماری‌های واگیر در سالمندان از داروهای بدون نسخه پزشک استفاده نشود [29]. 
تبعیض سنی در سالمندان از تهدیدهای همه‌گیری کووید-19 بر سالمندان می‌باشد که باعث ایجاد پیامدهای منفی در حافظه و عملکرد شناختی، سلامتی، عملکرد شغلی و حتی امید به زندگی سالمندان خواهد شد. باتوجه‌به افزایش جمعیت سالمندان جهان، تبعیض سنی نیز بیش از پیش افزایش خواهد یافت که نتایج مطالعه حاضر با نتایج مطالعات بورنز و همکاران همسو می‌باشد [30]. روبرت و همکاران معتقدند چون افراد جوان‌تر امید به زندگی بیشتری دارند، باید در اولویت قرار بگیرند. این در صورتی است که ممکن است سالمندان نیز امید به زندگی طولانی داشته باشند و از طرفی براساس قوانین اخلاقی در این شرایط باید بدون توجه به سن، جنس و قومیت تصمیم‌گیری شود [31].
 سالمندان ناهمگن‌ترین گروه در جامعه هستند و عملکرد فیزیکی و روان‌شناختی آن‌ها بسیار متغیر است. به‌عبارت‌دیگر، سن تقویمی یک راهنمای بسیار ضعیف برای پیش‌بینی دقیق رفتار، عملکرد، نیازها، ناتوانی و بیماری در این گروه سنی است. بنابراین سن تقویمی به هیچ‌وجه معیار مناسبی برای تریاژ و تخصیص منابع و امکانات به افراد نیست. 
پژوهش حاضر تنها به تهدید‌های همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور بر سالمندان بسنده نکرده و با نگاهی متفاوت و عمیق خبرگان و صاحبنظران حوزه سالمندی به فرصت‌هایی که این همه‌گیری برای سالمندان ایجاد کرده است، پرداخته است. 
قرنطینه و در خانه ماندن سالمندان در استفاده از فناوری‌های نوین و تکنولوژی جهت دریافت خدمات ضروری تأثیر بسزایی داشته است. قبل از همه‌گیری کرونا بسیاری از افراد مسن به فضای مجازی و گوشی هوشمند دسترسی نداشتند، اما در شرایط اجبار ایجادشده برای دسترسی به اطلاعـات ماننـد ماهیـت بیماری، نحوه‌ انتقال، اقدامات پیشگیرانه و سیاست‌های دولـت، لازم است تا در زمان مناسب به سالمندان اطـلاع‌رسـانی شـود [32]. از طرفی مسائل مهمی مانند چگـونگی برقـراری ارتبـاط مـؤثر، میـزان درک خطـر توسـط افـراد پـس از برقـراری اطلاعـات و درک حقیقـت اطلاعـات مطرح می‌شود که در مطالعات مختلف به آن‌ها پرداخته شده است. در مطالعه راتزن به چالش‌های فناوری و برقراری ارتباطات دوران کرونا پرداخته است که در شرایط بیماری کووید-19، تصمیم‌گیری‌های دولت، سیاست‌ها، ممنوعیت سفر، دوره قرنطینه و سایر به‌روزرسانی‌های مهم، باید به‌صورت شفاف باشند. این ارتباط بایـد درمورد چنین بیماری عفونی نوظهور، آگاهی ایجاد کند، به‌گونه‌ای کـه ایـن اطلاعـات باعـث افـزایش وحشت در بین افراد به‌خصوص سالمندان نشود [33]. 
نتایج این پژوهش نشان داد افزایش خودمراقبتی از دیگر پیامدهای مثبت همه‌گیری در دوران شیوع بیماری‌های واگیر‌دار تنفسی می‌باشد که به‌علت نقص ایمنی و بیماری‌های همراه در شرایط همه‌گیری بیماری‌های واگیر نوظهور اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند. نتایج مطالعات دیویس، هاشملو و همکاران نشان داد، آموزش خودمراقبتی به‌ویژه ورزش مناسب، تغذیه سالم، کنترل شاخص‌های مهم بدن نظیر فشارخون و غیره از بهترین راهکارها برای مقابله با کرونا است و می‌تواند از ناتوانی‌های حرکتی سالمندان جلوگیری کند یا ناتوانی‌های موجود را بهبود بخشد که با نتایج پژوهش حاضر هم‌خوانی دارد [34، 35]. از سویی دیگر نتایج مطالعات ملو نشان داد با افزایش سن به‌علت اختلالاتی که در سیستم‌های مختلف بدن فرد صورت می‌گیرد، به‌خصوص به‌علت محدودیت‌های حرکتی، وابستگی فرد به دیگران در انجام کارهای روزانه افزایش می‌یابد که این عوامل می‌تواند در احساس خوب ‌بودن و درنتیجه بر کیفیت زندگی فرد، تأثیر زیادی داشته باشد و در صورت استمرار و وابستگی‌های مکرر شاهد تهدید سالمند‌آزاری و خشونت‌های خانگی خواهیم بود [36]. 
پژوهش حاضر به کاهش تردد خودروها و تعطیلی موقت کارخانه‌ها در دوران قرنطینه پرداخته است که به بهبود کیفیت هوا و کاهش تبعات گرم شدن کره زمین کمک کرده است. درنتیجه منجر به کاهش احتمال ابتلا به سایر بیماری‌های واگیر‌دار تنفسی در سالمندان می‌شود، درحالی‌که در مطالعه آرورا به افزایش مصرف شوینده‌ها و مواد ضدعفونی‌کننده، افزایش تولید پسماندهای خانگی و بیمارستانی، افزایش مصرف پلاستیک و مواد یک‌بارمصرف در دوران همه‌گیری کووید-19 اشاره شد که با از بین‌بردن منابع، اثرات مخرب زیادی بر محیط زیست می‌گذارد [37]. به‌طورکلی، به نظر می‌رسد اثرات مثبت وقوع همه‌گیری بیماری‌های واگیر بر محیط زیست موقت و کوتاه‌مدت بوده و در مقایسه با اثرات طولانی‌مدت ناشی از آن اندک است. بنابراین باید با شناخت کامل اثرات این نوع از همه‌گیری‌ها بر محیط‌زیست، رفتارهای صحیح را آگاهانه آموزش داد.
از محدودیت‌های مربوط به روش پژوهش، دستیابی به قضاوت‌های زودهنگام خبرگان می‌باشد، گاهی اوقات تأثیرات مهم احتمالی از نظر دور می‌مانند و گاه اثری بدون اینکه اهمیت زیادی داشته باشد برجسته می‌شود که این محدودیت ناشی از ذات مطالعات کیفی می‌باشد که در این پژوهش به آن توجه شد.
از محدودیت‌های دیگر این مطالعه می‌توان به شرایط خاص همه‌گیری‌ها و غیر‌قابل‌ پیش‌بینی بودن آن‌ها و محدودیت زمان و منابع در پرداختن به مسائل و مشکلات سلامت و معیشت سالمندان اشاره کرد، اولویت‌بندی صحیح و به‌کارگیری تجارب کسب‌شده برای تخصیص منابع کمیاب براساس عوامل مختلف در ارتباط با ویژگی‌های فردی سالمندان مهم‌ترین استراتژی در مواجهه با بحران‌هایی همچون کووید-19 در این پژوهش می‌باشد.

نتیجه‌گیری نهایی
گسترش بیماری‌های واگیر نوظهور و اثرات مختلف آن بر سالمندان محدود به یک کشور یا منطقه نیست و بحرانی است که همه کشورهای جهان را متأثر ساخته است که بایستی متناسب با شرایط زمینه‌ای خود برای برخورد با آن برنامه‌های همه جانبه‌‌ای تدوین شود. براین‌اساس به نظر می‌رسد علی‌رغم توجه ویژه جامعه جهانی به سلامت سالمندان طی دهه‌های اخیر، هنوز برنامه جامع و آینده‌نگرانه درخصوص سلامت سالمندان در مواجهه با بحران‌های شگفتی‌ساز در کشور ما وجود ندارد. ازآنجاکه آینده پدیده سالمندی در کشور انباشته از نااطمینانی و عدم قطعیت در وجوه مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و غیره است، پایش مداوم وضعیت، تحلیل دقیق ابعاد و روند این پدیده به منظور آگاهی‌بخشی پیش‌دستانه به برنامه‌ریزان ارشد کشور، باید در اولویت اقدامات پژوهشی و پژوهش‌های آینده نظام سلامت قرار گیرد.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تائیدیه اخلاقی از دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کرمان کد (IR.KMU.REC:1400.175) می‌باشد.

حامی مالی
این مقاله بخشی از پروژه تحقیقاتی است که از دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کرمان کمک هزینه تحقیقاتی دریافت کرده است. (شماره ثبت: 99000336)

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، نگارش پیش‌نویس طرح، نگارش نهایی: زهره نجات‌زادگان عیدگاهی؛ تأمین مالی، نظارت، اعتبارسنجی: رضا دهنویه؛ مفهوم‌سازی و روش‌شناسی: وحیدرضا برهانی‌نژاد؛ نگارش نهایی و ویرایش: وجیه روحی و علیرضا علیخانی.

تعارض منافع
 بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت پژوهشی و پژوهشکده آینده‌پژوهی سلامت دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان و کارشناسان بهداشت سالمندان به‌دلیل حمایت و همکاری در این پژوهش صمیمانه تشکر و قدردانی می کنند.‌

References
1.Kahn JS, McIntosh K. History and recent advances in coronavirus discovery. The Pediatric Infectious Disease Journal. 2005; 24(11 Suppl):S223-7.  [DOI:10.1097/01.inf.0000188166.17324.60] [PMID]
2.Aubertin-Leheudre M, Rolland Y. The importance of physical activity to care for frail older adults during the COVID-19 pandemic. Journal of the American Medical Directors Association. 2020; 21(7):973-6. [DOI:10.1016/j.jamda.2020.04.022] [PMID]
3.Maher RL, Hanlon J, Hajjar ER. Clinical consequences of polypharmacy in elderly. Expert Opinion on Drug Safety. 2014; 13(1):57-65.  [DOI:10.1517/14740338.2013.827660] [PMID]
4.Raoofi A, Takian A, Haghighi H, Rajizadeh A, Rezaei Z, Radmerikhi S, et al. COVID-19 and comparative health policy learning; the experience of 10 countries. Archives of Iranian Medicine. 2021; 24(3):260-72. [DOI:10.34172/aim.2021.37] [PMID]
5.Ayalon L, Chasteen A, Diehl M, Levy BR, Neupert SD, Rothermund K, et al. Aging in times of the COVID-19 pandemic: Avoiding ageism and fostering intergenerational solidarity. The Journals of Gerontology. 2021; 76(2):e49-52. [DOI:10.1093/geronb/gbaa051] [PMID]
6.Banerjee D. ‘Age and ageism in COVID-19’: Elderly mental health-care vulnerabilities and needs. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 51:102154.  [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102154] [PMID]
7.Faraji-Khiavi F, Jalilian H, Heydari S, Sadeghi R, Saduqi M, Razavinasab SA, et al. Utilization of health services among the elderly in Iran during the COVID-19 outbreak: A cross-sectional study. Health Science Reports. 2022; 5(5):e839. [DOI:10.1002/hsr2.839] [PMID]]
8.Chen KH, Hoffman J. Serious play: Transforming futures thinking through game-based curriculum design. Journal of Futures Studies. 2017; 22(2):41-60. [DOI:10.6531/JFS.2017.22(2).A41]
9.Golkar MH. Encyclopedia of Futures Studies Methods. Kerman1395.
10.Bengston DN. The futures wheel: A method for exploring the implications of social-ecological change. Society & Natural Resources. 2016; 29(3):374-9. [DOI:10.1080/08941920.2015.1054980]
11.Deal WF. Making the connection: Technological literacy and technology assessment. Technology and Engineering Teacher. 2002; 61(7):16. [Link]
12.Nielsen AF, Michelmann J, Akac A, Palts K, Zilles A, Anagnostopoulou A, et al. Using the future wheel methodology to assess the impact of open science in the transport sector. Scientific Reports. 2023; 13(1):6000. [DOI:10.1038/s41598-023-33102-5] [PMID]
13.Rezayan A, Pourezzat A, Hafeznia MR. [Future studies of military-security threats caused by climate change in Iran, using the future wheel method (Persian)]. Defensive Future Study Researches Journal. 2017; 2(4):141-66. [Link]
14.Benckendorff P. Envisioning sustainable tourism futures: An evaluation of the futures wheel method. Tourism and Hospitality Research. 2008; 8(1):25-36. [DOI:10.1057/thr.2008.2]
15.Glenn JC, Gordon TJ. Futures research methodology. Washington: Millennium Project; 2009. [Link]
16.Lincoln YS, Guba EG. But is it rigorous? Trustworthiness and authenticity in naturalistic evaluation. New Directions for Program Evaluation. 1986; 1986(30):73-84. [DOI:10.1002/ev.1427]
17.Mori H, Obinata H, Murakami W, Tatsuya K, Sasaki H, Miyake Y, et al. Comparison of COVID-19 disease between young and elderly patients: Hidden viral shedding of COVID-19. Journal of Infection and Chemotherapy. 2021; 27(1):70-5. [DOI:10.1016/j.jiac.2020.09.003] [PMID]
18.Chen Q, Liang M, Li Y, Guo J, Fei D, Wang L, et al. Mental health care for medical staff in China during the COVID-19 outbreak. The Lancet. Psychiatry. 2020; 7(4):e15-6. [DOI:10.1016/S2215-0366(20)30078-X] [PMID]
19.Parvaei S, Koosheshi M. Changes in the everyday life of the older persons during the Covid-19 pandemic; A qualitative study. Social Development & Welfare Planning. 2022; 13(50):1-48. [DOI:0.22054/qjsd.2021.63123.2232]
20.Nikolich-Zugich J, Knox KS, Rios CT, Natt B, Bhattacharya D, Fain MJ. SARS-CoV-2 and COVID-19 in older adults: What we may expect regarding pathogenesis, immune responses, and outcomes. Geroscience. 2020; 42(2):505-14. [DOI:10.1007/s11357-020-00193-1] [PMID]
21.Moradi M, Navab E, Sharifi F, Namadi B, Rahimidoost M. [The effects of the COVID-19 pandemic on the elderly: A systematic review (Persian)]. Salmand. 2021; 16(1):2-29. [DOI:10.32598/sija.16.1.3106.1]
22.Akköse Aydin S, Bulut M, Fedakar R, Ozgürer A, Ozdemir F. Trauma in the elderly patients in Bursa. Ulusal Travma ve Acil Cerrahi Dergisi. 2006; 12(3):230-4. [PMID]
23.Norian R, Gholam Aliei B, Afshari M, Kangavari M. [Related factors with injuries caused by accidents in the elderly referred to hospital of Tuyserkan city in 2013 (Persian)]. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences. 2015; 22(1):123-31. [Link]
24.Yasin YJ, Alao DO, Grivna M, Abu-Zidan FM. Impact of the COVID-19 Pandemic on road traffic collision injury patterns and severity in Al-Ain City, United Arab Emirates. World Journal of Emergency Surgery. 2021; 16(1):57. [DOI:10.1186/s13017-021-00395-8] [PMID]
25.Han SD, Mosqueda L. Elder abuse in the COVID-19 era. Journal of the American Geriatrics Society. 2020; 68(7):1386-7. [DOI:10.1111/jgs.16496] [PMID]
26.Chang ES, Levy BR. High prevalence of elder abuse during the COVID-19 pandemic: Risk and resilience factors. The American Journal of Geriatric Psychiatry. 2021; 29(11):1152-9. [DOI:10.1016/j.jagp.2021.01.007] [PMID]
27.World Health Organization (WHO). Tackling abuse of older people: Five priorities for the United Nations decade of healthy ageing (2021-2030). Geneva: World Health Organization; 2022. [Link]
28.Narahari KV, Sowjanya M, Vishwanath BA, Saravanan J. Covid-19-a pandemic & a policy driver to healthcare system in India. International Journal of Current Research and Review. 2020; 12(14):77-82. [DOI:10.31782/IJCRR.2020.121416]
29.Petretto DR, Pili R. Ageing and COVID-19: What is the Role for Elderly People? Geriatrics (Basel). 2020; 5(2):25. [DOI:10.3390/geriatrics5020025] [PMID]
30.Burnes D, Sheppard C, Henderson Jr CR, Wassel M, Cope R, Barber C, et al. Interventions to reduce ageism against older adults: A systematic review and meta-analysis. American Journal of Public Health. 2019; 109(8):e1-9. [DOI:10.2105/AJPH.2019.305123] [PMID]   
31.Robert R, Kentish-Barnes N, Boyer A, Laurent A, Azoulay E, Reignier J. Ethical dilemmas due to the Covid-19 pandemic. Annals of Intensive Care. 2020; 10(1):84. [DOI:10.1186/s13613-020-00702-7] [PMID]
32.Armitage R, Nellums LB. The COVID-19 response must be disability inclusive. The Lancet Public Health. 2020; 5(5):e256. [Link]
33.Ratzan SC Gostin LO, Meshkati N, Rabin K, Parker RM MD. COVID-19: An urgent call for coordinated, trusted sources to tell everyone what they need to know and do. Journal of Health Communication. 2020; 25(10):747-9. [DOI:10.1080/10810730.2020.1894015] [PMID]
34.Davies N. Promoting healthy ageing: the importance of lifestyle. Nursing Standard. 2011; 25(19):43. [DOI:10.7748/ns2011.01.25.19.43.c8270]
35.Hashemlo L, Hemmati Maslakpak M, Khalkhali H. The effect of orem self-care program performance on the self-care ability in elderly. Journal of Urmia Nursing & Midwifery Faculty. 2013; 11(2):119-26. [Link]
36.Mellor D, Russo S, McCabe MP, Davison TE, George K. Depression training program for caregivers of elderly care recipients: Implementation and qualitative evaluation. Journal of Gerontological Nursing. 2008; 34(9):8-15. [DOI:10.3928/00989134-20080901-09] [PMID]
37.Arora S, Bhaukhandi KD, Mishra PK. Coronavirus lockdown helped the environment to bounce back. The Science of the Total Environment. 2020; 742:140573. [DOI:10.1016/j.scitotenv.2020.140573] [PMID]