مقدمه
تغییرات جمعیت و نیازهای برآمده از آن، ازجمله چالش‌های پیش روی جوامع امروزی می‌باشد [1]. بر مبنای گزارش بخش جمعیت سازمان ملل، در سال 1950 نسبت جمعیت سالمند 65 ساله و بالاتر و 60 ساله و بالاتر در جهان به‌ترتیب 5 و 8 درصد بوده است که به 10 و 14 درصد در سال 2021 رسیده است. طبق پیش‌بینی‌ها این نسبت برای کشورهای شمال آفریقا و غرب آسیا بیش از 2 برابر تا سال 2050 افزایش خواهد یافت و این افزایش برای سالمندان 80 ساله و بالاتر بیشتر خواهد بود [2، 3]. ایران نیز همانند بسیاری از کشورهای دیگر در قرن گذشته گذار اپیدمیولوژیک را تجربه کرده است و در حال گذار از جمعیت جوان به جمعیتی سالخورده است. توجه به ساختار سنی و شرایط جمعیتی کشور و تحولات جمعیت در دهه‌های اخیر، این انتظار را ایجاد می‌کند که در آینده درصد بیشتری از جمعیت را افراد سالمند تشکیل دهند [4]. رشد مطلق جمعیت ایران در دوره‌ 1385-1390 به‌طور متوسط حدود 1/3 درصد بوده است، درحالی‌که این میزان برای سالمندان 60 ساله و بیشتر در طی همین دوره 3/9 درصد بوده است [5]. 
جمعیت سالمندان بالای 60 سال کشور در سرشماری 1345، کمتر از 5 درصد بوده است و در سرشماری 1395 حدوداً 2 برابر شده و به 9/3 درصد رسیده است. همچنین پیش‌بینی شده است در سال 1410 حدود 20 تا 25 درصد جمعیت ایران در سنین بالای 60 سالگی قرار خواهند گرفت [6]. روند و سرعت افزایش جمعیت سالمند در ایران بسیار چشمگیرتر از سطح جهانی می‌باشد. طی 70 سال گذشته نسبت جمعیت سالمند در ایران در سطح پایین‌تری نسبت به متوسط جهانی قرار داشته است، این نسبت که هم‌سطح کشورهای منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بوده است از دهه 2010 به بعد نسبت به کشورهای منطقه پیشی گرفته و پیش‌بینی می‌شود از دهه 2040 نیز نسبت به متوسط جهانی پیشی بگیرد. به‌عبارت‌دیگر، سالخوردگی‌ جمعیت ایران از دهه1420ه.ش (2040م) به بعد به‌وقوع خواهد پیوست [7]. دوران سالمندی به‌عنوان آخرین دوره از زندگی انسان، همواره مورد توجه بوده است. ازلحاظ سنی، معمولاً سالمندی را به‌طور قراردادی مترادف با آغاز 60 سالگی می‌دانند [8]. همچنین براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، سالمند به افراد 60 ساله و بیشتر اطلاق می‌شود [9]. در این مطالعه نیز افراد 65 ساله و بیشتر به‌عنوان سالمندان مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
تغییرات وضعیت سلامت در سال‌های اخیر، باعث شد مرگ‌ها از بیماری‌های عفونی و انگلی که عمدتاً در سنین کودکی رخ می‌داد و سطح بالایی داشت، به بیماری‌های غیر عفونی که عمدتاً در سنین سالمندی رخ می‌دهد منتقل شوند که به آن گذار اپیدمیولوژیک گفته می‌شود [6]. در سطح جهانی، امید به زندگی در بدو تولد اخیراً در سال 2019 به بیش از 70 سال افزایش یافته است. رشد کنونی سالمندان بالای 70 سال در بسیاری از مناطق مانند اروپا، ایالات متحده آمریکا و آسیا سریع‌ترین رشد است. همچنین بیماری‌های قلب و عروق بیشترین میزان مرگ‌و‌میر و عمر ازدست‌رفته را در بین انواع بیماری‌های غیرواگیر به‌ویژه در گروه‌های سنی بالای 70 سال داشته‌اند [10]. سالمندان بیشترین شیوع بیماری‌های مزمن را دارند. سالانه 41 میلیون نفر به‌دلیل بیماری‌های مزمن جان خود را از دست می‌دهند که این تعداد 74 درصد مرگ‌و‌میرها را در سراسر جهان تشکیل می‌دهد و میزان بیشتر این مرگ‌ها در گروه مسن رخ می‌دهد. افزایش روزافزون بیماری‌های مزمن باعث ایجاد محدودیت در فعالیت‌های روزمره زندگی سالمندان می‌شود [11].
 پیری جمعیت در روند جمعیت جهانی اهمیت اساسی دارد. افراد 65 ساله و افراد مسن 9 درصد از جمعیت را در سال 2019 تشکیل می دادند که پیش‌‌بینی می‌شود افراد 65 ساله و بیشتر تا سال 2030، 2050 و 2100 به‌ترتیب به 12 درصد، 16 درصد و 23 درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص دهند. همچنین پیش‌بینی می‌شود 80 درصد سالمندان تا سال 2050 در کشورهای درحال‌توسعه زندگی کنند. شتاب در روند پیری جمعیت جهان نگرانی‌هایی را درمورد سلامت روان سالمندان ایجاد کرده است. افزایش سن می‌تواند خطر مشکلات روانی را افزایش دهد [12]. نتایج بررسی روند علت‌های مرگ در کشور طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد مرگ به‌‌علت بیماری‌های واگیر سیر نزولی و در مقابل مرگ به‌علت بیماری‌های غیرواگیر به‌ویژه بیماری‌های قلبی و عروقی، حوادث غیرعمد و سرطان‌ها سیر صعودی داشته است. تحولات صورت‌گرفته در زمینه مرگ‌و‌میر به افزایش امید زندگی کشور منجر شده است، به‌گونه‌ای‌که امید زندگی از حدود کمتر از 40 سال در سال 1335 به حدود  75 سال در سال‌های اخیر افزایش یافته است [4].
 گــذار اپیــدمیولوژیک و ســالمندی جمعیت باعث همگامی افـزایش جمعیت سالمندان و تجمیع عمده بیماری‌ها در این سنین شده است. تحلیل‌های جمعیت‌شناختی افزایش قابل‌توجه جمعیت سالمند ایران را در سه دهه آینده پیش‌بینی می‌کند. جمعیت سالمند بیشترین بیماری‌های غیرواگیر مانند فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی و ‌عروقی، پوکی استخوان، آرتروز و اختلالات حسی را تجربه می‌کنند. علاوه‌براین، افزایش سن باعث افزایش مشکلات شناختی و سلامت روانی می‌شود که به ناتوانی و کاهش کیفیت زندگی در میان سالمندان منجر می‌شود [13].
 امروزه بـیش از نیمـی از مـرگ‌هـای کشـور در سـنین سالمندی رخ می‌دهد؛ ازجمله ویژگی‌های بیماری‌ها در دوره جدید این است که بـه‌صورت سریع کشنده نیستند، بلکه به اختلال در سلامتی و ناتوانی افراد منجر می‌شوند و ازجمله گروه‌هایی که در معرض این اختلالات قرار می‌گیرند، سالمندان هستند [6].
به‌طورکل، سه موضوع در زمینه سالمندان در حال وقوع است؛ جمعیت سالمندان رو به افزایش است [10، 12-17]، عمده مرگ‌ها به سنین سالمندی منتقل شده است و علت مرگ‌ها در حال تغییر است. افزایش جمعیت سالمندان یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی در قرن بیست‌ویکم به شمار می‌رود. بهبود شرایط زندگی، افزایش طول عمر و امید به زندگی، پدیده سالمندی را در جوامع به دنبال داشته است. رشد جمعیت سالمندان یک چالش مهم برای جامعه و به‌ویژه برای ارائه‌کنندگان خدمات بهداشتی و درمانی محسوب می‌شود [18].
تجزیه‌وتحلیل داده‌های بار جهانی بیماری (GBD) در سال 2010 نشان داد علل اصلی ناتوانی برای بزرگسالان بالای 60 سال، اختلالات اسکلتی عضلانی، بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت و اختلالات عصبی است. در سال 2015، سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد افزایش بیماری‌های مزمن در میان سالمندان یک همه‌گیری در سراسر جهان است [19]. براساس گزارش مرکز کنترل بیماری‌های ایالات متحده آمریکا و انجمن پیشگیری و سلامت آمریکا، افراد مسن بیشتر مستعد ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی هستند، زیرا سن نقش کلیدی در اختلال عملکرد بهینه سیستم قلبی‌ و عروقی دارد، بنابراین شیوع این بیماری‌ها با افزایش سن افزایش می‌یابد. همچنین وجود بیماری‌های همراه که در آن حالت التهاب مزمن (به‌ویژه دیابت نوع 2 و چاقی) و عوامل مستعدکننده خارجی (استرس، سبک زندگی کم تحرک، رژیم غذایی و سیگار کشیدن) وجود دارد، سالمندان را در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های فشار خون و سایر بیماری‌ها قرار می‌دهد [20]. 
براساس داده‌های سازمان ثبت احـوال کشـور، مهم‌ترین دلایل مرگ ثبت‌شده برای افراد گـروه سـنی 65 سال و بیشتر به‌ترتیب عبارت‌‌اند از بیماری‌های قلبی و عروقــی بــا 47/47 درصــد، علائم و حالات بــد تعریف‌شـده و مـبهم بـا 15/96 درصـد، بیمـاری‌هـای دستگاه تنفسی با 10/46 درصد، سرطان‌ها و تومورها با 9/49 درصد، بیماری‌هـای عفـونی و انگلـی بـا 4/32 درصد و بیماری‌های دستگاه ادرای و تناسلی بـا 2/39 درصــد. دراین‌میان، بیماری‌های قلبی و عروقی، بیماری‌های دستگاه تنفسی و سرطان‌ها و تومورها بیشترین میزان مرگ را داشته‌اند که این بیمـاری‌هـا عمدتاً درمان‌پذیر نبوده بلکــه باعــث اختلال در سلامتی و ناتوانی افراد می‌شوند و لـذا تنهـا راه مقابلـه بـا آن‌هـا عدم ابتدا و پیشگیری از آن‌ها است [6]. 
مرور کلی مطالعات نشان از این است که مرگ در جمعیت ایران به سطوح پایین رسیده است و با طی شدن گذار اپیدمیولوژیک مرگ به سنین بالاتر منتقل شده است و علت اصلی مرگ در کشور شامل علل مزمن می‌باشد. مطالعاتی که در حوزه سالمندان انجام شده است، به شرح زیر می‌باشد. افزایش سالانه جمعیت ایران 1/7 درصد است که برای جمعیت 60 ساله و بیشتر 2/5 درصد تخمین زده شده است [21]. تخمین زده می‌شود هر ماه حدود 1 میلیون نفر در سراسر جهان از آستانه 60 سالگی عبور کنند [22]. 80 درصد سالمندان حداقل به یک بیماری مزمن مبتلا هستند که آن‌ها را بیشتر در معرض ناتوانی و مرگ‌و‌میر قرار می‌دهد [23]. بیماری‌های شایع در سنین سالمندی شامل کم‌شنوایی، کاتاراکت و عیوب انکساری، دردهای کمر، گردن و آرتروز، بیماری مزمن انسدادی ریه، دیابت، افسردگی و زوال عقل است [24]. علل مرگ در بیماران مسن شامل بیماری‌های قلبی، کانسر، بیماری‌های مزمن ریوی، حوادث عروقی مغز، دیابت و پنومونی می‌شود [25]. 
بیشترین علت مرگ در بین سالمندان ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی است [26]. در دوران سالمندی بیماری‌های قلبی و عروقی، پرفشاری خون، دیابت و سرطان شایع‌تر است [27]. در مطالعه‌ای که با هدف بیماری‌های شایع دوره سالمندی انجام شده است، نشان می‌دهد بیماری قلبی مزمن با 37/2 درصد، دیابت با 15/6 درصد، پرفشاری خون با 41/5 درصد و آرتروز با 79/2 درصد شایع‌ترین بیماری‌های دوران سالمندی هستند [28]. بیماری‌های عضلانی-اسکلتی و بیماری‌های قلبی و عروقی جزء شایع‌ترین بیماری‌های دوران سالمندی هستند [29]. این مطالعات به‌وضوح نشان می‌دهند سالمندان از گروه‌های آسیب‌پذیر ازنظر وضعیت سلامت محسوب می‌شوند و این امر نیاز به مداخلات هدفمند جهت بهبود وضعیت سلامت سالمندان را ضروری می‌سازد. امروزه با توسعه همه‌جانبه به‌ویژه کاهش نابرابری‌ها در سلامت و افزایش امید‌زندگی در سنین بالاتر (سالمندی)، کاهش مرگ‌و‌میر در سنین سالمندی نقش مهم‌تری در افزایش امیدبه‌زندگی دارد و نیاز اسـت در برنامه‌های سلامت، بیماری‌های گروه سـالمندان همواره پیگیری و راهکارهایی در جهت مقابله بـا آن‌ها اجرایی شود [4، 6]. 
مطالعات انجام‌شده درخصوص مرگ سالمندان در کشور ایران به‌دلیل محدودیت دسترسی به داده اندک است و عمده مطالعات در سطوح استانی و یا در یک سال خاص انجام شده است. با وجود ویرایش جدید مطالعه بار جهانی بیماری‌ها در سال 2021 و ارائه داده‌های مربوط به مرگ‌ومیر برای کشور ایران در دوره زمانی 1360 تا 1400، اکثر مطالعات انجام‌شده در کشور قدیمی هستند و تاکنون از این داده‌ها در مطالعات استفاده نشده است. بنابراین مطالعه حاضر در جهت پر کردن خلأ مطالعاتی در کشور قصد دارد به شناخت سطح و روند مرگ‌ومیر سالمندان در کشور ایران در بازه زمانی 1360 تا 1400 بپردازد. باتوجه‌به داده موجود، روند مرگ به تفکیک جنس و براساس علت‌های اصلی مرگ تحلیل خواهد شد. 

روش مطالعه
این مطالعه مقطعی، از لحاظ هدف کاربردی و به‌صورت تحلیل ثانویه اجرا شده است. داده‌های تحقیق برگرفته از داده‌های بار جهانی بیماری‌ها در وب‌سایت داده‌های سلامت مؤسسه سنجش و ارزیابی سلامت دانشگاه واشنگتن است [30]. داده‌های مورداستفاده شامل جمعیت به تفکیک سن و جنس و تعداد مرگ به تفکیک سن و جنس و علت مرگ است. علت مرگ براساس طبقه‌بندی بین‌المللی بیماری‌ها (ICD-11) که جدیدترین نسخه این طبقه‌بندی است و توسط سازمان بهداشت جهانی منتشر شده است، می‌باشد. درخصوص اعتبار داده‌ها لازم به ذکر است که باتوجه‌به اعلام این وب‌سایت، برآورد‌ها براساس منابع ملی، شامل سرشماری‌ها، ثبت احوال و آمار حیاتی، ثبت بیماری‌ها، استفاده از خدمات بهداشتی، نظارت بر آلودگی هوا، تصویربرداری ماهواره‌ای و سایر منابع می‌باشد. در تحقیق حاضر نیز به مقایسه داده‌های مرگ منتشرشده به‌وسیله سازمان ثبت أحوال کشور و داده‌های بار جهانی بیماری‌ها پرداخته شد و نتایج نزدیک به هم بود و می‌توان نتیجه گرفت که داده این سایت درخصوص مرگ‌ومیر مورد اعتماد است. جامعه آماری این پژوهش شامل تمامی وقایع مرگ‌ومیر سالمندان 65 ساله و بیشتر کشور در طی سال‌های 1360-1400 می‌باشد که در بازه زمانی مزبور، 5 میلیون مرگ را از کل مرگ‌های کشور که حدود 13 میلیون بوده است به خود اختصاص داده‌اند. داده‌های جمع‌آوری‌شده با استفاده از نرم‌افزار اکسل و با ترسیم جداول و نمودارهای مناسب تجزیه‌وتحلیل شده‌ است. در مقایسه علت‌ها و تحلیل مرگ‌ومیر سالمندان از شاخص میزان استفاده شده است. استفاده از میزان در تحلیل‌ها به‌دلیل خالص بودن میزان و اینکه سرعت و قدرت وقوع واقعه را صرفاً براساس تغییرات خود واقعه می‌سنجد، می‌باشد. در ترسیم نمودارها و در مواردی که میزان‌هایی با مقیاس متفاوت وجود داشت از شاخص لگاریتم میزان‌ها جهت مقایسه بهتر استفاده شده است. در واقع با گرفتن لگاریتم امکان مقایسه روند تغییرات میزان‌هایی که اعداد بسیار کوچک دارند در مقابل میزان‌هایی که اعداد بزرگ دارند امکان‌پذیر می‌شود. این موضوع در نمودارهایی که علت مرگ ناشی از سوانح با مقادیر بسیار کوچک در کنار علت مرگ ناشی از بیماری غیرواگیر با مقادیر بسیار بزرگ قرار دارند اعمال شده است.
 طبقه‌بندی علت مرگ مورداستفاده در تحقیق مبتنی بر طبقه‌بندی استاندارد علت مرگ در مطالعه جهانی بار بیماری‌ها است که براساس طبقه‌بندی ICD11 انجام شده است. در این طبقه‌بندی ابتدا علت‌های مرگ در دسته‌بندی سه‌گانه 1. بیماری‌های واگیر، مادری، تغذیه و اوان تولد، 2. بیماری‌های غیرواگیر و 3. جراحات و حوادث آمده است. بیماری‌های واگیر، مادری، تغذیه و اوان تولد شامل زیرگروه‌های سندرم نقص ایمنی اکتسابی یا (ایدز/اچ‌آی‌وی) و عفونت‌های مقاربتی، عفونت‌های تنفسی و سل، عفونت‌های روده‌ای، بیماری‌های گرمسیری و مالاریا، سایر بیماری‌های عفونی، اختلالات مادر و نوزاد، کمبودهای تغذیه‌ای و کووید-19 است. بیماری‌های غیرواگیر شامل زیرگروه‌های سرطان‌ها، بیماری‌های قلبی و عروقی، بیماری‌های مزمن تنفسی، بیماری‌های گوارشی، اختلالات عصبی، اختلالات روانی، اختلالات مصرف مواد، دیابت و بیماری‌های کلیوی، بیماری‌های پوستی و زیرجلدی، بیماری‌های اندام حسی، اختلالات اسکلتی-عضلانی و سایر بیماری‌های غیرواگیر است. جراحات و حوادث نیز شامل زیرگروه‌های صدمات حمل‌و‌نقل، صدمات غیرعمد/ناخواسته، آسیب به خود و دیگری/ خودآزاری و خشونت بین فردی می‌شوند.

یافته‌ها
جمعیت کشور ایران از 42 میلیون نفر در سال 1360، به 85/3 میلیون نفر در سال 1400 افزایش یافته است. جمعیت سالمندان نیز در همین دوره از 1 میلیون نفر به 6 میلیون نفر افزایش یافته است. در طی این دوره به‌صورت جاری در ایران حدود 13 میلیون نفر فوت ثبت شده است. در طی همین دوره به‌طور متوسط 5 میلیون مرگ برای سالمندان (65 ساله و بیشتر) نیز ثبت شده است (جدول شماره 1).


 تصویر شماره 1، درصد مرگ سالمندان را از کل مرگ‌های کشور نشان می‌دهد.

در سال1360، سالمندان 19/4 درصد از کل مرگ‌های کشور را به خود اختصاص داده‌اند، درحالی‌که در سال 1400 این مقدار به به 36/5 درصد افزایش یافته است. همچنین بالاترین درصد مرگ سالمندان در سال 1399 و حدود 67/1 درصد بوده است. مقایسه میزان مرگ‌و‌میر سالمندان با میزان مرگ‌و‌میر کشور طی سال‌های 1360-1400 نشان‌دهنده بالا بودن میزان مرگ‌و‌میر سالمندان در هردو جنس می‌باشد. سطح مرگ‌ومیر سالمندان به‌طرز چشمگیری بیشتر از سطح مرگ‌و‌میر کشور می‌باشد. همچنین به تفکیک جنسیت نیز مردان سالمند سهم بیشتری از مرگ را به خود اختصاص داده‎‌اند (تصویر شماره 2). 

در جدول شماره 2 و تصویر شماره 3 (الف)، علت‌های مرگ در دسته‌بندی سه‌گانه بیماری‌های واگیر، مادری، تغذیه و اوان تولد، بیماری‌های غیرواگیر و جراحات و حوادث آمده است.


به جهت اینکه اعداد مربوط به میزان مرگ در بین سه دسته علت عمده مرگ بسیار متفاوت از هم قرار دارند، در تصویر شماره 3 از لگاریتم میزان مرگ استفاده شده است تا مقایسه روند میزان مرگ در هر سه علت مشخص و قابل‌مقایسه باشد.

نتایج جدول شماره 2 نشان می‌دهد بیماری‌های واگیر در مقایسه با دو علت دیگر در هردو جنس بیشترین تعداد مرگ و همچنین بیشترین درصد مرگ را از کل مرگ‌های کشور طی سال‌های 1360-1400 داشته‌اند. 
یافته‌های تصویر شماره 3 (الف) نیز نشان می‌دهد بیماری‌های واگیر در ابتدای دوره میزان مرگ‌و‌میر بالایی دارند و سپس روند نزولی را تا دهه 90 پیش می‌گیرند. در دهه 90 میزان مرگ بیماری‌های واگیر روندی صعودی را تا انتهای دوره دنبال می‌کند. باتوجه‌به اینکه در داده بار جهانی بیماری‌ها ویروس کووید-19 به‌عنوان یک زیرگروه مجزا آورده شده است که در دسته بیماری‌های واگیر قرار می‌گیرد، روند صعودی میزان مرگ بیماری‌های واگیر از دهه 90 به بعد، به‌دلیل شیوع ویروس کووید-19 می‌باشد. جراحات و حوادث نیز در ابتدای دوره میزان مرگ‌و‌میر بالایی را شامل شده‌اند و سپس سیر نزولی را در پیش گرفته‌اند. بیماری‌های غیرواگیر از ابتدا تا انتهای دوره، روند نسبتاً ثابتی داشته اما در مقایسه با دو علت دیگر، میزان مرگ‌و‌میر بالاتری داشته‌اند. بیماری‌های غیرواگیر با یک تفاوت معنادار، حجم بالایی از مرگ‌و‌میر سالمندان را طی سال‌های 1360-1400 به خود اختصاص داده‌اند.
در تصویر شماره 4، به بررسی میزان مرگ ناشی از علت‌های سه‌گانه به تفکیک جنسیت پرداخته شده است.

نتایج نشان می‌دهد در بیماری‌های واگیر، میان مردان و زنان سالمند تفاوت معناداری وجود ندارد و هردو روند یکسانی داشته‌اند. در بیماری‌های غیرواگیر، مردان سالمند میزان مرگ‌‌و‌میر بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند. باوجوداین تفاوت میان دو جنس اندک است. هردو جنس روند نزولی را در پیش گرفته‌اند، با این تفاوت که مردان با شیب تندتر و زنان با شیبی ملایم این روند را طی کرده‌اند. در جراحات و حوادث نیز مردان سالمند سهم بیشتری از مرگ‌و‌میر را شامل شده‌اند. هردو جنس روند نزولی داشته با این تفاوت که سطح مرگ‌و‌میر مردان بالاتر است. 
 باتوجه‌به اینکه بیماری‌های غیرواگیر در سال‌های 1360-1400 سهم بیشتری در مرگ‌و‌میر سالمندان داشته‌اند، در ادامه به بررسی زیرگروه‌های اصلی بیماری‌های غیرواگیر پرداخته شده است. بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان‌ها، دیابت، اختلالات عصبی، بیماری‌های تنفسی و بیماری‌های گوارشی 6 زیرگروه بیماری‌های غیرواگیر هستند که مورد بررسی قرار گرفته‌اند. 
در تصویر شماره 3 (ب)، سهم هریک از هفت علت اصلی در مرگ‌و‌میر سالمندان مشخص شده است. باتوجه‌به این نمودار، بیماری‌های قلبی و عروقی بالاترین و بیماری‌های گوارشی پایین‌ترین سهم را دارند. سرطان‌ها و دیابت نیز در مرتبه دوم و سوم بعد از بیماری‌های قلبی و عروقی و مابقی علت‌ها در مرتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. بیماری‌های قلبی و عروقی و سرطان‌ها از ابتدا تا انتهای دوره موردمطالعه، روند نسبتاً ثابتی را طی کرده‌اند و همواره سهم بالایی در مرگ‌و‌میر سالمندان داشته‌اند با این تفاوت که بیماری‌های قلبی و عروقی سطح مرگ‌و‌میر بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند. دیابت، اختلالات عصبی و بیماری‌های تنفسی از ابتدای دوره روندی ثابت و نزولی داشته و از دهه 80 به بعد سیری صعودی در پیش گرفته‌اند. بیماری‌های گوارشی نیز روندی نزولی طی این سال‌ها داشته‌اند.
در تصویر شماره 5، علت‌های اصلی مرگ‌و‌میر سالمندان به تفکیک جنسیت بررسی شده است.

در این نمودار با استفاده از فلش قرمز رنگ سعی شده است روند کلی میزان مرگ ناشی از بیماری و تفاوت دو جنس به نمایش گذاشته شود. نتایج نشان می‌دهد در بیماری‌های قلبی و عروقی تفاوت اندکی میان دو جنس وجود دارد و هردو دارای سطح بالایی از مرگ‌و‌میر و روند نزولی هستند. در بیماری‌های تنفسی مردان سالمند میزان مرگ‌و‌میر بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین از ابتدای دوره تا دهه 80 سیر نزولی را با شیب تند طی کرده و از دهه 80 به بعد سیر صعودی را تا سال 1398 داشته است و در انتهای دوره سیری نزولی در پیش گرفته است. زنان در طی این دوره روندی ثابت و کم نوسان را طی کرده اما بااین‌حال از دهه 80 به بعد تفاوت میان زنان و مردان کاهش می‌یابد. در مرگ‌های ناشی از اختلالات عصبی، زنان سالمند با تفاوتی معنادار بیشترین میزان مرگ را به خود اختصاص داده و پس از یه دوره سیر نزولی، از دهه 80 به بعد روندی صعودی را دنبال کرده‌اند. مردان نیز روندی مشابه را طی کرده و از دهه 80 به بعد تفاوت میان دو جنس از بین می‌رود و در انتهای دوره، مردان بیشترین میزان مرگ را به خود اختصاص می‌دهند. در سرطان‌ها مردان با تفاوت معناداری میزان مرگ بیشتری را نسبت به زنان داشته و سیر صعودی را از دهه 80 به بعد طی کرده‌اند. زنان نیز روندی مشابه را در سطحی پایین‌تر طی کرده و همواره تفاوت میان دو جنس ادامه یافته است. در بیماری‌های گوارشی هردو جنس روندی نزولی را با تفاوتی اندک در سطح مرگ‌و‌میر طی کرده‌اند. در دیابت تفاوت میان زنان و مردان سالمند اندک است و هردو روندی صعودی داشته‌اند با این تفاوت که زنان میزان مرگ بیشتری را از سال 1363 به بعد به خود اختصاص داده‌اند. 

بحث 
مطالعه حاضر به‌عنوان یک مطالعه جامع و در جهت پر کردن خلأ مطالعاتی در کشور، با هدف بررسی سطح و روند مرگ سالمندان در کشور ایران به تفکیک جنس و علت مرگ و در دوره زمانی 1360 تا 1400 انجام شد. نتایج این پژوهش نشان داد در طی سال‌های 1360 تا 1400 به‌طور متوسط 58 میلیون نفر سالمند در ایران فوت کرده‌اند. مرگ‌و‌میر سالمندان در طی این دوره روندی افزایشی در هردو جنس داشته است. درصد مرگ سالمندان از کل مرگ‌های کشور در سال1360، حدود 19/4 درصد بوده، درحالی‌که در سال 1400 این مقدار به 63/5 درصد افزایش یافته است. در کنار رشد جمعیت سالمندان به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر بر افزایش سهم سالمندان در مرگ کشور باید اشاره کرد که یکی از ویژگی‌های جوامع توسعه‌یافته و جوامع پس از گذار اپیدمیولوژیک این است که مرگ اطفال و مرگ‌های زودرس در آن‌ها کاهش یافته و عمده مرگ‌ها به سنین سالمندی منتقل می‌شود. البته ازآنجایی‌که ویروس کووید-19 باعث مرگ در سایر سنین نیز شده است، لذا افزایش درصد مرگ سالمندان در سال 1400 ناشی از ویروس کووید-19 نمی‌باشد. در سطح جهانی نیز سهم مرگ سالمندان از کل مرگ رو به افزایش است و بیش از نیمی از مرگ‌ها در سنین سالمندی رخ می‌دهد [12-14، 31]. 
سه علت عمده مرگ سالمندان در این دوره به‌ترتیب بیماری‌های غیرواگیر، جراحات و حوادث و بیماری‌های واگیر بوده است. باتوجه‌به اینکه در داده بار جهانی بیماری‌ها ویروس کووید-19 به‌عنوان یک زیرگروه مجزا آورده شده است که در دسته بیماری‌های واگیر قرار می‌گیرد، روند صعودی میزان مرگ بیماری‌های واگیر از دهه 90 به بعد، به‌دلیل شیوع ویروس کووید-19 می‌باشد. جراحات و حوادث نیز در طی دوره موردمطالعه همواره دو نوسان را طی کرده‌اند که نوسان اول مربوط به زلزله رودبار و منجیل (سال 1369) و نوسان دوم مربوط به زلزله بم (سال 1382) می‌باشد [32، 33].
 بالا بودن سهم بیماری‌های غیرواگیر در مرگ‌و‌میر سالمندان، نشان می‌دهد سالمندان بیشتر در معرض ابتلا به بیماری‌های مزمن هستند که عمدتاً توان‌کاه و غیرقابل‌درمان می‌باشند و پیشگیری از ابتلا به این بیماری‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. بدین منظور، هفت علت اصلی مرگ سالمندان در گروه بیماری‌های غیرواگیر به‌ترتیب شامل بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان‌ها، دیابت، اختلالات عصبی، بیماری‌های تنفسی و بیماری‌های گوارشی می‌باشد. تعدادی از مطالعاتی که در این پژوهش مرور شده است به این علت‌ها نیز اشاره کرده‌اند.
 توکلی و همکاران [25] در مطالعه خود نشان دادند علل مرگ در بیماران مسن شامل بیماری‌های قلبی، سرطان‌ها، بیماری‌های مزمن ریوی، حوادث عروقی مغز، دیابت و پنومونی می‌شود. کارول و میلر [26] در مطالعه خود نشان می‌دهد بیشترین علت مرگ در بین سالمندان ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی است. راهول [27] و همکاران نیز در مطالعه خود نشان می‌دهند در دوران سالمندی بیماری‌های قلبی و عروقی، پرفشاری خون، دیابت و سرطان شایع‌تر است. توتونچی [28] در مطالعه‌ای با هدف بیماری‌های شایع دوره سالمندی، نشان می‌دهد بیماری قلبی مزمن با 37/2 درصد، دیابت با 15/6 درصد، پرفشاری خون با 41/5 درصد و آرتروز با 79/2 درصد شایع‌ترین بیماری‌های دوران سالمندی هستند. 
نتایج مطالعه جغتایی و همکاران [29] نشان می‌دهد بیماری‌های عضلانی-اسکلتی و بیماری‌های قلبی و عروقی جزء شایع‌ترین بیماری‌های دوران سالمندی هستند. به‌صورت کلی می‌توان گفت نتایج حاصل از تحقیق حاضر، نتایج مطالعات قبلی (توکلی و همکاران [25]، کارول و میلر [26]، راهول و همکاران [27]، توتونچی [28] و جغتایی و همکاران [29]) را تأیید می‌کند و در این مطالعه نیز بیماری‌های قلبی و عروقی بالاترین سهم مرگ‌و‌میر سالمندان را به خود اختصاص داده‌اند. در سطح جهانی نیز سهم بیماری‌های غیرواگیر از کل مرگ‌ها به حدود 73/9 درصد در سال 2019 افزایش یافته است. در سطح منطقه‌ای نیز در مناطقی همچون اروپا، آمریکا، شرق آسیا، منطقه اقیانوس آرام غربی و منطقه مدیترانه شرقی بیماری‌های غیرواگیر بخش عمده‌ای از علت مرگ را در مقایسه با بیماری‌های واگیر و جراحات و حوادث به خود اختصاص داده‌اند. 
تنها در قاره آفریقا بیماری‌های واگیر هنوز حدود 54/9 درصد و بیشترین سهم علت مرگ را دارند. طبق دسته‌بندی گروه‌های درآمدی بانک جهانی، کشورهای کم درآمد و درآمد متوسط پایین بیشترین سهم مرگ ناشی از بیماری‌های واگیر و کشورهای با درآمد متوسط بالا و پردرآمد بیشترین سهم مرگ ناشی از بیماری‌های غیرواگیر را طی سال‌های 2000 تا 2020 به خود اختصاص داده‌اند. کشور ایران نیز در مقایسه با آمارهای جهانی، روندی مشابه منطقه مدیترانه شرقی و کشورهای با درآمد متوسط بالا دارد. در میان علت‌های مرگ، بیماری‌های قلبی، عفونت‌های تنفسی، سرطان‌ها، آلزایمر و زوال عقل و دیابت پنج علت اصلی مرگ در سال 2021 در سطح جهان بوده‌اند. تمامی علت‌های فوق در دسته بیماری‌های غیرواگیر قرار گرفته و نتایج این پژوهش نیز به این علت‌ها به‌عنوان علت اصلی مرگ سالمندان اشاره کرده است. در سطح منطقه‌ای نیز بیماری‌های قلبی، عفونت‌های تنفسی و دیابت جزء علت‌های اصلی مرگ در منطقه مدیترانه شرقی بوده‌اند. در دسته کشورهای با درآمد متوسط روبه‌بالا نیز بیماری‌های قلبی، سرطان‌ها، آلزایمر و زوال عقل، عفونت‌های تنفسی و دیابت جزء علت‌های اصلی مرگ‌و‌میر بوده‌اند [34].

نتیجه‌گیری نهایی
باتوجه‌به یافته‌ها و نتایج مطالعاتی که در این زمینه انجام شده است، می‌توان نتیجه گرفت تداوم بالا بودن سطح مرگ‌و‌میر ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی در سالمندان طی پنج دهه موردمطالعه، همچنین روند نسبتاً ثابت و سطح بالای مرگ‌و‌میر ناشی از سرطان‌ها، اقدامات لازم را جهت کاهش سطح مرگ‌و‌میر این دو بیماری در سالمندان ضروری می‌سازد. بروز بیماری‌های جدید از دهه 80 به بعد نیز حائز اهمیت است. مرگ‌و‌میر ناشی از اختلالات عصبی در سالمندان از دهه 80 به بعد در هردو جنس روندی افزایشی داشته است و بالاتر بودن سهم مرگ‌و‌میر زنان سالمند در این بیماری نیز باید مورد توجه قرار گیرد. از طرفی، نتایج نشان‌‌هنده زنانه شدن دیابت می‌باشد.
 بالا بودن سهم زنان سالمند در مرگ‌های ناشی از بیماری دیابت و افزایش چشمگیر آن طی سال‌های اخیر، توجه هرچه بیشتر سیاست‌گذاری سلامت را در این زمینه می‌طلبد. به‌جز بیماری‌های گوارشی و بیماری‌های قلبی و عروقی، سایر علت‌ها از دهه 80 به بعد روندی افزایشی را دنبال کرده‌اند. بدین منظور، می‌توان نتیجه گرفت مرگ‌‌و‌میر سالمندان از دهه 80 به بعد در اکثر علت‌ها افزایش یافته است. نظر به اینکه بیماری‌های غیرواگیر یا مزمن، عمدتاً توان‌کاه بوده و ماهیت درمانی ندارند اما قابل‌کنترل و پیشگیری می‌باشند. بدین منظور این پژوهش پیشنهاد می‌کند در کنار اهمیت نقش درمان، به تغییر سبک زندگی و پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها نیز توجه شود و سهم برنامه‌های اجتماعی و پیشگیرانه در نظام سلامت کشور بیشتر شود. آشنایی جوانان با سبک زندگی سلامت‌محور و رفتارهای پیشگیرانه به‌منظور داشتن سالمندی فعال و سالم‌تر در آینده نیز ضروری می‌باشد. نیازهای سلامت سالمندان باید مورد توجه و هدف اصلی سیاست‌های سلامت باشد. سالمندی جمعیت، مسیر آینده همه جوامع است و نیاز است با پذیرش این واقعیت زیرساخت‌های لازم جهت رویارویی با آن فراهم شود و اهداف سیاستی در راستای نیازهای سالمندان قرار گیرد. 
مطالعه حاضر صرفاً بر روی مرگ سالمندان انجام شده است و باتوجه‌به اینکه بیماری‌های دوره سالمندی توان‌کاه هستند و سریعاً کشنده نیستند، لذا نیاز است مطالعات درخصوص بار بیماری‌ها و ناتوانی‌های دوران سالمندی نیز انجام شود و از این طریق سیاست‌گذاری جهت کاهش بار بیماری سالمندان نیز صورت گیرد.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
داده‌های مورداستفاده در محاسبات مطالعه حاضر از مرکز آمار ایران و سالنامه‌های آماری سازمان ثبت احوال گرفته شده است و از مطالعه بار جهانی بیماری‌ها (GBD 2021) بدون هیچ تغییری استفاده شده است. این مقاله حاصل تلاش‌های مشترک دو نویسنده است. داده‌ها تغییر نکرده‌اند و مقاله در جای دیگری منتشر نشده است. این مطالعه در چارچوب کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه یزد با شناسه (IR.YAZD.REC.1403.105) انجام شده است.

حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
 مفهوم‌سازی، روش‌شناسی، تحقیق و بررسی، منابع، نگارش پیش‌نویس، تحلیل: فروغ جمشیدی زرمهری؛ اعتبارسنجی، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته، بصری‌سازی، مدیریت پروژه: محمد ترکاشوند مرادآبای.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
داده‌های مورداستفاده در محاسبات مطالعه حاضر از مرکز آمار ایران و سالنامه‌های آماری سازمان ثبت احوال گرفته شده و از مطالعه بار جهانی بیماری‌ها (GBD 2021) استفاده شده است. لذا از سازمان ملی ثبت احوال و مطالعات جهانی بار بیماری (GBD 2021) برای دسترسی به اطلاعات جمعیت و مرگ‌و‌میر سپاسگزاری می‌شود.

References

1. Asiri Sh, Mokhtari N. [Empowering the Elderly (Persian)]. Paper presented at: The First National Conference on Aging, led by Dr. Hakimzadeh, focused on Rehabilitation and Physiotherapy.10 -11 November, 2016; Rasht, Iran. [Link]
2. Economic and Social Commission for Asia and the Pacific. Asia-Pacific Report on Population Ageing 2022: Trends, policies and good practices regarding older persons and population ageing. Bangkok: Economic and Social Commission for Asia and the Pacific ; 2022. [Link]
3. McNicoll G. World Population Ageing 1950-2050. Population and development Review. 2002; 28(4):814-6. [Link]
4. Zanjari N, Sasanipour M. Changes in cause of death among the older adults and its effect on increasing life expectancy in Iran. Iranian Journal of Epidemiology. 2022; 18(1):33-44. [Link]
5. Sayar S, Bababkhanian M. [Comparing the social health status among the older people living at home and those living in old people’s home (Persian)]. Journal of Isfahan Medical School. 2016; 34(400):1128-33. [Link]
6. Torkashvand Moradabadi M, Abbasi M. [The main causes of death of the elderly in the provinces of Iran, 2011 to 2017 (Persian)]. Armaghane Danesh. 2022; 27(1):67-83. [DOI:10.52547/armaghanj.27.1.67]
7. Wilmoth JR, Bas D, Mukherjee S, Hanif N. World social report 2023: Leaving no one behind in an ageing world. New York: United Nations; 2023. [Link]
8. Hajiabbasi S, Rahgozar M, Biglarian A, Jalali A, Azadchehr MJ. [Identifying some risk factors for the time to death of the elderly using the semi-parametric blended model of survival analysis with competing risks (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2018; 12(4):518-27. [DOI:10.21859/sija.12.4.518]
9. Sasanipour M. [Provincial differences in the main causes of years of life lost due to premature death of Iranian Elderly in 2016 (Persian)]. Qom University of Medical Sciences Journal. 2022; 15(10):708-17. [DOI:10.32598/qums.15.10.2503.1]
10. Qu C, Liao S, Zhang J, Cao H, Zhang H, Zhang N,  et al. Burden of cardiovascular disease among elderly: Based on the Global Burden of Disease Study 2019. European Heart Journal - Quality of Care and Clinical Outcomes. 2023; 10(2):143-53. [DOI:10.1093/ehjqcco/qcad033] [PMID]
11. Karaman S, Bahçecioğlu Turan G, Çayır Yılmaz M, Yilmaz Karabulutlu E. Examination of elder abuse and death anxiety in older adults with a chronic disease. Nursing Open. 2025; 12(1):e70092. [DOI:10.1002/nop2.70092] [PMID]
12. Yousefi Afrashteh M, Majzoobi MR, Janjani P, Forstmeier S. The relationship between the meaning of life, psychological well-being, self-care, and social capital, with depression and death anxiety in the elderly living in nursing homes: The mediating role of loneliness. Heliyon. 2024; 10(9):e30124. [DOI:10.1016/j.heliyon.2024.e30124] [PMID]
13. Gohari F, Qamari H, Sheykholeslami A. The effectiveness of computer-based cognitive rehabilitation on the social isolation of the elderly with death anxiety living in elderly centers. Social Psychology Research. 2025; 14(56):15-32. [DOI:10.22034/spr.2025.452125.1942]
14. Lien CW, Lee YH, Lu CW, Chang YC, Lin YS, Cheng HM, et al. Definition, prevalence, and economic impacts of hypertension on the elderly population. Journal of the Formosan Medical Association. 2025; 124 (Suppl 1):S4-S9.[DOI:10.1016/j.jfma.2025.02.020] [PMID]
15. Kim S, Choi S, Kim BH. Analysis of factors affecting pedestrian safety for the elderly and identification of vulnerable areas in Seoul. Accident Analysis & Prevention. 2025; 211:107878. [DOI:10.1016/j.aap.2024.107878]
16. Ahammed E, Islam MA, Akhter FB, Mim AA, Amin F, Nisa NA. Elderly Vulnerability to Infectious Diseases in Bangladesh: An Examination of Comorbidities, Hospital Stay, and Mortality. Asia Pacific Journal of Surgical Advances. 2025; 2(1):10-6. [DOI:10.70818/apjsa.2025.v02i01.014]
17. Wang P, Huang J, Xue F, Abuduaini M, Tao Y, Liu H. Associations of serum vitamin B6 status with the risks of cardiovascular, cancer, and all-cause mortality in the elderly. Frontiers in Immunology. 2024; 15:1354958. [DOI:10.3389/fimmu.2024.1354958] [PMID]
18. Taheri Tanjani P, Sharifi F, Nazari N, Rahim F, Fakhrzadeh H, Arzaghi SM, et al. [Health status of elderly people in Khuzestan: A cross-sectional study (Persian)]. Iranian Journal of Diabetes and Lipid Disorders. 2017; 16(4):191-200. [Link]
19. GBD 2019 Ageing Collaborators. Global, regional, and national burden of diseases and injuries for adults 70 years and older: Systematic analysis for the Global Burden of Disease 2019 Study. BMJ. 2022; 376:e068208. [DOI:10.1136/bmj-2021-068208] [PMID]
20. Ciumărnean L, Milaciu MV, Negrean V, Oră-an OH, Vesa SC, Sălăgean O, et al. Cardiovascular Risk Factors and Physical Activity for the Prevention of Cardiovascular Diseases in the Elderly. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2022; 19(1):207. [DOI:10.3390/ijerph19010207] [PMID]
21. Tajvar M, Arab M, Montazeri A. Determinants of health-related quality of life in elderly in Tehran, Iran. BMC Public Health. 2008; 8(1):323. [DOI:10.1186/1471-2458-8-323] [PMID]
22. Shrestha LB. Population aging in developing countries. Health Affairs . 2000; 19(3):204-12. [DOI:10.1377/hlthaff.19.3.204] [PMID]
23. Woo EK, Han C, Jo SA, Park MK, Kim S, Kim E, et al. Morbidity and related factors among elderly people in South Korea: results from the Ansan Geriatric (AGE) cohort study. BMC Public Health. 2007; 7:10. [DOI:10.1186/1471-2458-7-10] [PMID]
24. Hamedanchi A, Rezaie F, Nafei A, Hamzezadeh H. [Causes and trends of mortality among Iranian older adults from 2000 to 2019 (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2025; 19(4):642-63. [DOI:10.32598/sija.2024.3154.3]
25. Tavakoli H, Ahmadi Amoli H, Yaghoubi Notash A, Adelyazdankhah Konari A, Gholkhani F, Khashayar P. [Trauma-Related Morbidity and Mortality in Elderly Patients (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2009; 4(11):30-6. [Link] 
26. Carroll W, Miller GE. Heart Disease among Elderly Americans: Estimates for the U.S. Civilian Noninstitutionalized Population, 2010. Statistical Brief (Medical Expenditure Panel Survey (US)). Rockville (MD): Agency for Healthcare Research and Quality (US); 2001. [Link]
27. Prakash R, Choudhary SK, Singh US. A study of morbidity pattern among geriatric population in an urban area of Udaipur Rajasthan. Indian Journal of Community Medicine. 2004; 29(1):35.[Link]
28. Tootoonchi P. [Chronic diseases and senile changes in the elderly population, Tehran, Iran (Persian)]. Payesh (Health Monitor) Journal. 2004; 3(3):219-25. [Link]
29. Joghataei MT, Nejati V. [Assessment of health status of elderly people in the City of Kashan (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2006; 1(1):3-10. [Link]
30. IHME. GBD Results. Seattle, WA: IHME, University of Washington; 2024. Available from: [Link]
31. United Nations. World Mortality Report 2017: Highlights: Population Division (ST/ESA/SER.A/410). New York: United Nations ; 2019. [Link]
32. Talashi M, Nazari, A, Moeinfar M. [The effectiveness of the Bam earthquake reconstruction plan on the physical transformations of rural housing (Persian)]. Physical Development Planning. 2022; 9(1):33-52. [DOI:10.30473/psp.2022.55077.2356]
33. Hadian M, Zafarani H, Farjoudi J. [Analysis of the Seismic Source Characteristics of the Rudbar and Manjil Earthquakes Using Hybrid Fault Modeling (Persian)]. Journal of Structural And Construction Engineering. 2015; 2(1):5-18. [Link]
34. WHO. World health statistics 2024: Monitoring health for the SDGs, Sustainable Development Goals. Geneva: World Health Organization; 2024. [Link]