دوره 20، شماره 3 - ( پاییز 1404 )                   جلد 20 شماره 3 صفحات 371-356 | برگشت به فهرست نسخه ها

XML English Abstract Print

Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Hosseini S R, Zabihi A, Hosseinnejad Roshan S M, Ghadimi R, Sefidchian A, Ahmadi Ahangar A et al . Factors Associated With Chronic Pain in Older Adults: Second Phase of the Amirkola Health and Ageing Project (AHAP) Cohort Study in North of Iran. Salmand: Iranian Journal of Ageing 2025; 20 (3) :356-371
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-2881-fa.html
حسینی سید رضا، ذبیحی علی، حسین نژاد روشن سیده مهدیه، قدیمی رضا، سفیدچیان علیرضا، احمدی آهنگر علیجان و همکاران.. عوامل مرتبط با درد مزمن در سالمندان ایرانی: یافته‌های فاز دوم کوهورت سلامت سالمندان شهر امیرکلا. سالمند: مجله سالمندی ایران. 1404; 20 (3) :356-371

URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-2881-fa.html

عوامل مرتبط با درد مزمن در سالمندان ایرانی: یافته‌های فاز دوم کوهورت سلامت سالمندان شهر امیرکلا
سید رضا حسینی*1 ، علی ذبیحی2 ، سیده مهدیه حسین نژاد روشن3 ، رضا قدیمی2 ، علیرضا سفیدچیان4 ، علیجان احمدی آهنگر5 ، علی بیژنی2
1- مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت، پژوهشکده سلامت، دانشگاه علوم پزشکی بابل، بابل، ایران. ، hossenirezaseyed@gmail.com
2- مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت، پژوهشکده سلامت، دانشگاه علوم پزشکی بابل، بابل، ایران.
3- کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی بابل، بابل، ایران.
4- گروه روانپزشکی، دانشکده پزشکی، بیمارستان شهید یحیی نژاد، دانشگاه علوم پزشکی بابل، بابل، ایران.
5- مرکز تحقیقات اختلالات حرکتی، پژوهشکده سلامت، دانشگاه علوم پزشکی بابل، بابل، ایران.
واژه‌های کلیدی: درد مزمن، عوامل خطر، سالمندی
متن کامل [PDF 5825 kb]   (605 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (1237 مشاهده)
متن کامل:   (15 مشاهده)
مقدمه
درد به‌عنوان یک تجربه حسی و احساسی ناخوشایند ناشی از آسیب بافتی است [1]. در برخی موارد درد به‌عنوان یک مکانیسم دفاعی ضروری در نظر گرفته می‌شود. درد را می‌توان به 2 نوع اصلی تقسیم کرد: درد حاد و مزمن. درد حاد برای جلوگیری از قرار گرفتن مجدد ارگانیسم در معرض آسیب‌ها تعریف می‌شود، در‌حالی‌که درد مزمن در‌نتیجه تغییرات پاتولوژیک باعث ناراحتی افراد مبتلا می‌شود [2]. درد با تحریک گیرنده‌های درد شروع می‌شود، طوری که فیبرهای پوستی قادر به تشخیص محرک‌های محیطی از طریق حسگرهای مولکولی خود که در پایانه‌های عصبی مرتب شده‌اند، هستند و علائم را به سمت شاخ پشتی نخاع منتقل می‌کنند [3]. 
درد مزمن دردی است که در اکثر روزها، برای حداقل 3 تا 6 ماه پایدار می‌ماند [4]، این درد می‌تواند پیشرفت کرده و یا به‌طور متناوب اتفاق بیفتد. درد مزمن توسط 50 درصد از سالمندان جامعه و در بیش از 80 درصد از سالمندان ساکن خانه سالمندان گزارش شده است. انتظار می‌رود این درصدها با‌توجه‌به رشد تصاعدی جمعیت سالمندان طی 3 دهه آینده افزایش یابد [5]. درد مزمن سومین مشکل اصلی سلامت جهانی و شایع‌ترین علت ناتوانی‌های طولانی‌مدت است [6]. 
عوامل خطر زیادی برای درد مزمن وجود دارد که شامل عوامل اجتماعی‌جمعیت‌شناختی، روان‌شناختی، بالینی و بیولوژیکی است [7]. درک عوامل خطر و مستعدکننده درد مزمن، امکان تشخیص رویکردهای پیشگیری و مدیریت خاص درد مزمن را فراهم می‌کند [8]. در یک مطالعه کوهورت در سوئد، درد مزمن در 38/5 درصد نمونه‌ها گزارش شد و در بین زنان و سالمندان بالای 85 سال درد مزمن شایع‌تر بود و میزان بروز سالانه، 5/4 درصد برآورد شد [9]. در مطالعه‌ای دیگر شیوع درد مزمن در سالمندان 58/2 درصد بود و با جنسیت و وجود بیماری‌های مزمن ارتباط معنی‌داری داشت و شدت درد در زنان کم‌تحرک، بیشتر بود [10].
یکی از مشکلات مزمن شایع در دوره سالمندی که استقلال و کیفیت زندگی سالمندان را تهدید می‌کند، اختلالات شناختی است [11] که شامل اختلال در یادگیری، حافظه، احساس، ادراک و حل مسائل است [12]. ابتلا به بیماری‌های مزمن، به‌خصوص ابتلا به اختلال شناختی از عوامل مؤثر ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزانه زندگی و فعالیت‌های ابزاری زندگی است [13]. وجود اختلالات شناختی و ابتلا به بیماری‌های مزمن هم‌زمان در سالمندان، بیشترین نقش را در ایجاد ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزمره زندگی دارد [14]. در مطالعات مشابه دیگر، سالمندانی که بیماری‌های مزمن را تجربه می‌کردند، به‌طور معنی‌داری ناتوانی بیشتری داشته‌اند [15]. 
تحقیقات نشان داده اند مهم‌ترین بیماری‌های روانی سالمندان به ترتیب شامل اختلالات افسردگی، اختلالات شناختی، حالت ترس، اعتیاد و خودکشی است. افسردگی به‌عنوان یکی از معمول‌ترین مسائل احساسی و عاطفی در سنین سالمندی شناخته می‌شود که بهداشت روانی و جسمانی سالمندان را به خطر می‌اندازد. این امر یکی از علل رایج ناتوانی در سالمندان محسوب می‌شود که شیوع آن روبه افزایش است [16]. اکثر افراد بالای 60 سال به دلیل ابتلا به بیماری‌های مزمن، در اثر یک فقدان، مستعد ابتلا به افسردگی هستند. ویژگی مهم افسردگی، تغییر خلق است [17] که می‌تواند به ناتوانی در فعالیت‌های روزمره زندگی سالمند منجر شود [18].
یکی دیگر از مشکلات تأثیرگذار بر کیفیت زندگی سالمندان مشکل خواب است، به‌طوری‌که بعد از سردرد و اختلالات گوارشی در رتبه سوم مشکلات سالمندان قرار دارد [19]. همچنین بر‌اساس مطالعه‌ای، مشکلات شایع پزشکی دوران سالمندی مانند دیابت، هایپرتنشن، نارسایی کلیه، بیماری‌های تنفسی مانند آسم، اختلالات ایمنی، ریفلاکس گاستروازوفاژیال، دمانس، درد، افسردگی و اضطراب با اختلالات خواب همراه هستند [20].
در اغلب موارد درد مزمن با اختلالات روان‌شناختی مانند افسردگی و اضطراب، اختلالات شناختی و اختلال خواب همراه است [3]. شناسایی عوامل خطر مرتبط با درد مزمن مهم است، زیرا می‌تواند مداخلات پیشگیرانه را هدف قرار دهد و مدیریت بالینی را بهبود بخشد. در میان جمعیت عمومی، عوامل مرتبط با درد مزمن نسبتاً ثابت بوده و عبارت‌اند از: سن، جنسیت زن، طبقه اجتماعی پایین، وضعیت اجتماعی‌اقتصادی، مشخصات درد (‌شدت درد و تعداد محل‌های درد)، عوامل روانی (‌اضطراب، افسردگی)، بیماری‌های همراه و عوامل ژنتیکی [7].
با‌توجه‌به شیوع بالای درد مزمن در سالمندان ایرانی [21، 22] و تأثیرات گسترده آن بر جنبه‌های مختلف سلامت، مطالعات اندکی در این زمینه صورت گرفته است. به‌منظور تدوین برنامه‌های درمانی و استراتژی‌های پیشگیری درد مزمن لازم است عوامل مختلف مرتبط با درد مزمن در سالمندان مورد شناسایی قرار گیرد. بنابراین این مطالعه با هدف بررسی عوامل مرتبط با درد مزمن در سالمندان شهر امیرکلا انجام شد.

روش مطالعه
این مطالعه توصیفی‌تحلیلی و مقطعی بخشی از فاز دوم کوهورت سلامت سالمندان شهر امیرکلا (AHAP) است که با مشارکت کلیه افراد سالمند 60 سال و بالاتر در شمال ایران انجام شد [23]. جامعه آماری این پژوهش مشتمل بر 1675 نفر سالمندان شهر امیرکلا بود. معیارهای ورود به مطالعه: داشتن سن 60 سال و بالاتر و اقامت در شهر امیرکلا. معیارهای خروج: اختلال شناختی، عدم توانایی در پاسخ‌گویی به سؤالات و ناقص بودن پرونده.
سالمندان بر‌حسب وجود یا عدم وجود درد مزمن به 2 گروه تقسیم شده و از‌نظر فاکتورهای مؤثر برآن شامل مشخصات جمعیت‌شناختی، وضعیت شناختی، علائم افسردگی، کیفیت خواب، فرتوتی و تعدا بیماری‌های مزمن هم‌زمان مورد بررسی قرار گرفتند. در این مطالعه پس از ارائه توضیحات اولیه و اخذ رضایت، افراد وارد مطالعه شدند. اطلاعات فردی شامل سن، جنس، سطح تحصیلات، وضعیت تأهل، شغل، میزان رضایت از درآمد و استفاده از داروهای خواب‌آور بود. 

ابزار مطالعه
جمع‌آوری اطلاعات در این مطالعه از‌طریق پرسش‌نامه‌های زیر انجام شد.

پرسش‌نامه کیفیت خواب پتسبرگ(PSQI) 
 یک پرسش‌نامه استاندارد و دارای 19 سؤال است که در طیف لیکرت 4 درجه‌ای از صفر تا 3 نمره‌گذاری شده است. این پرسش‌نامه دارای 7 زیرمقیاساست: کیفیت ذهنی خواب، تأخیر در به خواب رفتن، مدت‌زمان خواب، میزان بازدهی خواب، اختلالات خواب، استفاده از دارو‌های خواب‌آور و اختلالات عملکردی روزانه. در هر مقیاس نمره صفر تا 3 به‌صورت نبود مشکل خواب نمره صفر، مشکل خواب متوسط نمره 1، مشکل خواب جدی نمره 2 و مشکل خواب بسیار جدی نمره 3 تعریف می‌شود. کسب نمره بالاتر از 5 در کل پرسش‌نامه به معنی کیفیت خواب ضعیف است و هرچه نمره بالاتر باشد کیفیت خواب، پایین‌تر است. اعتبار درونی و پایایی این پرسش‌نامه توسط بویس و همکاران به ترتیب 0/83 و 0/85 به دست آمده است [24]. روایی و پایایی نسخه فارسی این پرسش‌نامه در مطالعه فرحی مقدم و همکاران با آلفای کرونباخ 0/77، با حساسیت 94 و ویژگی 72 درصد در نقطه برش (کات آف) 6 مشخص شد [25].
وجود درد مزمن عضلانی‌اسکلتی و محل آن، با استفاده پرسش‌نامه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. از افراد سالمند پرسش شد که آیا در طی 6 ماه گذشته، درد در هر‌یک از قسمت‌های دست‌ها، مچ دست، آرنج، شانه‌ها، صورت، فک، گردن، مفاصل ران، زانوها، مچ پاها، پاها و پشت داشته‌اند که به مدت 3 ماه یا بیشتر طول کشیده باشد. 

پرسش‌نامه استاندارد افسردگی سالمندی (GDS)
با ‌استفاده از پرسش‌نامه استاندارد افسردگی سالمندی (GDS) وجود افسردگی در سالمندان مورد بررسی قرار گرفت. این پرسش‌نامه شامل 15 سؤال می‌باشد که براساس امتیاز حاصله می‌توان بیماران را به چند دسته تقسیم کرد. نمره صفر تا 4 نرمال، 5 تا 8 به‌عنوان افسردگی خفیف، نمره 9 تا 11 به‌عنوان افسردگی متوسط و نمره 12 تا 15 به‌عنوان افسردگی شدید طبقه‌بندی می‌شود [26]. در ایران ملکوتی و همکاران ضریب آلفا و پایایی آن را به‌ترتیب 0/96 و 0/85 گزارش کرده‌اند. این پرسش‌نامه از پایایی و اعتبار مطلوبی برای استفاده در مطالعات همه‌گیرشناسی و بالینی، به‌ویژه در مناطق شهری برخوردار است [27]. 

مقیاس فرتوتی FRAIL
مقیاس FRAIL برای اندازه‌گیری فرتوتی در سالمندان استفاده شد. این پرسش‌نامه شامل 5 گویه برای ارزیابی فرد از‌نظر داشتن انرژی کافی برای انجام فعالیت، توانایی بالا رفتن از پله، توانایی راه رفتن بدون کمک، شناسایی سایر بیماری‌ها در سالمندان و کاهش وزن ناخواسته در 6 ماه اخیر است. هر آیتم با استفاده از صفر یا 1 نمره‌گذاری شد (فقدان انرژی کافی برای انجام فعالیت‌ها=1؛ انرژی کافی= صفر). افرادی که نمره 3 یا بیشتر کسب کرده‌اند به‌عنوان فرتوت شناخته می‌شوند و افرادی که 1 یا 2 نمره را کسب کرده‌اند در مزحله پیش از فرتوتی قرار می‌گیرند [28]. در مطالعه القحطانی و ناصر اعتبار درونی و پایایی این پرسش‌نامه به ترتیب 0/77 و 0/79 بود [29]. همچنین روایی و پایایی نسخه فارسی این پرسش‌نامه در مطالعه توان و اسداللهی تعیین شد و پایایی این پرسش‌نامه از‌طریق روش آلفای کرونباخ، بالای 70 صدم به دست آمد [30].

مقیاس استاندارد فعالیت بدنی برای سالمندان (PASE)
میزان فعالیت بدنی در سالمندان با استفاده از مقیاس استاندارد فعالیت بدنی برای سالمندان (PASE) ارزیابی شد. امتیاز این پرسش‌نامه از صفر تا 400 یا بیشتر متغیر است و نمرات بالاتر نشان‌دهنده فعالیت بدنی بیشتر است. در این مطالعه امتیاز کمتر از 150 به‌عنوان فعالیت بدنی کم در نظر گرفته شد. روایی و پایایی نسخه فارسی این پرسش‌نامه در مطالعه کیکاوسی آرانی و همکاران تعیین شد که پایایی آن 0/79 به دست آمده است [31]. 

آزمون کوتاه‌شده شناختی (MMSE)
وضعیت شناختی با آزمون کوتاه‌شده شناختی (MMSE) به دست آمد. حداکثر و حداقل نمره برای پرسش‌نامه به ترتیب 30 و صفر بود. بر‌اساس پرسش‌نامه، فرد عادی با نمره 25 یا بیشتر تعریف شد. نمرات 21 تا 24 به‌عنوان اختلال خفیف، نمرات 10 تا 20 متوسط ​​و نمره 9 یا کمتر به‌عنوان اختلال شناختی شدید در نظر گرفته شده است. این پرسش‌نامه در نقطه برش 21، فروغان و همکاران هنجاریابی شد که حساسیت 90 درصد و ویژگی 84 درصد به دست آمد. به منظور تعیین پایایی پرسش‌نامه، ضریب آلفای کرونباخ برای کل آزمون 0/78 به دست آمد [32]. همچنین روایی و پایایی این پرسش‌نامه توسط سیدیان و همکاران مورد بررسی قرار گرفت و به دلیل سطح سواد پایین‌تر سالمندان در کشور ما، نقطه برش 22 در نظر گرفته شد [33].
داده‌های مطالعه توسط نرم‌افزار SPSS نسخه 24 و با استفاده از تست‌های آماری کای‌اسکوئر برای داده‌های کیفی، تی‌ تست مستقل برای مقایسه میانگین متغیر‌های کمی در بین 2 گروه با و بدون درد مزمن مورد تجزیه‌و‌تحلیل قرار گرفت. برای تعیین نقش متغیرهای تأثیرگذار بر درد مزمن از رگرسیون لجستیک چندگانه استفاده شد و مقدار P کمتر از 0/05 به‌عنوان سطح معنی‌دار در نظر گرفته شد. 

یافته‌ها
این پژوهش با مشارکت 1675 نفر از سالمندان شهر امیرکلا انجام شد. بیشتر آن‌ها مرد، متأهل، بی‌سواد و خانه‌دار بودند. ازنظر ناتوانی اکثریت سالمندان (76/52 درصد) در وضعیت پیش از ناتوانی و یا ناتوان بودند. درد مزمن به‌طور معنی‌داری در زنان غیرمتأهل، افراد دارای سطح تحصیلات پایین‌تر، سالمندان تنها، زنان خانه‌دار، افراد با عدم رضایت از درآمد، افراد ناتوان، استفاده کنندگان از داروهای خواب‌آور، افراد با کیفیت بد خواب و با علائم افسردگی بیشتر بود (جدول شماره 1). 


در این مطالعه میانگین سن، نمره افسردگی، نمره کیفیت خواب و تعداد بیماری‌های مزمن به‌طور معنی‌داری در گروه با درد مزمن بیشتر و امتیاز فعالیت فیزیکی و وضعیت شناختی به‌طور معنی‌داری کمتر از افراد بدون درد مزمن بوده است (جدول شماره 2). 


بررسی نقش متغیرهای تأثیرگذار بر روی درد مزمن با استفاده از آنالیز رگرسیون لجستیک چند متغیره مدل اینتر نشان داد متغیر‌های تعداد بیماری مزمن هر فرد، وجود علائم افسردگی و اختلال کیفیت خواب بیشترین تأثیر را در درد مزمن داشتند (جدول شماره 3).


میانگین نمره اختلال کیفیت خواب هم در زنان و هم در مردان سالمندی که درد مزمن داشتند و داروی خواب‌آور مصرف می‌کردند بیشتر بود که این بیشتر بودن میانگین نمره اختلال کیفیت خواب برحسب جنس معنی‌دار است (تصویر شماره 1).


بحث
در این مطالعه 6/67 درصد سالمندان درد مزمن داشتند و درد مزمن در زنان و افراد مسن‌تر بیشتر بوده است. براساس گزارش دپارتمان بهداشت و خدمات انسانی آمریکا، درد مزمن در 50 درصد از سالمندان جامعه و در بیش از 80 درصد از سالمندان ساکن خانه سالمندان وجود داشت [5]. در مطالعه‌ای در برزیل، شیوع درد مزمن در سالمندان 58/1 درصد بود و در زنان و افراد مسن‌تر بیشتر بوده است [34]. همچنین یک مطالعه کوهورت تحلیلی طولی در سالمندان، نشان داد درد مزمن با جنسیت زن و سنین بالاتر مرتبط است [35]. بیشتر بودن درد مزمن در زنان شاید بدین علت باشد که مردان مسن‌تر در مقایسه با زنان مسن‌تر، تحمل درد بیشتری دارند [36]. شیوع بیشتر درد مزمن در زنان سالمند شاید به‌خاطر افزایش تعداد بیماری‌ها و شیوع بعضی از بیماری‌های مزمن، مانند استئوآرتریت در دوران پس از یائسگی به دلیل افزایش سطح کلسی تونین و دفع استخوان و کاهش سطح استروژن باشد [37]. اگرچه اطلاعات ناکافی در‌خصوص اختلاف درد مرتبط با جنس وجود دارد، ولی در زنان آستانه درد و تحمل درد کمتر بوده و درد را با شدت بیشتری تجربه می‌کنند [38]. همچنین بیشتر بودن درد مزمن در زنان شاید به این دلیل باشد که زنان بیشتر از مردان جهت دریافت مراقبت‌های پزشکی مراجعه می‌کنند [39]. 
در مطالعه حاضر شیوع درد مزمن در سالمندان با سطح تحصیلات و درآمد اقتصادی پایین‌تر بیشتر بوده است. در مطالعات مشابه دیگر نیز شیوع درد مزمن در سالمندانی که تحصیلات و درآمد اقتصادی کمتری داشتند، بیشتر بوده است [38، 40]. مطالعه‌ای دیگر در کشور آمریکا نشان داد سالمندانی که درآمد کمتری داشتند و یا به دلیل ناتوانی کار نمی‌کردند، درد مزمن بیشتری را گزارش کردند [41]. در بسیاری از کشورهای مرفه و با درآمد بالا با افزایش دانش و منابع، امکان مقابله با دردهای مزمن و گزینه‌های درمانی درد، با افزایش سن بیشتر است و موانع کمتری برای ارزیابی درد مزمن و درمان آن وجود دارد [42]. اگرچه زمینه‌های تحصیلی و اقتصادی و اجتماعی سالمندان غیرقابل تغییر است، ولی توجهات مدیران و دولتمردان به این عوامل می‌تواند تأثیر زیادی بر شیوع و شدت درد مزمن در آینده در جامعه داشته باشد.
نتایج این مطالعه نشان داد درد مزمن با شغل ارتباط دارد، طوری که درد مزمن در زنان خانه‌دار، افراد بیکار، کارگران و کشاورزان به‌طور قابل‌توجهی بیشتر بوده است. بر‌اساس مطالعه‌ای دیگر افرادی که به دلیل بیماری یا ناتوانی بیکار بودند، بیشتر در معرض درد مزمن بودند [43]. در مطالعه دیگری در کشور مصر، زنان سالمند بازنشسته و با درآمد پایین درد مزمن بیشتری را گزارش کردند [44]. هنگامی که آن‌ها شغل خود را از دست می‌دهند، ممکن است به دلیل نگرانی‌های مالی و دغدغه تأمین معیشت زندگی، بر روی سلامتی و رژیم غذایی خود تمرکز نکنند و بیشتر در معرض استرس و ناراحتی قرار گیرند و درد مزمن را بیشتر تجربه کنند [45].
در این مطالعه درد مزمن در افراد غیر‌متأهل و سالمندانی که تنها زندگی می‌کردند، شیوع بیشتری داشته است. در مطالعه پاریرا و همکاران ارتباطی بین کمردرد و وضعیت تأهل وجود نداشته است [46]. در مطالعه‌ای دیگر در سالمندان تنها و غیرمتأهل درد مزمن بیشتر بوده است [9]. در‌واقع حمایت اجتماعی سالمند از سوی یکی از اعضای خانواده و یا یک مراقب در مقایسه با سالمندان تنها و منزوی، باعث کاهش تجربه درد ناخوشایند می‌شود [36]. مطالعه دیگری نشان داد هرچند بین درد مزمن و وضعیت تأهل ارتباط معنی‌داری وجود نداشت، ولی افراد بیوه نسبت به افراد متأهل، مطلقه و جداشده واکنش عاطفی بهتری به درد داشته و نسبت به درد تاب‌آوری بیشتری نشان داده‌اند. همچنین آن دسته از افراد که مرگ همسرشان را تجربه کرده بودند، به‌طور قابل‌توجهی از ناامیدی، ترس و خشم کمتری نسبت به افراد دیگر رنج می‌بردند [47]. این امر شاید به‌خاطر حمایت اجتماعی و یا حمایت از طرف سایر اعضای خانواده باشد.
درد مزمن در افراد ناتوان به‌طور معنی‌داری بیشتر از سالمندان نرمال بوده است. در مطالعه راش و همکاران درد مزمن در سالمندان ناتوان شایع‌تر بوده است [48]. نتایج مطالعه دیگر نشان داد در سالمندانی که هم‌زمان به 2 یا چند بیماری مبتلا هستند، شانس ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزانه بالاتر است. بنابراین لازم است برای حمایت هرچه بیشتر از این قشر آسیب‌پذیر در برابر ناتوانی اقداماتی صورت بگیرد تا شاید بتوان تا حدی از بیماری‌ها و مشکلات ناشی از آن پیشگیری کرد [47].
در این مطالعه بین درد مزمن و استفاده از داروهای خواب‌آور ارتباط وجود داشت. در مطالعه ژانگ و همکاران که جهت بررسی ارتباط درد مزمن و ناتوانی در سالمندان مبتلا به سرطان انجام شد، این ارتباط دیده نشد [49]. داروهای خواب‌آور خصوصاً داروهای بنزودیازپینی، نباید در طولانی‌مدت استفاده شود. مصرف این قرص‌ها سبب می‌شود فرد در دراز‌مدت دچار اختلالات عصبی، خواب‌آلودگی و خواب عمیق شود. در‌واقع داروهای خواب‌آور، داروهایی هستند که با سرکوب سیستم اعصاب مرکزی سبب ایجاد آرامش، تمدد اعصاب، کاهش اضطراب و استرس می‌شوند، اما مصرف بیش‌از‌حد این داروها وابستگی روانی و جسمانی ایجاد می‌کند [50].
براساس نتایج مطالعه حاضر، تجربه درد مزمن در هر دو مدل خام و تطبیق داده‌شده با اختلال کیفیت خواب سالمندان ارتباط معنی‌داری داشت؛ به‌طوری‌که افزایش درد مزمن، با افزایش کیفیت بد خواب همراه بود. مطالعه جانک و همکاران نیز نشان داد اختلالات خواب در نیمی از افراد با درد مزمن وجود دارد و یک ارتباط دوطرفه بین درد مزمن و اختلال خواب وجود دارد [51]. درد مزمن منجر به اختلال خواب و ناراحتی‌های هیجانی توأم با نشانه‌هایی، مانند اضطراب و افسردگی می‌شود [52]. اگرچه مکانیسم‌های احتمالی این ارتباط هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است، اما نشان داده شده محرومیت از خواب، پاسخ عصبی را به محرک‌هایی افزایش می‌دهد که باعث تحریک‌پذیری بیش‌از‌حد می‌شوند و آستانه‌های درد را کاهش می‌دهند و متعاقب آن به افزایش بروز اختلالات خواب کمک می‌کند [53]. 
یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد تعداد بیماری‌های مزمن در سالمندان با درد مزمن ارتباط دارد. در مطالعه‌ای دیگر نیز سالمندان مبتلا به بیماری‌های مزمن همراه، بیشتر از درد مزمن رنج می‌بردند و تا 80 درصد، افراد با درد مزمن مبتلا به بیماری‌های مزمن بودند [48]. در مطالعه حاضر حتی پس از تطبیق با عوامل اقتصادی و اجتماعی و عوامل مخدوشگر، بین درد مزمن و تعداد بیماری‌های مزمن ارتباط معنی‌داری وجود داشته است. در مطالعه‌ای دیگر نیز درد مزمن با تعداد بیماری‌های مزمن ارتباط داشته است [47]. بنابراین بایستی برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های مزمن و تشخیص به‌موقع آن اقدامات مناسبی انجام شود.
نتایج این مطالعه نشان داد وجود علائم افسردگی در سالمندان، با درد مزمن ارتباط دارد. در مطالعه راش و همکاران بر روی سالمندانی که افسردگی داشتند، شیوع درد مزمن به‌طور قابل‌توجهی بیشتر بود [48]. به گفته زایس و همکاران، درد مزمن و افسردگی در سالمندان شایع است و رابطه دو‌طرفه دارند. آنان به این نتیجه رسیدند افسردگی و درد ممکن است برای یکدیگر عوامل خطرساز باشند [54]. این مطالعه پس از به‌کارگیری مدل رگرسیون چند‌متغیره و در نظر گرفتن عوامل مخدوشگر، نیز نشان داد درد مزمن با وجود علائم افسردگی در سالمندان مرتبط است. در یک مطالعه مقطعی پس از کنترل متغیرهای مخدوشگر، نمره افسردگی در سالمندان با تعداد محل درد، فرکانس وقوع درد و نمره شدت درد ارتباط دارد، ولی با کیفیت و مدت درد ارتباط نداشته است [55]. به‌منظور شناسایی اثرات بالقوه ابعاد مختلف افسردگی و درد مزمن در سالمندان نیاز به بررسی بیشتری است.
در این مطالعه نمره فعالیت فیزیکی در سالمندان با درد مزمن، به‌طور معنی‌داری کمتر بوده است. در مطالعه راش و همکاران نیز افزایش درد مزمن با ناتوانی، اختلالات در حرکت و فعالیت‌های فیزیکی روزانه زندگی و فعالیت‌های فیزیکی ابزاری روزانه مرتبط بوده است [48]. در مطالعه مشابه دیگر شدت درد در زنان کم‌تحرک و آن‌هایی که فعالیت فیزیکی کمتری داشتند بیشتر بود [10]. بنابراین جهت پیشگیری از درد مزمن، به‌ویژه در زنان بایستی فعالیت‌های فیزیکی منظم توصیه و برنامه‌ریزی شود.
نتایج این مطالعه نشان داد نمره وضعیت شناختی در سالمندان با درد مزمن، کمتر بوده است. در مطالعه راش و همکاران نیز درد مزمن در سالمندان با وضعیت شناختی آنان ارتباط داشت و در آن‌هایی که نمره وضعیت شناختی پایین‌تری داشتند، درد مزمن بیشتر بود. بدین ترتیب درمان دردهای مزمن در سالمندان با استفاده از استراتژی‌های دارویی و غیردارویی جهت پیشگیری از پیامدهای اختلال شناختی اهمیت دارد [48]. 

 نتیجه‌گیری نهایی
سالمندانی که مبتلا به بیماری‌های مزمن، افسردگی و اختلال کیفیت خواب هستند، بیشتر از درد مزمن رنج می‌برند. شناسایی عوامل مؤثر خارجی و داخلی در ابتلا به بیماری‌های مزمن، افسردگی و اختلال کیفیت خواب و طراحی مداخلات مناسب براساس این عوامل در جهت بهبود درد مزمن در سالمندان پیشنهاد می‌شود. همچنین تدوین استراتژی‌های مدیریت مؤثر جهت ارتقای رفاه و سلامت سالمندان در راستای سالمندی سالم ضروری است.
از نقاط قوت این تحقیق، انجام یک مطالعه کوهورت بر پایه جمعیت با حجم نمونه بالا است. یکی از محدودیت‌های این مطالعه، ماهیت مقطعی بودن آن است که برقراری رابطه علت و معلولی را دشوار می‌‌کند. همچنین تشخیص برخی از بیماری‌های مزمن در این مطالعه بر‌اساس خودگزارشی بود که ممکن است در معرض سوگیری بوده یا دقیق نباشد. گرچه تشخیص تعداد زیادی از این بیماری‌ها بر‌اساس روش‌های استاندارد بوده است. از محدودیت‌های دیگراستفاده از پرسش‌نامه کیفیت خواب پتسبرگ در این تحقیق بوده که حساسیت 98 درصد و ویژگی 55 درصد در تشخیص اختلال خواب اولیه دارد و پایین بودن ویژگی به مفهوم آن است که خطر دسته‌بندی اشتباه افراد نرمال به‌عنوان بدخواب وجود دارد. بنابراین شیوع گزارش‌شده در این مطالعه ممکن است بیش از اندازه برآورد شده باشد. ضمناً تشخیص کیفیت خواب در این مطالعه با روش خودگزارشی به‌جای روش دقیق‌تر پلی سومنوگرافی بود. هرچند در مطالعه‌ای با این حجم استفاده از آن امکان‌پذیر نیست. 

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه با کد (IR.MUBABOL.HRI.REC.1398.352) در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی بابل تأیید شد. در این پژوهش پس از ارائه توضیحات اولیه و کسب رضایت، آزمودنی‌ها وارد مطالعه شدند. تمامی روش‌ها بر‌اساس دستورالعمل‌ها و مقررات مربوطه انجام شد. علاوه‌بر‌این رضایت آگاهانه از همه افراد و یا قیم قانونی آن‌ها اخذ شد.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی بابل حامی مالی این طرح با شماره ثبت 724132234 بوده است. 

مشارکت نویسندگان
طراحی، نگارش و انجام پژوهش: سید رضا حسینی، علی ذبیحی و سیده مهدیه حسین‌نژاد روشن؛ تدوین و بازنگری: سید رضا حسینی، رضا قدیمی، علیرضا سفیدچیان، علیجان احمدی آهنگر و علی ذبیحی، تحلیل داده‌ها: علی بیژنی، تهیه پیش‌نویس اولیه: علی ذبیحی و سیده مهدیه حسین‌نژاد روشن؛ نقد و بررسی و تأیید نهایی: همه نویسندگان.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی بابل برای حمایت مالی، کارکنان مراکز بهداشتی درمانی امیرکلا برای همکاری در این مطالعه و کلیه سالمندان شرکت‌کننده در این مطالعه تشکر می‌کنند. 
 




References
  1. Raja SN, Carr DB, Cohen M, Finnerup NB, Flor H, Gibson S, et al. The revised International Association for the Study of Pain definition of pain: Concepts, challenges, and compromises. Pain. 2020; 161(9):1976-82. [DOI:10.1097/j.pain.0000000000001939] [PMID]
  2. Kuner R, Flor H. Structural plasticity and reorganisation in chronic pain. Nature Reviews. Neuroscience. 2016;1 8(1):20-30. [DOI:10.1038/nrn.2016.162] [PMID]
  3. Dagnino APA, Campos MM. Chronic pain in the elderly: Mechanisms and perspectives. Frontiers in Human Neuroscience. 2022; 16:736688. [DOI:10.3389/fnhum.2022.736688] [PMID]
  4. Janbazi L, Kazemian A, Mansouri K, Madani SP, Yousefi N, Vahedifard F, et al. The incidence and characteristics of chronic pain and fatigue after 12 months later admitting with COVID-19; The Post-COVID 19 syndrome. American Journal of Physical Medicine & Rehabilitation. 2022; 10.1097/PHM.0000000000002030. Advance online publication. [DOI:10.1097/PHM.0000000000002030] [PMID]
  5. Liberman O, Freud T, Peleg R, Keren A, Press Y. Chronic pain and geriatric syndromes in community-dwelling patients aged≥ 65 years. Journal of Pain Research. 2018; 11:1171-80. [DOI:10.2147/JPR.S160847] [PMID]
  6. Majedi H, Amini MH, Yousefshahi F, Khazaeipour Z, Majedi M, Rahimi M, et al. Predicting factors of pain duration in patients with chronic pain: A large population-based study. Anesthesiology and Pain Medicine. 2020; 10(1):e95776. [DOI:10.5812/aapm.95776]
  7. van Hecke O, Torrance N, Smith BH. Chronic pain epidemiology and its clinical relevance. British Journal of Anaesthesia. 2013; 111(1):13-8. [DOI:10.1093/bja/aet123] [PMID]
  8. Mills SE, Nicolson KP, Smith BH. Chronic pain: A review of its epidemiology and associated factors in population-based studies. British Journal of Anaesthesia. 2019; 123(2):e273-83. [DOI:10.1016/j.bja.2019.03.023] [PMID]
  9. Larsson C, Hansson EE, Sundquist K, Jakobsson U. Chronic pain in older adults: Prevalence, incidence, and risk factors. Scandinavian Journal of Rheumatology. 2017; 46(4):317-25. [DOI:10.1080/03009742.2016.1218543] [PMID]
  10. Ferretti F, Silva MRd, Pegoraro F, Baldo JE, Sá CAD. Chronic pain in the elderly, associated factors and relation with the level and volume of physical activity. BrJP. 2019; 2:3-7. [DOI:10.5935/2595-0118.20190002]
  11. Dev MK, Paudel N, Joshi ND, Shah DN, Subba S. Psycho-social impact of visual impairment on health-related quality of life among nursing home residents. BMC Health Services Research. 2014; 14:345. [DOI:10.1186/1472-6963-14-345] [PMID]
  12. Bastami F, Salahshoori A, Shirani F, Mohtashami A, Sharafkhani N. [Risk factors of depression on the elderly: A review study (Persian)]. Journal of Gerontology. 2016; 1(2):54-65. [DOI:10.18869/acadpub.joge.1.2.54]
  13. Hosseini S, Zabihi A, Jafarian Amiri S, Bijani A. The relationship between chronic diseases and disability in daily activities and instrumental activities of daily living in the elderly. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2018; 20(5):23-9. [Link]
  14. Khodadadi S, Pourhadi S, Hosseini SR, Sum S, Kheirkhah F, Mohammadi Z. [Investigating the relationship between social support, cognitive status, and depression with daily life activities of the elderly in Amirkola City (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2022; 17(1):2-15. [DOI:10.32598/sija.2021.593.4]
  15. Giebel CM, Sutcliffe C, Challis D. Activities of daily living and quality of life across different stages of dementia: A UK study. Aging & Mental Health. 2015; 19(1):63-71. [DOI:10.1080/13607863.2014.915920] [PMID]
  16. Saeidimehr S, Geravandi S, Izadmehr A, Mohammadi MJ. [Relationship between the “Quality of Life” and symptoms of depression among older adults (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2016; 11(1):90-9. [DOI:10.21859/sija-110190]
  17. Sadock BJ, Sadock VA, Kaplan HI. Kaplan and Sadock’s concise textbook of child and adolescent psychiatry. Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins; 2009. [Link]
  18. Nourhashémi F, Andrieu S, Gillette-Guyonnet S, Vellas B, Albarède JL, Grandjean H. Instrumental activities of daily living as a potential marker of frailty: A study of 7364 community-dwelling elderly women (the EPIDOS study). The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences. 2001; 56(7):M448-53. [DOI:10.1093/gerona/56.7.M448] [PMID]
  19. Ahmadi S, Khankeh H, Mohammadi F, Fallahi M, Reza Soltani P. [The effect of sleep restriction treatment on quality of sleep in the elders (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(16):7-15. [Link]
  20. Gulia KK, Kumar VM. Sleep disorders in the elderly: A growing challenge. Psychogeriatrics. 2018; 18(3):155-65. [DOI:10.1111/psyg.12319] [PMID]
  21. Foroughan M, Shahboulaghi FM, Jafari Z, Rashedi V, Biglarian A. Pain characteristics of older residents in Iranian nursing homes. Eastern Mediterranean Health Journal. 2019; 25(3):205-12.[DOI:10.26719/emhj.18.045] [PMID]
  22. Heidari GA, Tavafian SS. The relationship between anxiety and chronic pain: A cross-sectional study from Yazd, Iran. International Journal of Musculoskeletal Pain Prevention. 2016; 1(2):87-92. [Link]
  23. Bijani A, Ghadimi R, Mikaniki E, Kheirkhah F, Mozaffarpur SA, Motallebnejad M, et al. Cohort profile update: The Amirkola health and ageing project (AHAP). Caspian Journal of Internal Medicine. 2017; 8(3):205-12. [PMID]
  24. Buysse DJ, Reynolds CF 3rd, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh Sleep Quality Index: A new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Research,. 1989; 28(2):193-213. [DOI:10.1016/0165-1781(89)90047-4] [PMID]
  25. Farrahi Moghaddam J, Nakhaee N, Sheibani V, Garrusi B, Amirkafi A. Reliability and validity of the Persian version of the Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI-P). Sleep & Breathing. 2012; 16(1):79-82. [DOI:10.1007/s11325-010-0478-5] [PMID]
  26. Yesavage JA, Sheikh JI. Geriatric Depression Scale (GDS): Recent evidence and development of a shorter version. Clinical Gerontologist. 1986; 5(1-2):165-73. [DOI:10.1300/J018v05n01_09]
  27. Malakouti SK, Fatollahi P, Mirabzadeh A, Salavati M, Zandi T. Reliability, validity and factor structure of the GDS‐15 in Iranian elderly. International Journal of Geriatric Psychiatry: A Journal of the Psychiatry of Late Life and Allied Sciences. 2006; 21(6):588-93. [DOI:10.1002/gps.1533] [PMID]
  28. Gleason LJ, Benton EA, Alvarez-Nebreda ML, Weaver MJ, Harris MB, Javedan H. FRAIL questionnaire screening tool and short-term outcomes in geriatric fracture patients. Journal of the American Medical Directors Association. 2017; 18(12):1082-6. [DOI:10.1016/j.jamda.2017.07.005] [PMID]
  29. Alqahtani BA, Nasser TA. Assessment of frailty in Saudi community-dwelling older adults: Validation of measurements. Annals of Saudi Medicine. 2019; 39(3):197-204. [DOI:10.5144/0256-4947.2019.197] [PMID]
  30. Tavan F, Asadollahi A. Psychometric properties of frailty syndrome checklist 5-items in frail older adults in Iran. Journal of Health Sciences & Surveillance System. 2021; 9(3):162-8. [DOI:10.30476/jhsss.2021.88650.1152]
  31. Keikavoosi-Arani L, Salehi L. Cultural adaptation and psychometric adequacy of the Persian version of the physical activity scale for the elderly (P-PASE). BMC Research Notes. 2019; 12(1):555. [DOI:10.1186/s13104-019-4591-7] [PMID]
  32. Foroughan M, Jafari Z, Shirin Bayan P, Ghaem Magham Farahani Z, Rahgozar M. [Validation of Mini- Mental State Examination (MMSE) in the elderly population of Tehran (Persian)]. Advances in Cognitive Sciences. 2008; 10(2):29-37. [Link]
  33. Seyedian M, Fallah M, Norouzian M, Nejat S, Delavar A, Ghasemzadeh H. Validity of the Farsi version of mini-mental state examination. Journal of Medical Council of Islamic Republic of Iran. 2007; 25(4): Pe408-14. [Link]
  34. Barbosa MH, Bolina AF, Tavares JL, Cordeiro AL, Luiz RB, de Oliveira KF. Sociodemographic and health factors associated with chronic pain in institutionalized elderly. Revista Latino-Americana de Enfermagem. 2014; 22(6):1009-16. [DOI:10.1590/0104-1169.3552.2510] [PMID]
  35. Mallon T, Eisele M, König HH, Brettschneider C, Röhr S, Pabst A, et al. Lifestyle aspects as a predictor of pain among oldest-old primary care patients - A longitudinal cohort study. Clinical Interventions in Aging. 2019; 14:1881-8. [DOI:10.2147/CIA.S217431] [PMID]
  36. Gallant NL, Hadjistavropoulos T. Experiencing pain in the presence of others: A structured experimental investigation of older adults. The Journal of Pain. 2017; 18(4):456-67. [DOI:10.1016/j.jpain.2016.12.009] [PMID]
  37. Wei X, Dong Z, Cheng L, Guo Z, Lv Z. Identifing the gender-specific genes and pathways in osteoarthritis by bioinfromatics. Osteoarthritis and Cartilage. 2020; 28(Supplement 1):S207-8. [DOI:10.1016/j.joca.2020.02.338]
  38. Malon J, Shah P, Koh WY, Cattabriga G, Li E, Cao L. Characterizing the demographics of chronic pain patients in the state of Maine using the Maine all payer claims database. BMC Public Health. 2018; 18(1):810. [DOI:10.1186/s12889-018-5673-5] [PMID]
  39. Mailis-Gagnon A, Yegneswaran B, Lakha SF, Nicholson K, Steiman AJ, Ng D, et al. Pain characteristics and demographics of patients attending a university-affiliated pain clinic in Toronto, Ontario. Pain Research & Management. 2007; 12(2):93-9. [PMID]
  40. Maly A, Vallerand AH. Neighborhood, socioeconomic, and racial influence on chronic pain. Pain Management Nursing. 2018; 19(1):14-22. [DOI:10.1016/j.pmn.2017.11.004] [PMID]
  41. LaRowe LR, Miaskowski C, Miller A, Mayfield A, Keefe FJ, Smith AK, et al. Prevalence and sociodemographic correlates of chronic pain among a nationally representative sample of older adults in the United States. The Journal of Pain. 2024; 25(10):104614. [DOI:10.1016/j.jpain.2024.104614] [PMID]
  42. Ho A, Nair S. Global chronic pain: Public and population health responses. Developments in Neuroethics and Bioethics. Amsterdam: Elsevier; 2018. [DOI:10.1016/bs.dnb.2018.08.009]
  43. Shaw WS, Linton SJ, Pransky G. Reducing sickness absence from work due to low back pain: How well do intervention strategies match modifiable risk factors? Journal of Occupational Rehabilitation. 2006; 16(4):591-605. [DOI:10.1007/s10926-006-9061-0] [PMID]
  44. Hassan H, Alsherbieny E, Fahmy M. Effect of elderly women’s socio-demographic characteristics on knee osteoarthritis pain. American Journal of Medical Sciences and Medicine. 2023; 11(2):39-46. [Link]
  45. Fahmy MR, Hassan HE, El-sherbieny EM. Coping strategies among elderly women suffering from knee osteoarthritis pain at Beni-Suef city. NILES Journal for Geriatric and Gerontology. 2023; 6(1):148-66. [DOI:10.21608/niles.2023.279733]
  46. Parreira PC, Maher CG, Ferreira ML, Machado GC, Blyth FM, Naganathan V, et al. A longitudinal study of the influence of comorbidities and lifestyle factors on low back pain in older men. Pain. 2017; 158(8):1571-6. [DOI:10.1097/j.pain.0000000000000952] [PMID]
  47. Mookerjee N, Schmalbach N, Antinori G, Thampi S, Windle-Puente D, Gilligan A, et al. Association of risk factors and comorbidities with chronic pain in the elderly population. Journal of Primary Care & Community Health. 2024; 15:21501319241233463. [DOI:10.1177/21501319241233463] [PMID]
  48. Rouch I, Edjolo A, Laurent B, Pongan E, Dartigues JF, Amieva H. Association between chronic pain and long-term cognitive decline in a population-based cohort of elderly participants. Pain. 2021; 162(2):552-60. [DOI:10.1097/j.pain.0000000000002047] [PMID]
  49. Zhang Q, Yu M, Tang R, Wang H, Xiao M, Geng G, et al. A pathway model of chronic pain and frailty in older Chinese cancer patients: The mediating effect of sleep. Geriatric Nursing. 2023; 50:215-21. [DOI:10.1016/j.gerinurse.2023.01.015] [PMID]
  50. Suzuki K, Miyamoto M, Hirata K. Sleep disorders in the elderly: Diagnosis and management. Journal of General and Family Medicine. 2017; 18(2):61-71. [DOI:10.1002/jgf2.27] [PMID]
  51. Jank R, Gallee A, Boeckle M, Fiegl S, Pieh C. Chronic pain and sleep disorders in primary care. Pain Research and Treatment. 2017; 2017(1):9081802. [DOI:10.1155/2017/9081802] [PMID]
  52. Axén I. Pain-related sleep disturbance: A prospective study with repeated measures. The Clinical Journal of Pain. 2016; 32(3):254-9. [DOI:10.1097/AJP.0000000000000249] [PMID]
  53. Nijs J, Mairesse O, Neu D, Leysen L, Danneels L, Cagnie B, et al. Sleep disturbances in chronic pain: Neurobiology, assessment, and treatment in physical therapist practice. Physical Therapy. 2018; 98(5):325-35. [DOI:10.1093/ptj/pzy020] [PMID]
  54. Zis P, Daskalaki A, Bountouni I, Sykioti P, Varrassi G, Paladini A. Depression and chronic pain in the elderly: Links and management challenges. Clinical Interventions in Aging. 2017; 12:709-20.[DOI:10.2147/CIA.S113576] [PMID]
  55. Denkinger MD, Lukas A, Nikolaus T, Peter R, Franke S, Group AS. Multisite pain, pain frequency and pain severity are associated with depression in older adults: Results from the ActiFE Ulm study. Age and Ageing. 2014; 43(4):510-4. [DOI:10.1093/ageing/afu013] [PMID]
نوع مطالعه: پژوهشي | موضوع مقاله: طب سالمندی
دریافت: 1403/4/5 | پذیرش: 1403/8/6 | انتشار: 1404/7/9
ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA
ارسال پیام به نویسنده مسئول

بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به نشريه سالمند: مجله سالمندي ايران می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2025 CC BY-NC 4.0 | Iranian Journal of Ageing

Designed & Developed by : Yektaweb