مقدمه
پدیده افزایش جمعیت سالمندان یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی در قرن بیست‌ویکم به شمار می‌رود [2 ،1]. شناسایی عوامل مؤثر بر مسائل سالمندی همانند دوره‌های دیگر زندگی اهمیت خاصی دارد. جمعیت‌شناسان آغاز دوران سالمندی را از 60 یا 65 سالگی می‌دانند [3]. رشد تعداد افراد سالمند به قدری قابل توجه است که به عنوان انقلاب ساکت توصیف شده است [4]. هر سال 7/1 درصد به جمعیت جهان و 5/2 درصد به جمعیت 65 سال و بیشتر افزوده می‌شود [5].
بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران و مطالعات انجام‌شده، جمعیت بیشتر از 60 سال ایران در سال 2021 بیش از 10 درصد برآورد می‌شود [7 ،6]. سالمندی و افزایش سن بیماری نیست، بلکه پدیده‌ای حیاتی است که همگان را شامل می‌شود؛ در واقع سیری طبیعی است که در آن تغییرات فیزیولوژیکی و روانی در بدن رخ می‌دهد [8]. درباره بحث کیفیت زندگی و سلامتی می‌توان گفت که سالم پیرشدن حق همه افراد بشر است و این موضوع بر اهمیت پدیده سالمندی و پیشگیری از مشکلات آن می‌افزاید [9]. کیفیت زندگی در مقایسه با وضعیت سلامت ابعاد بیشتری را دربرمی‌گیرد و تحت تأثیر عوامل بیشتری قرار می‌گیرد، اما باید توجه کرد که سلامتی جوهره و پیش‌نیاز کیفیت زندگی است.
بنا به تعریف سازمان جهانی بهداشت، کیفیت زندگی درک افراد از موقعیت خود در زندگی از نظر فرهنگ، سیستم ارزشی که در آن زندگی می‌کنند، اهداف، انتظارات، استاندارد و اولویت‌هایشان است [10]. کیفیت زندگی به عنوان مفهومی برای سلامت، رابطه معکوس با تمام علل مرگ‌ومیر دارد [11]. با افزایش سن محدودیت در انجام فعالیت‌های فیزیکی افزایش می‌یابد [12]. همچنین تنهایی، اضطراب و افسردگی مشکلات رایجی هستند که در سالمندانی که تحت مراقبت‌های طولانی قرار دارند، شایع است [13]. زوال در سالمندان نوعی مشکل بهداشتی است که آسیب‌های فیزیکی و روانی به همراه دارد [14]. اگر چه تغییرات ناشی از سالمندی اجتناب‌ناپذیر است، می‌توان بسیاری از آن‌ها را تا حدودی پیشگیری کرد یا وقوع آن را به تعویق انداخت [15]. ﭘﮋوهش‌های ﻣﺘﻌﺪﺩی ﺩﺭباره ﺯﻧﺪگی ﺳﺎﻟﻤﻨﺪﺍﻥ و شناسایی عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی این گروه ﺻﻮﺭﺕ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ که می‌توان از بین آن‌ها به پژوهش‌های سانتینی و همکاران و آنالان و همکاران اشاره کرد. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که با تقویت شبکه‌های اجتماعی و با تمرکز بر کاهش احساس تنهایی، می‌توان از افسردگی سالمندان جلوگیری کرد [16]. همچنین این نتیجه حاصل شد که کیفیت زندگی با افسردگی رابطه منفی و با حمایت اجتماعی رابطه مثبت دارد [17]. 
آیدین و همکاران در تحقیق خود به این نتیجه دست یافتند که تنها بخش کوچکی از سالمندانی که نیاز به مراقبت‌های بهداشتی دارند، این خدمات را دریافت می‌کنند. با افزایش سن نیاز به این مراقبت‌ها نیز بیشتر می‌شود و سطح نامطلوب این مراقبت‌ها کیفیت زندگی سالمندان را کاهش می‌دهد [18]. ژی و همکاران در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که وضعیت خواب و افسردگی عوامل مهم در کیفیت زندگی در بین سالمندان است و مدت زمان خواب کوتاه یا نامطلوب بودن خواب با کیفیت زندگی رابطه معکوس دارد [11]. جینگ ، ویلیز و فنگ در تحقیق خود اظهار کردند که می‌توان به انواع متعددی از عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی سالمندان، ازجمله پوشش جمعیتی، جسمی، روانی، اجتماعی و مذهبی اشاره کرد [19].
در تحقیقات داخلی نیز درباره زندگی سالمندی پژوهش‌هایی انجام شده است که از آن جمله می‌توان به تحقیق معتمدی، پژوهی‌نیا و فاطمی اردستانی اشاره کرد. آن‌ها در تحقیق خود به این نتیجه دست یافتند که رابطه منفی معنی‌داری بین بهزیستی معنوی و تاب‌آوری با اضطراب مرگ وجود دارد و بهزیستی معنوی عامل ارزشمندی در پیش‌بینی اضطراب مرگ دارد [20]. همچنین نبوی، شجاع، محمدی و راشدی در تحقیق خود مؤلفه‌های سن، جنسیت، وضعیت تأهل، اشتغال و سطح تحصیلات را از عوامل مرتبط با کیفیت زندگی سالمندان دانستند [21]. علیزاده و همکاران در تحقیق خود علاوه بر این مؤلفه‌ها، منبع درآمد، وضعیت بیمه، وضعیت مسکن و همراهانی را که با سالمند زندگی می‌کنند، در کیفیت زندگی سالمندان مؤثر ارزیابی کردند [22].
با توجه به مطالب ذکرشده، ضرورت و اهمیت انجام پژوهشی برای بررسی و مطالعه بیشتر در این مقوله آشکار می‌شود. همچنین با توجه به تحقیقات کیفی اندکی که در باب کیفیت زندگی سالمندان صورت گرفته است و نبود تحقیقی درباره این قشر از جامعه در شهرستان پارس‌آباد مغان، برآن شدیم تا به شناسایی عوامل تسهیلگر و بازدارنده کیفیت زندگی در سالمندان در این شهر بپردازیم و راهکار‌هایی مناسب برای رفع ضعف‌ها و مشکلات این قشر از جامعه ارائه دهیم.
روش مطالعه
تحقیق حاضر نوعی تحقیق کیفی از نوع پدیدارشناختی است. پدیدارشناسی به دنبال مطالعه پدیده‌ها و معناهای پنهان موجود در زندگی انسان‌هاست [23]. این روش، داده‌های غنی و بینش عمیقی درباره تجربیات زیسته شرکت‌کنندگان می‌دهد و سطحی نیست [24]. از آنجا که پدیدارشناسی، اساساً مطالعه تجربه زیسته یا جهان زندگی است، با توجه به ماهیت روش پدیدارشناسی، در مطالعه حاضر نیز از این روش استفاده شد. جامعه مطالعه‌شده در این پژوهش، تمامی سالمندان مناطق مختلف شهرستان پارس‌آباد بود. نمونه ﭘﮋوهش اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺎمل افراد ایرانی‌الاصل 60 ساله و بیشتر می‌شد که از نظر ذهنی هوشیار ﺑﻮدند و می‌توانستند به سؤالات پاسخ دهند.
روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﻴﺮی در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ از ﻧﻮع ﺗﺼﺎدفی ﺧﻮﺷﻪای مبتنی ﺑﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻮد. ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﺑﺮ روی ﻧﻘﺸﻪ، به صورت تصادفی چهار منطقه از شهرستان انتخاب شد که شامل مناطق فجر، باکری، ولیعصر و شهید مطهری می‌شد. سپس اماکن عمومی شامل مساجد، پارک‌ها و فضاهای سبز، مکان‌های ورزشی و مراکز خرید به تفکیک مشخص شد. پژوهشگر در این مکان‌ها حضور یافت و در نهایت از هر مکان عمومی چند نمونه در صورت داشتن مشخصات واحدهای مورد پژوهش و نیز ابراز تمایل در پژوهش شرکت داده شدند. پس از توضیحات کامل درباره تحقیق، مصاحبه‌ها شروع می‌شدند و ادامه می‌یافتند. در نهایت 23 نفر از سالمندان برای مصاحبه انتخاب شدند. در جدول شماره 1 مشخصات شرکت‌کنندگان آورده شده است. در پژوهش حاضر جمع ‌آوری داده‌ها از طریق مصاحبه عمیق صورت پذیرفت. قصد محقق نفوذ به لایه‌های عمیق ذهن مصاحبه‌شونده و کسب اطلاعات حقیقی است.

در این مطالعه از راهنمای مصاحبه استفاده شد. راهنمای مصاحبه از اتلاف وقت و پراکنده‌گویی جلوگیری می‌کند. در مجموع 23 مصاحبه انجام شد که مدت زمان آن‌ها بین 15 تا 40 دقیقه بسته به تمایل مصاحبه‌شونده برای ادامه گفت‌وگو، به طول انجامید. ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﺳﺆﺍﻝی ﻭﺳﻴﻊ ﻭ کلی درباره تجارب زندگی روزانه سالمندان و اینکه از نظر شما دوران سالمندی چگونه دورانی است؟ کمی درباره‌اش صحبت کنید، شروع شد. سپس سؤالات بیشتری مطرح شد: چه مسائلی شما را خوشحال می‌کند و چه موضوعاتی ناراحتتان می‌کند؟ چه مشکلاتی در زندگی‌تان وجود دارد؟ برطرف‌کردن کدام مشکل باعث بهبود بیشتر زندگی شما می‌شود؟ کدام‌یک از مسایل و مشکلاتتان را می‌توانید خودتان برطرف کنید؟ اگر می‌توانستید به گذشته برگردید چه کارهایی انجام می‌دادید؟ حرفی برای دیگران دارید؟
این مصاحبه‌ها به صورت تک‌نفری انجام گرفت. این موضوع موجب شد تا مصاحبه‌شونده احساس کند که فرد دیگری اطلاعات او را نمی‌شنود. بنابراین به راحتی نظرات خود را درباره مباحث مطرح‌شده عنوان می‌کرد. در این مطالعه، پس از اخذ رضایت از مشارکت‌کنندگان، مصاحبه‌ها روی لپ‌تاپ ضبط شد. در ابتدای هر جلسه مصاحبه‌گر اطلاعات جمعیت‌شناختی فردی شامل نام و نام خانوادگی، سن، تحصیلات، جنسیت، اشتغال، تعداد فرزندان و غیره را می‌پرسید. 
سپس درباره چگونگی مصاحبه و اهداف پژوهش حاضر توضیح می‌داد و به شرکت‌کنندگان اطمینان داده می‌شد که متن مصاحبه کاملاً محرمانه خواهد ماند و در توصیف و تحلیل نهایی نامی از شرکت‌کنندگان برده نخواهد شد. به منظور رسمی وقانونی‌کردن رضایت مصاحبه‌شوندگان برای شرکت در مصاحبه، از هر کدام از آنان موافقت‌نامه شفاهی گرفته شد. در حین مصاحبه سعی شد پرسش‌های دیگر در جریان مصاحبه شکل گیرند. شایان ذکر است مصاحبه‌شوندگان آزاد بودند هر زمان که اراده کنند، از انجام مصاحبه انصراف دهند. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها برای پژوهش براساس جمع‌آوری اطلاعات از طریق سؤالات و محورهای انتخاب‌شده ممکن شد. پس از مصاحبه، مصاحبه‌گر صحبت‌های ضبط‌شده را به متن نوشتاری تبدیل کرد. همچنین جملات و عبارات و نقل قول‌هایی که به درک تجربه افراد از پدیده دلالت می‌کردند، مشخص شدند. 
در مرحله بعد آزمونگر از عبارات مهم برای دسته‌بندی معانی استفاده کرد که به دستیابی به زیرمضمون‌ها منجر می‌شد. این زیرمضمون‌ها نیز برای نوشتن آنچه شرکت‌کنندگان تجربه کرده‌اند، در پوشش مضمون‌ها استفاده شد. در نهایت مضمون‌ها در پوشش محدوده وسیع‌تری به نام حیطه قرار داده شدند. به منظور تفسیر و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات به‌دست‌آمده روش استرابرت و کارپنتر استفاده شد. این روش یکی از مطلوب‌ترین روش‌های هرمنیوتیکی برای استنتاج و استنباط تجربیات زیسته و نیات درونی افراد است [25]. 
برای سنجش دقت و صحت نتایج تحلیل داده‌ها، نتایج تجزیه‌وتحلیل‌ها که شامل دست نوشته‌های اولیه تهیه‌شده از مصاحبه‌ها بود، برای شرکت‌کنندگان خوانده شد تا در صورت مغایرت این برداشت‌ها با گفته‌ها و تجارب آنان، نکات لازم را مشخص و نظر خود را اعلام کنند. علاوه بـر آن، عامـل دیگـری کـه بـه ایـن اطلاعـات می‌تواند اعتبار دهد، درگیرشدن محقق در داده‌ها و سروکارداشـتن محقـق بـا جمـع‌آوری داده‌ها قریب به شش ماه بوده است. در انجام این تحقیق از مشاوره متخصص در تحقیقات کیفی استفاده شد. همچنین پاسخ‌های شرکت‌کنندگان در مصاحبه با یافته‌های مطالعات مشابه مقایسه شد.
یافته‌ها
طی این پژوهش شش مضمون اصلی و 24 مضمون فرعی استخراج شد که در ادامه به شرح آن‌ها پرداخته می‌شود. مضامین استخراج‌شده از مصاحبه‌‌ها در جدول شماره 2 آمده است.

مضمون اصلی 1: بسترهای تسهیل‌گرایانه داخلی
مضمون فرعی 1- اعتقادات و باورهای مذهبی
نقش مذهب و اعتقادات دینی و تأثیر مثبت آن بر کسی پوشیده نیست. در این بین سالمندان که تجارب گوناگونی در زندگی خود دارند، نقش اعتقادات و باورهای مذهبی را در زندگی خود اساسی و حیاتی عنوان کردند که در زیر به چند مورد اشاره می‌کنیم:
«شما جوونا فعلا نمی‌تونیند درک کنید که پیری چیه... خوبی‌ها و بدی‌های خودش رو داره، اما یاد خدا و آخرت دل ما پیرها رو خوش می‌کنه...» (م1). «ما هم وقتی جوان بودیم همش در زمان حال زندگی می‌کردیم، اینکه الان چی میشه چیکار کنیم... اما وقتی سن آدم بالا میره، میفهمه که دلبستگی به این دنیا و متعلقات آن خوب نیست و در کنار هر کاری این خداست که اهمیت بیشتری داره... الانم ما پیرها تنها نیستیم و همیشه احساس با خدابودن به آدم آرامش میده.» (م15). «بیشتر اوقات تنهایی خودم رو با نماز پر می‌کنم و مسجد میام...» (م9). «من اگر یه روز مسجد نیام یا نتونم نماز جمعه حاضر بشم تمام طول هفته رو حالت بیمارگونه میشم، بی‌تابی می‌کنم و احساس می‌کنم چیز مهمی رو از دست دادم.» (م19). «جوان که بودم خیلی چیزها موجب خوشحالیم می‌شد، کار بیشتر، پول و درآمد بیشتر... الان که 83 سالمه تنها عبادت و یاد کردن خداست که خوشحالم می‌کنه و از خدا می‌خوام فرزندانم سلامت باشند...» (م11).
مضمون فرعی 2- تغذیه‌ی مناسب
تغذیه به عنوان عامل تقویت‌کننده جسم و روح نقش مهمی ایفا می‌کند. سالمند با کاهش تدریجی فعالیت‌های بدنی، گاهی با بیماری‌های گوناگونی همراه می‌شود. اما داشتن تغذیه مناسب به بهبود زندگی سالمندان کمک می‌کند. به همین علت یکی از عوامل تسهیلگر در زندگی‌شان تغذیه مناسب است. گفته‌های چند نفر از مشارکت‌کنندگان در این خصوص به قرار زیر است:
«دوران پیری هزار تا بیماری خاص خودش رو داره. اگه میخواین مثل ما به این بیماری‌ها مبتلا نشید، غذاهای سالم بخورین و قدر خودتونو بدونین... دکتر به من گفته دیابت دارم. هر موقع شیرینی نمیخورم و رعایت می‌کنم حالم خیلی خوب میشه و بیشتر باید میوه و سبزیجات بخورم.» (م6). «مشکل و بیماری خاصی ندارم اما سنی ازم گذشته و دیگه نمی‌تونم مثل جوانیم غذاهای سنگین بخورم.» (م18). «خوردن نمک برای من خیلی ضرر داره و هر وقت می‌خورم ضررش رو می‌بینم.» (م4). «دکترم همیشه توصیه می‌کنه که چه غذاهایی بخورم. تو خونه بچه‌هام همیشه مواظبم هستن که غذاهای ضرردار نخورم.» (م23).
مضمون فرعی 3- تجدید فراش
یکی از مشکلات دوران سالمندی فوت همسر و تنهایی این گروه است. بی‌گمان در این زمان بحرانی، زندگی‌نکردن سالمند با فرزندان متأهلی که هر کدام در پی زندگی خود هستند، بیش از پیش نقش این مشکل را پررنگ‌تر می‌کند. در چنین وضعیتی احساس کفایت، شایستگی و توانمندی با آمدن همدم تأمین می‌شود. برخی از مصاحبه‌شوندگان نیز به‌درستی این موضوع صحه گذاشتند که در ادامه آورده شده است:
«با ازدواج مجددم خیلی چیزها برگشت سرجای اولش و خیلی از مشکلات حل شدند.» (م2). «من سه تا فرزند داشتم که هر کدام ازدواج کردند و مستقل شدند. دو سال پیش زنم فوت شد و چند ماهی را در خانه فرزندانم بودم. اما برای بهتر شدن زندگی خودم و راحتی بچه‌هام دوباره ازدواج کردم که به نظر من هم برای خودم و هم برای آن‌ها بهتر شد.» (م5). «به نظر من تنهایی بزرگ‌ترین مشکل یه آدم پیر هست. چهار سال تنها زندگی کردم... نمیگم با ازدواج دومم همه مشکلات حل شدند، اماحداقل برخی از آن‌ها برطرف شدند.» (م21). 
مضمون فرعی 4- اوقات فراغت 
برنامه‌ریزی برای تفریح و گذراندن اوقات فراغت از موضعات ضروری دوران سالمندی است. فعالیت‌هایی مانند ورزش، پیاده‌روی، سرگرمی‌های مناسب، گوش‌دادن به موسیقی و مطالعه  در این دوران، برای کسب آرامش و از بین بردن نگرانی و دلهره حائز اهمیت هستند و فرد سالمند را به احساس آرامش و نگرش مثبت به زندگی و اطرافیان و کاهش استرس و ناامیدی سوق می‌دهند. نظرات مشارکت‌کنندگان به قرار زیر است:
«هر صبح جمع می‌شیم تو این پارک و نرمش می‌کنیم. واقعاً تو روحیه آدم تأثیر خوبی داره.» (م14). «اضافه وزن دارم و برای اینکه بیکاریم رو پر کنم دو ساعت میرم پیاده‌روی.» (م7). «من الان 74 سالمه و هر کی ببینه میگه 60 سالمه و فقط و فقط به خاطر ورزشی هست که می‌کنم و تا آخرین روز زندگیم ادامه میدم.» (م22). «وقتی خیلی بیکاریم و حوصلمون سرمیره جمع می‌شیم اینجا و موسیقی سنتی گوش میدیم، بعدشم پیاده میریم تا خونه‌هامون.»(م2).
مضمون فرعی 5- خاطره‌گویی
خاطره‌گویی نقش کمک‌کننده‌ای در حمـایت از سلامـت روان، پیشرفت مراحل سالمنـدی و آثار طولانـی‌مدت در بهبـود کیفیت زندگـی سالمنـدان دارد. در این روش عزت‌نفس و صمیمیت اجتماعی از طریق تجدید تجارب گذشته ارتقا می‌یابد. این کار به آنان کمک می‌کند احساس هویت شخصی خود را مجدداً تحقق بخشند، اتصالاتی بین گذشته و حال تشکیل دهند و ارزیابی واقعی‌تری از شرایط موجود داشته باشند. اظهارات برخی مشارکت‌کنندگان درباره مؤثر بودن خاطره‌گویی در زندگی‌شان به این قرار است:
«خاطره‌های خیلی خوبی دارم از دورانی که پنج سال ترکیه بودم یا از دوران سربازیم... انگار با اون خاطره‌هام زنده‌ام.» (م16). «بعضی مناسبت‌ها همه بچه‌هام جمع می‌شن تو خونه من... خاطرات بچگیشون رو براشون تعریف میکنم... هر اتفاقی که براشون افتاده...» (م3).
«وقتی از گذشته‌ها میگم انگار سبک میشم... انگار برگشتم چند سال پیش و دارم تو اون دوران زندگی می‌کنم.» (م20).
مضمون اصلی 2: بسترهای تسهیل‌گرایانه خارجی
مضمون فرعی 1- ملاقات اقوام
ارتباط‌های چهره‌به‌چهره اعضای خانواده و دوستان تأثیر زیادی در سلامت روان سالمندان دارد. تماس تلفنی انجام وظیفه افراد را در قبال والدینشان نشان نمی‌دهد و هیچ چیز جای دید و بازدید و ملاقات حضوری را نمی‌گیرد. درباره نقش مثبت ملاقات حضوری اظهارات مشاکت‌کنندگان در آورده شده است:
«خیلی تنها می‌مونیم تو این خونه... خدا خدا می‌کنیم که زنگ درمون زده شه و دوستی آشنایی بیاد پیشمون... ما هم خیلی وقتا میریم خونه بچه‌هامون یا اونا میان اینجا.» (م13). «بچه‌هامونم مشکلات خاص خودشون رو دارن، اما وقتی میان پیشمون انگار دیگه چیزی از این دنیا نمی‌خوایم و دنیا مال ما میشه.»(م4).
مضمون فرعی 2- استطاعت مراقبان
هرعضوی از خانواده که از فرد سالمند مراقبت می‌کند، عنوان مراقب به خود می‌گیرد. نقش مراقبان در زندگی سالمندان حائز اهمیت است. مشارکت‌کنندگان نیز در این تحقیق بر نقش و اهمیت مراقبان خود اشاره کرده‌اند که در ادامه نظرات برخی مصاحبه‌شوندگان آمده است:
«عروسم رو خدا خیرش بده انگار پدر خودشم و حتی بیشتر از بچه‌های خودم دوسم داره... به نظر من کارایی که عروسم برام می‌کنه هیچ عروسی برای پدرشوهرش نمی‌کنه... یه دسته گله... همیشه برای سلامتیش و خوشبختیش دعا میکنم.» (م1). «با دخترم زندگی می‌کنم تقریباً همه کارهای منو انجام میده. دریغ از یک بار گله و شکایت و خسته‌شدن... همیشه میگه مامان تو منو بزرگ کردی، منم دارم از تو مراقبت می‌کنم... سروقت قرصام رو میده، دکتر می‌بره و همه کارامو انجام میده.» (م15).
مضمون اصلی 3: چالش‌ها و مشکلات درون‌فردی
مضمون فرعی 1- اختلال در حافظه و مشکلات یادآوری
هر یک از ما ممکن است چیزهایی را فراموش کنیم. هر چند همه سالمندان دچار ضعف حافظه نمی‌شوند، به طور کلی با افزایش سن، احتمال فراموش‌کاری بیشتر می‌شود و مشکلاتی را در حافظه و یادآوری به وجود می‌آورد که در ادامه به برخی نظرات مشارکت‌کنندگان اشاره شده است:
«مثلاً یه چیزی رو میذارم جایی، چند ساعت بعد بهش احتیاج دارم هر چقدر فکر می‌کنم، یادم نمیاد کجا گذاشتم... بیچاره بچه‌هام دیگه عادت کردن به این وضعیت من.» (م17). «اسم دخترام رو اشتباهی میگم و خودمم فکر می‌کنم که درست گفتم...» (م9). «فکر می‌کنم همه ما آدم پیرها این مشکل رو داریم که خیلی چیزا رو فراموش می‌کنیم.» (م22).
مضمون فرعی 2- اضطراب برای مرگ
ترس از مرگ، ترسی طبیعی است. جدایی از همسر، فرزندان و اطرافیان، ترس از تنهاشدن و باورهای نادرست درباره مرگ از جمله عواملی محسوب می‌شوند که میزان ترس سالمندان از مرگ را رقم می‌زنند. این ترس با علائمی مثل نگرانی، اضطراب، به زبان آوردن نگرانی‌ها و مشغولیات ذهنی درباره آینده عزیزان و غیره بروز می‌کند. نظرات برخی مشارکت‌کنندگان به قرار زیر است:
«مرگ شتریه که در خونه همه میشینه، اما اینکه بگم که هیچ نگرانی ندارم دروغ گفتم، چون همه ما آدم‌ها نگران این هستیم که چه چیزی در انتطار ماست مخصوصاً وقتی سن آدم میره بالا و تازه میفهمه که دیگه فرصت زیادی نداره.» (م13). «نگران اینم که چیزی برای اون دنیام تونستم جمع کنم یا نه... وقتی یاد گناه‌هایی که کردم میفتم از خودم شرمم میگیره... اینکه خدا بخشیده توبه منو یا نه.» (م4). «فکر اینکه دیگه بچه‌هامو نمی‌بینم ... اون دنیا جایگاهم کجاست... قراره چه شکلی بمیرم... همیشه اذیتم می‌کنه.» (م7).
مضمون فرعی 3- مشکلات جسمی
کاهش توانایی‌های جسمی می‌تواند بر سلامت افراد تأثیر بگذارد و موجب ضعف خودباوری، زودرنجی، انزواطلبی، ناامیدی، افسردگی و اضطراب آن‌ها شود. برخی از مشارکت‌کنندگان در این تحقیق از نظر جسمانی مشکلاتی دارند که موجب کاهش کیفیت زندگی‌شان می‌شود. نظرات ایشان در ادامه آورده شده است:
«خودت داری میبنی که زمین‌گیر شدم و همه کارهام رو بچه‌هام انجام میدن... قدر سلامتی رو آدم فقط تو این وضعیت میدونه.» (م12). «پیری هزار درد داره. این سمعک تو گوش‌هام نباشه نمی‌شنوم. دیگه مثل قبل نمی‌تونم خودم راحت تو شهر بگردم...» (م16). «50 سال تو کار بنایی بودم. الان دیسک کمر دارم و نمی‌تونم حتی بیشتر کارهام رو خودم انجام بدم.» (م23).
مضمون فرعی 4- اختلال در خواب
بهداشت روانی انسان بیش از هر چیز در گرو نحوه تأمین نیازهای اساسی اوست. خواب که یکی از حیاتی‌ترین نیاز‌های جسمی، ذهنی و عاطفی انسان از ابعاد و دیدگاه‌های مختلف است، اهمیت ویژه‌ای برخوردار دارد و یکی از عواملی است که نقش مهمی در سلامتی سالمندان دارد. مشارکت‌کنندگان در این تحقیق از اختلالات خواب و بیداری‌های طویل و مکرر در طول شب یا سحرخیزی صحبت کردند که در زیر برخی از آن‌ها آمده است:
«همیشه یادمه دوران سربازیم آرزو داشتم که دو روز کامل بخوابم و اگه میذاشتن واقعاً میخوابیدم. اما الان که وقت کافی برای خواب دارم، هیچ‌وقت نمی‌تونم راحت بخوابم.» (م1). «خیلی وقت‌ها به خاطر درد بدنم نمی‌تونم شب بخوابم.» (م11). «وسط خوابم انگار کسی بیدارم می‌کنه و تا صبح دیگه نمی‌تونم بخوابم.» (م18). «بعضی شب‌ها که خواب خوبی ندارم و اکثراً خواب سبکی دارم، روزها چند ساعت می‌خوابم.» (م3).
مضمون اصلی 4: موانع و کمبودهایی در عرصه بیرونی
مضمون فرعی 1- تابوی ازدواج سالمندی (تجرد اجباری)
مرگ همسر در بین سالمندان به شدت براحساس تنهایی آن‌ها می‌افزاید. گذراندن چنین دوران سخت و طاقت‌فرسا ضرورت ازدواج سالمندان تنها را کاملاً محرز می‌کند. البته نقطه آغاز مشکلات و تعصبات رایج درباره ازدواج سالمندان نیز هست. درباره این بحث و موانعی که بر سر ازدواج مجدد این گروه وجود دارد، گفته‌های برخی مشارکت‌کنندگان در این تحقیق آورده شده است:
«ﺍﻻﻥ 9 سال هست ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻤﻢ ﻓﻮﺕ ﻛﺮﺩﻩ، کلاً تنهام انگار از یاد همه رفتم و کسی رو ندارم...» (م7). «سه ﺳﺎﻝ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﻓﻮﺕ زنم به خاطر تنهایی ﺧﻮﺍﺳﺘﻢ ﺯﻥ ﺑﮕﻴﺮﻡ، بچه‌هام نذاشتن و گفتن سنی ازت گذشته.» (م17). «شوهرم سال 90 فوت شد و انگار همه خوشی زندگی رفت... بعدش خواستم ازدواج مجدد کنم، پسرم نذاشت و گفت که آبرومون میره و خوب نیست.»(م6).
مضمون فرعی 2- استقلال‌خواهی فرزندان
یکی از مشکلات سالمندان ازدواج فرزندان و جداشدن از آن‌هاست. در این وضعیت معمولاً سالخوردگان احساس تنهایی می‌کنند. استقلال‌خواهی فرزندان موجب می‌شود که در پدران و مادران سالخوده این احساس به وجود آید که دیگرمسئولیتی ندارند و مثمر ثمر نیستند. مشارکت‌کنندگان در این تحقیق نیز درباره مستقل‌شدن فرزندانشان اظهاراتی کردند که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است:
«بچه‌هام همشون ازدواج کردن و رفتن پی کارشون. من نمیگم که باید همشون می‌موندن کنار من؛ چون دیدن خوشبختی اون‌ها برام کافیه. اما اون‌هام یه روز پیر میشن و اون‌موقع منو درک میکنن که دیگه دیره.»(م3). «همه‌ جای بدنم درد می‌کنه. اما بدتر از درد بدنم تنهاییم آزارم میده؛ چون بچه‌هام مشغول زندگی خودشون هستن و ما رو از یاد بردن.» (م5).
مضمون فرعی 3- عدم‌حمایت مالی و کمبود درآمد
میزان حمایت‌های مالی و درمانی (حقوق بازنشستگی و بیمه خدمات درمانی) عامل مؤثر در میزان بهداشت روانی سالمندان است. برخی از مشارکت‌کنندگان در این تحقیق از مشکلات درآمدی و حمایت‌های اندکی سخن گفتند که در ادامه اظهارات برخی از آنان آورده شده است:
«کسی نیست که کمک مالی بکنه، همه داراییم رو 10 سال پیش از دست دادم و الان منبع درآمدی خاصی ندارم و هر از گاهی بچه‌هام کمکم می‌کنن.» (م19). «هزار تا درد دارم. برای هر کدوم میرم دکتر باید پول داشته باشم. چند تا عمل باید بشم که حقوق بازنشستگیم کفاف نمیده.» (م16).
مضمون فرعی 4- آپارتمان‌نشینی
محیط زندگی از عوامل تأثیرگذار بر روحیه و روان سالمندان است. بیشتر سالمندان در این تحقیق اظهار کردند که محیط زندگی و انتخاب مکان و خانه برای زندگی‌شان اهمیت زیادی دارد. برخی از سالمندان به مشکل آپارتمان‌نشینی خود اشاره کرده‌اند که در ادامه آمده است:
«ما تو روستا زندگی می‌کردیم و الان دو سالی هست که بچه‌هام گفتن بریم شهر. الان دو ساله اینجام و یه ثانیه تو این خونه احساس راحتی نکردم.» (م13). «... خونمون وسط باغمون بود و ما هم صبح تا شب سرمون گرم درختا و گل‌ها میشد. اونجا رو فروختیم و اینجای شهر این ساختمون رو گرفتیم... انگار زندونه برام...» (م4).
مضمون فرعی 5- دنیای مجازی: سدی بین سالمند و وابستگانش
با ورود تکنولوژی‌های جدید به خانواده، فاصله‌هایی بین اعضای خانوده به وجود آمده است. فرهنگ‌سازی‌نشدن برای استفاده مناسب از این تکنولوژی‌ها موجب بیشتر شدن این مشکلات می‌شود. اغلب سالمندان سواد رسانه‌ای کمی دارند و ارتباط حضوری را به دنیای مجازی ترجیح می‌دهند. آن‌ها از فاصله‌ای که دنیای مجازی بین آن‌ها و فرزندانشان ایجاد کرده است رنج می‌برند. در زیر برخی از نظراتشان آورده شده است:
«با یکی از پسرهام زندگی می‌کنم و تنها نیستم، اما وقتی دوره هم میشینیم بچه‌هام سرشون به گوشی‌هاشون گرم میشه... من که سردر نمیارم ازاین کارها.» (م1).
«دخترم بهم میگه مامان برات گوشی بگیریم تا سرت گرم شه، نمیدونه که ماها عمری کنار هم با صمیمیت زندگی کردیم و گوشی و تلویزیون نمی‌تونه اون حس خوشی رو بهمون بده.» (م3). «پسرم که رفته سرکار و عروسم مشغول کارهاشه. دو تا نوه هم دارم که بیشتر دوست دارند تو اتاق خودشون باشن و با کامپیوتر و گوشی خودشون مشغول بشن... جوونن و این‌جور کارها رو دوست دارند... انگار دنیای ما با دنیای اون‌ها خیلی فرق داره.»(م19).
مضمون اصلی 5: خواسته‌ها و آرزوهای زوال‌رفته
مضمون فرعی 1- سیاحت 
سفرکردن و تفریحات سالم انسان را از یک‌نواختی خارج می‌کند. انسان با سفرکردن هرچند برای مدت کوتاهی از دغدغه‌ها و مشکلات زندگی رهایی می‌یابد. همچنین سفر بر روح و روان انسان تأثیر شگرفی دارد. به‌دست‌آوردن نیروی جدید و انرژی مضاعف و انگیزه بیشتر برای ادامه دادن زندگی از فواید سفرکردن است. برخی از آرزوهایی که سالمندان داشتند، به قرار زیر است:
«من اصالتم اهوازی هست، دوران جوانیم خانوادم همیشه اصرار می‌کردن بریم اهواز، اما به خاطر مشکلات زندگی نمی‌تونستم... بعداً رفتیم اهواز اما همیشه میگم کاش سالی یه بار می‌رفتیم.» (م20). «صبح تا شب دنبال کسب‌وکار بودم و فقط به فکر درآمد و حمایت مالی برای زن و بچه‌هام. الان که فکر می‌کنم همه چیز درآمد نیست و کاش با درآمد کم چند جا سفر می‌کردیم و جاهای زیارتی هم می‌رفتیم.» (م22).
مضمون فرعی 2- مرگ نشسته
مشاغل نشسته و کم‌تحرک، مؤثرترین دلیل برای ایجاد ضعف‌های عضلانی و فرسودگی جسمانی است و خطر مرگ را افزایش می‌دهد. مشارکت‌کنندگان در این تحقیق اذعان کردند که امکان فعالیت و تحرک بیشتری در دوران جوانی خود نداشتند و به همین دلیل در دوران سالمندی نیز با مشکلاتی روبه‌رو شده‌اند. درباره این بحث نظر چند تن از مشارکت‌کنندگان به قرار زیر است:
«40 سال مغازه داشتم و تا شب اونجا کار می‌کردم. وقتی هم برمی‌گشتم خونه می‌خوابیدم... هیچوقت پیاده‌روی نمی‌کردم و الان دارم ضرراشو می‌بینم.» (م14).«چندساله که پاهام درد می‌کنه. دکتر میگه به خاطر فعالیت کم بوده... الان که این‌جوری شدم همیشه به خودم میگم ای کاش بیشتر ورزش می‌کردم و دوران جوانیم فعالیت بیشتری داشتم.» (م3).
مضمون فرعی 3- اختصاص وقت بیشتر به خانواده
خانواده به‌سان جامعه‌ کوچکی است که به مدیریتی صحیح و کانونی گرم نیاز دارد. تنها رفع مشکلات مالی بنیان خانواده را تحکیم نمی‌کند. اختصاص وقت بیشتر والدین و به‌ویژه پدر برای بودن در کنار خانواده به بهتر شدن این کانون می‌انجامد. برخی مشارکت‌کنندگان به اختصاص‌ندادن وقت بیشتر با خانواده خود اشاره کردند که در ادامه آورده شده است:
«خیلی کم پیش زن و بچه‌هام بودم بعضی روزها صبح زود میزدم بیرون و بچه‌هام رو نمی‌دیدم و شب‌ها که دیروقت می‌رفتم، اون‌ها خواب بودن... فکر می‌کردم بهترین بابای دنیام چون بچه‌هام کم و کاستی نداشتن.» (م7). «بچه‌ام رو 10 سال پیش از دست دادم، الان که احساس می‌کنم دوران پایانی زندگیمه آرزوم اینه که کاش برمی‌گشتم عقب و با بچه‌ام بیشتر زندگی می‌کردم.» (م19).
مضمون اصلی 6: بایسته‌ها و پیشنهادهایی برای بهبود
مضمون فرعی 1- عشق و تعلق: راه حل هموارکردن شکاف نسلی 
برقراری ارتباط در تمام عمر باعث امنیت می‌شود. یکی از ضروریات دوران سالمندی، دوست‌داشتن و توجه‌کردن به آن‌هاست. سالمندی که تماس‌های اجتماعی مناسب داشته باشد، کمتر در معرض ابتلا به بیماری‌های روانی قرار می‌گیرد. تنها داشتن ارتباط خوب است که می‌تواند شکاف نسلی را هموار سازد. اظهارات مصاحبه‌شوندگان نیز نشان‌دهنده این مطلب است که اگر فرزندان رابطه مناسب و توأم با عشق و محبت با سالمندان خود داشته باشند، آن‌ها کمتر احساس تنهایی می‌کنند. برخی نظرات آن‌ها در ادامه آورده شده است:
«شما جوونا اگه پیشمون باشین و بفهمیم که دوسمون دارین و خیالمون از بابت شما راحت بشه، انگار زندگی ما برگشته به پنجاه سال پیش...» (م14). «بچه‌های ما نباید وقتی شوهرکردند یا زن گرفتند ماها رو فراموش کنند، چون قبل اونا ما رو داشتند.»(م8).
مضمون فرعی 2- محیط آرام و کنترل تنش
تلاش همگانی برای فراهم‌کردن بستر مناسب برای زندگی عاری از بیماری تنها معطوف به پیشگیری و درمان بیماری‌هایی همچون قلبی، و عفونی و غیره در سالمندان نمی‌شود، بلکه علاوه بر سلامت جسمانی، باید به فراهم‌کردن محیطی آرام برای آرامش درونی و سلامت روانی سالمندان توجه ویژه‌ای کرد. در این خصوص نظرات چند نفر از سالمندان در زیر آورده شده است:
«یکی از پسرام با زنش اختلاف داره و دائم در حال بحث و دعوا هستن... وقتی زندگی اون‌ها آرومه، منم خیالم راحته و دردی ندارم.» (م15). «ماها دوران سخت‌تری رو گذروندیم... اوضاع جنگ رو دیدیم... وقتی آدم تو اون شرایط قرار می‌گیره می‌فهمه مشکلات چیه... وقتی همه چیز آرومه باید شکر خدا کنیم.»(م11).
مضمون فرعی 3- شاد زیستن: سلاح مورد نیاز سالمندی
خنده سلامت را به انسان هدیه می‌دهد و نشاط و سرزندگی را به دنبال دارد. احساس اندوه، یأس و اضطراب سالمندان، با شادزیستن از بین می‌رود. اظهارات مشارکت‌کنندگان در ادامه آورده شده است:
«وقتی همه‌مون اینجا جمع میشیم، بعضی چیزا یادمون میفته بعضی خاطره‌ها که درموردشون میگیم و می‌خندیم و فکر می‌کنیم هیچ دردی تو زندگی نداریم و واقعاً شادبودن کمک بزرگی به سلامتی آدم می‌کنه.» (م11). «بچه‌هامون شاد باشند، ماهم شادیم.» (م4). «زندگی ما وقتی خوب و آرومه که دائم خوشحالی بچه‌هامون رو ببینیم.» (م5).
مضمون فرعی 4- استمرار یادگیری
به مصداق «ز گهواره تا گور دانش بجوی»، ضرورت یادگیری آشکار می‌شود. درباره اهمیت یادگیری شرح اظهارات برخی از مشارکت‌کنندگان آورده شده است:
«خب وقت خالی‌مون رو با همین روزنامه خوندن پر می‌کنیم تا هم سرگرم بشیم و هم یه چیز تازه یاد بگیریم.» (م20).
«همیشه تو ذهنم هست که کتاب زندگی دکتر حسابی رو می‌خوندم که تو آخرین لحظات زندگی‌شون تو بیمارستان بستری بودن و مشغول یادگرفتن یه زبان تازه بودن... نمیتونم مثل اون باشم اما حداقل با خوندن این کتاب‌ها خیلی آروم میشم»(م18). «هر ثانیه زندگی یه فرصتی هست که چیزی یاد بگیریم دوران پیری هم به روش‌های خاص خودش خیلی چیزها بهمون یاد میده که باید ازش استفاده کنیم.»(م12).
مضمون فرعی 5- تغییر نگرش به سالمندی 
نباید تصور کرد که سالمندی نقطه بن‌بست و مرحله خروج از زندگی، کار و تلاش است. سالمندانی که در جامعه نقش مفیدتری ایفا می‌کنند و توانایی‌های خود را به طرق شایسته ابراز می‌کنند، محبوبیت و امید به زندگی بیشتری دارند. نگرش منفی به سالمندی یا برعکس به شأن انسانی سالمند، احترام گذاشتن و نگرش مثبت داشتن، می‌تواند بر بهداشت روانی آن‌ها تأثیرگذار باشد. پیشنهادهای برخی از مصاحبه‌شوندگان درباره این موضوع نیز به قرار زیر است:
«فقط می‌خوام بگم که ماها همون جوان‌های سالم دیروز بودیم که امروز پیر شدیم... ما هم مثل شما دورانی داشتیم و در حال فعالیت بودیم.» (م1). «برای بزرگ‌شدن بچه‌هامون تلاش کردیم و زندگی درست کردیم براشون. اونام نباید فکر کنن که چون پدر و مادرشون سنشون رفته بالا دیگه حق زندگی ندارن و آفتاب لب بام هستند...» (م11). «یکی از دوستام همیشه میگه ما پیرها کالای بی‌مصرف هستیم و دیگه چون به دردی نمی‌خوریم، فراموش شدیم»(م10).
بحث 
در پژوهش حاضر به شناسایی عوامل تسهیل‌گر و بازدارنده کیفیت زندگی در زنان و مردان سالمند با استفاده از ابزار مصاحبه پرداخته شد. مشارکت‌کنندگان در این پژوهش شامل 14 زن و 9 مرد (60/9 درصد زن و 39/1 درصد مرد) بودند. دامنه سنی آن‌ها نیز  بین 61 تا 101 سال (65 تا 101 برای زن و 61 تا 89 برای مرد) متغیر بود. 12 نفر از این مصاحبه‌شوندگان بی‌سواد بودند، 5 نفر تحصیلات ابتدایی، 3 نفر سیکل و 3 نفر دیپلم بودند. 3 نفر از مصاحبه‌شوندگان فاقد فرزند و 9 نفر 1 تا 5 فرزند داشتند. 11 نفر 6 تا 10 فرزند داشتند.
از نظر اشتغال نیز 16 نفر بازنشسته در شغل آزاد و 5 نفر بازنشسته در مشاغل دولتی بودند و 2 نفر شغل آزاد داشتند. 17 نفر از مصاحبه‌شوندگان متأهل، 2 نفر مجرد و 5 نفر بیوه بودند و از نظر ترکیب خانواده، 8 نفر با همسر، 4 نفر با فرزندان، 2 نفر با خویشاوندان، 7 نفر با خانواده و 2 نفر تنها زندگی می‌کردند. از گفته‌های این مشارکت‌کنندگان 6 مضمون اصلی و 24 مضمون فرعی استخراج شد. طبق نتایج این پژوهش، عواملی در زندگی سالمندان وجود دارد که به تسهیل و بهبود زندگی آنان کمک می‌کنند. این عوامل تسهیلگر نیز خود وابسته به عوامل درون‌فردی و برون‌فردی هستند. اﻣﺮوزه ﺳﻴﺎﺳﺖﮔﺬاران ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﺗﻮﺟﻪ می‌کنند ﻛﻪ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻤﻨﺪی ﻓﻌﺎل و ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﺑﻌـﺎد ﺳﻼﻣﺖ جسمی و روحی، اﺟﺘﻤﺎعی، اﻗﺘـﺼﺎدی و ﻣﻌﻨـﻮی زﻧـﺪگی ﺗﻮﺟـﻪ کرد [26]. عواملی همانند اعتقادات و باورهای مذهبی، تغذیه مناسب، تجدید فراش و تفریح و پرکردن اوقات فراغت با ورزش‌کردن و موسیقی، عوامل درون‌فردی هستند که نشان‌دهنده بهبود کیفیت زندگی سالمندان در این تحقیق بودند. تحقیقات چندی نیز درباره سالمندی سالم در سال‌های اخیر انجام شده است که از آن جمله می‌توان به تحقیقات جوادی پاشاکی، محمدی، جعفرآقایی و مهرداد (2015) و زنجری، شریفیان ثانی، حسینی چاووشی، رفیعی، محمدی شاهبلاغی (2016) اشاره کرد که همسو با عوامل تسهیلگر در تحقیق حاضر هستند. جوادی پاشاکی و همکارانش عوامل مؤثر بر سالمندی را بررسی کردند و به پنج عامل در دسترس بودن سیستم پشتیبانی، وضعیت سلامت، قابلیت شخصی، ویژگی‌های شخصیتی و شیوه زندگی دست یافتند [28 ،27]. 
رفتارها و نگرش‌های مذهبی، تأثیر مثبتی بر معنادار کردن زندگی دارند. رفتارهایی همچون توکل به خدا، عبادت و زیارت می‌توانند امید به زندگی ایجاد کنند و آرامش درونی برای سالمند فراهم کنند [29]. اکثر مشارکت‌کنندگان در این تحقیق به مؤثربودن نقش باورهای مذهبی در بهبود زندگی‌شان اشاره کردند که همسو با تحقیق پیمان‌فر است. نتایج تحقیق پیمان‌فر نشان داد که نگرش مذهبی عامل پیشگیری‌کننده‌ای برای برخی از مشکلات سالمندان است و نتایج پژوهش حاضر نیز یکی از عوامل تسهیل‌کننده زندگی سالمندان را اعتقادات و نگرش‌های مذهبی نشان داد [30]. همچنین عواملی همانند خاطره‌گویی، ملاقات اقوام و استطاعت و توانمندی مراقبان، از عوامل تسهیلگر در زندگی سالمندان هستند که کنترل و انجام این عوامل تا حدودی خارج از خود فرد است. نتایج این تحقیق نشان داد که ﺟﻠـﺴﺎت ﺧـﺎﻃﺮهﮔـﻮیی ﻣﻮﺟـﺐ ارﺗﻘﺎی ﺳﻼﻣﺖ روان ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان می‌ﺷـﻮد که همسو با تحقیق اچ سو و وانگ و تحقیق نعمتی و همکاران و پژوهش وانگ و همکاران است. نتایج این تحقیقات نیز نشانگر این است که خاطره‌گویی بر کیفیت زندگی سالمندان مؤثر است [33-31].
موانع و مشکلاتی نیز در زندگی سالمندان وجود دارد که نقش بازدارنده و منفی در زندگی سالمندان ایفا می‌کنند. عواملی همانند اختلال در حافظه و مشکلات یادآوری، اضطراب از مرگ، نقصان جسمی و اختلال در خواب که عوامل درونی هستند و موجب کاهش کیفیت زندگی سالمندان می‌شوند. یکی از واقعیت‌های انکارناپذیر در سالمندی، نزدیک‌شدن به واقعیت مرگ است [34]. در ﺑﻌــﺪ اﺿـﻄﺮاب از مرگ و اﺧــﺘﻼﻻت ﺧــﻮاب، ﻧﺘــﺎﻳﺞ این تحقیق همسو با ﻣﻄﺎﻟﻌــﻪ واﻧــﮓ و همکاران است که نشان می‌دهد سالمندان در زندگی خود اختلالات خواب و اضطراب مرگ را دارند و این مسئله موجب کاهش کیفیت زندگی‌شان می‌شود [33]. تابوی ازدواج سالمندی، استقلال‌خواهی فرزندان، حمایت مالی نشدن و کمبود درآمد، آپارتمان‌نشینی و مشکلات دنیای مجازی، موانع و کمبودهایی در حیطه بیرونی بودند که عرصه را برای بهبود زندگی سالمندی تنگ می‌کنند. ﻳﻜــی از ﺧﻄــﺮات ﺑــﺎﻟﻘﻮه ﺗﻬﺪﻳﺪﻛﻨﻨــﺪه ﺳــﻼمتی در ﺳــﻨﻴﻦ ﺳﺎﻟﻤﻨﺪی، ﺗﻨﻬﺎیی و اﻧﺰواﺳﺖ. ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤـﻴﻂ ﺣﻤـﺎیتی و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺳﺎزی ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮوری ﺑﻪ ﻧﻈﺮ می‌رﺳﺪ. برخی از مشارکت‌کنندگان در این پژوهش به کمبودها و عدم حمایت‌های مالی اشاره کردند که ﻣﻴﺰان درآﻣﺪ، ﻛﻴﻔﻴﺖ زﻧﺪگی و ﺑﻬﺪاﺷﺖ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗـﺮار می‌دهد. ﺗﻨﮕﻨﺎهای اﻗﺘﺼﺎدی، ﻣﺸﻜﻼت معیشتی و ﻛﻮچکی ﻓﻀﺎی زﻧﺪگی، همگی ﻋﻮاملی اﺳﺖ ﻛﻪ روان اﻓﺮاد را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار می‌دهد [35].
مضمون دیگری که از بیانات شرکت‌کنندگان حاصل شد، آرزوهای سالمندی بود که اکثراً به گشت‌وگذار بیشتر، امکان فعالیت بدنی بیشتر در جوانی و امکان اختصاص وقت بیشتر به خانواده اشاره کردند. پیشنهادهایی نیز از متن مصاحبه‌ استنتاج شد که می‌توان به مواردی نظیر وجود محیطی آرام، عشق و تعلق، زندگی شاد و استمرار یادگیری اشاره کرد که سانتینی و همکاران در تحقیق خود به کیفیت رابطه و تقویت ساختارهای شبکه‌های اجتماعی در زندگی سالمندان اشاره کردند که همسو با تحقیق حاضر است [16]. انجام این پیشنهادها و همچنین ارائه خدمات مشاوره‌ای، ﺣﻤﺎیت‌های ﻣﺎﻟﯽ و درمانی فراگیرتر به بهبود زندگی و بهترشدن کیفیت زندگی سالمندان کمک خواهند کرد.
نتیجه‌‌گیری نهایی
طبق نتایج این پژوهش برای بهبود زندگی سالمندان باید به عواملی همچون نقش باورهای مذهبی، تغذیه مناسب، ملاقات اقوام و خاطره‌گویی و ایجاد روابط اجتماعی مناسب توجه کرد. همچنین با رفع موانعی مانند شکستن تابوی ازدواج سالمندی، حمایت مالی و ارائه خدمات مشاوره‌ای برای تأمین سلامت سالمندان و ارتقای کیفیت زندگی‌شان اقدام کرد.
از محدودیت‌های پژوهش می‌توان گفت که ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖهای ﻓﻴﺰﻳﻜـی (مثل شنوایی و کیفیت صدا) ﻧﺎشی از ﺳﻦ، زودﺗﺮ از ﺳﻨﻴﻦ دیگر ﺧﺴﺘﻪ ﻣـیﺷـﻮﻧﺪ، در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻛﺎر مصاحبه ﮔﺎه در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺠﺎم می‌شد. ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺑﻪ‌ﺩﺳﺖ‌ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﭘﮋﻭهش ﻣﻰ‌ﺗﻮﺍﻧﺪ دست‌مایه ﭘﮋﻭهش‌های ﺩﻳﮕﺮ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺯﻣﻴﻨﻪ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﻴﺮﺩ ﺗﺎ ﺍﻓﻖهای ﺩﻳﮕﺮﻯ ﺩﺭباره ﺍﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﮔﺸﻮﺩﻩ ﺷﻮﺩ. همچنین می‌توان به شناسایی عوامل تسهیلگر و بازدارنده کیفیت زندگی در سالمندان مناطق روستایی این شهرستان پرداخت یا این عوامل را بین سالمندان شهر و روستای مقایسه کرد.
تشکر و قدردانی
برخود لازم می‌دانیم از تمامی کسانی که در این پژوهش ما را یاری کرده‌اند، خصوصاً سالمندان محترم که با صبر و شکیبایی به سؤالات تحقیق پاسخ داده‌اند، سپاسگزاری و قدردانی کنیم.
این پژوهش حاصل بخشی از پایان نامه در حال تدوین خانم ملیکا همراه‌زاده در دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تبریز با عنوان «کیفیت زندگی سالمندان استان اردبیل» است.
 

References

1. Lunenfeld B. The ageing male: Demographics and challenges. World Journal of Urology. 2002; 20(1):11-6. doi: 10.1007/s00345-002-0250-y
2. Heravi Karimloo M, Anoosheh M, Foroughan M, Taghi Sheykhi M, Hajizade E, Seyed Bagher Maddah M, et al. [Loneliness from the perspectives of elderly people: A phenomenological study (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2008; 2(4):410-420.
3. Mellor D, Russo S, McCabe MP, Davison TE, George K. Depression training program for caregivers of elderly care recipients: implementation and qualitative evaluation. Journal of Gerontological Nursing. 2008; 34(9):8-15. doi: 10.3928/00989134-20080901-09
4. Harrefors C, Sävenstedt S, Axelsson K. Elderly people’s perceptions of how they want to be cared for: An interview study with healthy elderly couples in Northern Sweden. Scandinavian Journal of Caring Sciences. 2009; 23(2):353-60. doi: 10.1111/j.1471-6712.2008.00629.x
5. Nouhi S, Karimi T, Iranmanesh S. [Comparing fear of death of the elderly settled in elderly’s home and inhabited in city houses of Isfahan (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2014; 8(4):24-31.
6. Rasel M, Ardalan A. [The future of ageing and its health care costs: A warning for health system (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2007; 2(2):300-305.
7. Naderi F, Roushani KH. [Relation between spiritual intelligence, social intelligence and death anxiety in Ahwaz woman senile (Persian)]. Woman and Culture. 2011; 2(6):55-67.
8. Kaldi AR, Aliakbari Kamrani A, Fooroghan M. [Physical, social & mental problems of elderly in district 13 of Tehran (Persian)]. Social Welfare. 2004; 4(14):222-44. 
9. Tajvar M. [Elderly health and the review of their life aspects differences (Persian)]. Tehran: Nasle Farda; 2003.
10. Castel AD, Balota DA, McCabe DP. Memory efficiency and the strategic control of attention at encoding: Impairments of value-directed remembering in Alzheimer’s disease. Neuropsychology. 2009; 23(3):297-306. doi: 10.1037/a0014888
11. Zhi TF, Sun XM, Li SJ, Wang QS, Cai J, Li LZ, et al. Associations of sleep duration and sleep quality with life satisfaction in elderly Chinese: The mediating role of depression. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2016; 65:211–7. doi: 10.1016/j.archger.2016.03.023
12. Alizadeh M, Fakhrzadeh H, Sharifi F, Zanjari N, Ghassemi S. [Comparative study of physical and mental health status of old people in aged groups of 60-64 and 65-69 years old in Tehran metropolitan area (Persian)]. Iranian Journal of Diabetes and Metabolism. 2013; 13(1):50-61.
13. Elias SM, Neville C, Scott T. The effectiveness of group reminiscence therapy for loneliness, anxiety and depression in older adults in long-term care: A systematic review. Geriatric Nursing. 2015; 36(5):372-80. doi: 10.1016/j.gerinurse.2015.05.004
14. Leszczyńska A, Daniszewska B, Pruszyńska M, Przedborska A, Hadała M, Raczkowski JW. Effects of a health improvement programme on quality of life in elderly people after falls. Polish Annals of Medicine. 2016; 23(2):129–34. doi: 10.1016/j.poamed.2016.01.008
15. Vafa F, Tavakoli Rad M, Ziyadi Lotfabadi M. Dehgan M, Khodayi Gh, Salek M. [Ageing and Health (Persian)]. Mashhad: Hamsaye Aftab Publication; 2012.
16. Santini ZI, Fiori KL, Feeney J, Tyrovolas S, Haro JM, Koyanagi A. Social relationships, loneliness, and mental health among older men and women in Ireland: A prospective community-based study. Journal of Affective Disorders. 2016; 204:59–69. doi: 10.1016/j.jad.2016.06.032
17. Unalan D, Gocer S, Basturk M, Baydur H, Ozturk A. Coincidence of low social support and high depressive score on quality of life in elderly. European Geriatric Medicine. 2015; 6(4):319-24. doi: 10.1016/j.eurger.2015.02.009
18. Aydin R, Unal E, Gokler ME, Metintas S, Emiral GO, Ozay O, et al. An evaluation of home health care needs and Quality of Life among the elderly in a semi-rural area of Western Turkey. European Geriatric Medicine. 2016; 7(1):8-12. doi: 10.1016/j.eurger.2015.10.005
19. Jing W, Willis R, Feng Z. Factors influencing quality of life of elderly people with dementia and care implications: A systematic review. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2016; 66:23-41. doi: 10.1016/j.archger.2016.04.009
20. Moetamedi A, Pajouhinia Sh, Fatemi Ardestani M. [The impact of spiritual wellbeing and resiliency in predicting death anxiety among elderly people in Tehran (Persian)]. Neuroscience Journal of Shefaye Khatam. 2015; 3(2):19-26.
21. Nabavi SH, Shoja M, Mohammadi S, Rashedi V. [Health-related quality of life in community-dwelling older adults of Bojnourd, 2014 (Persian)]. Journal of North Khorasan University of Medical Sciences. 2014; 6(2):433-39.
22. Alizadeh M, Rahimi A, Arshinji M, Sharifi F, Arzaghi M, Fakhrzadeh H. [Physical health status and socio-economic outcomes on elderly in Tehran metropolitan area (Persian)]. Iranian Journal of Diabetes and Metabolism. 2013; 13(1):29-37. 
23. Cerbone DR. Understanding phenomenology. Abingdon: Routledge; 2006.
24. Todres L, Holloway I. Phenomenology. In: Cormack D, Gerrish K, Lacey A, editors. The Research Process in Nursing. Hoboken, New Jersey: Wiley-Blackwell; 2010.
25. Finlay L. Debating phenomenological methods. In: Friesen N, Henriksson C, Saevi T, editors. Hermeneutic Phenomenology in Education. Berlin: Springer; 2002.
26. Ghasemi H, Harirchi M, Masnavi A, Rahgozar M, Akbarian M. [Comparing quality of life between seniors living in families and institutionalized in nursing homes (Persian)]. Social Welfare. 2011; 10(39):177-200. 
27. Toranlu Sayadi H, Jamali R, Mir Ghafouri H. [Relationship between emotional intelligence and students’ belief in the teachings of Islam (Persian)]. Journal of Religious Thought. 2007; 3(11):145-72.
28. Javadi Pashaki NJ, Mohammadi F, Jafaraghaee F, Mehrdad N. Factors influencing the successful aging of Iranian old adult women. Iranian Red Crescent Medical Journal. 2015; 17(7):e22451. doi: 10.5812/ircmj.22451v2
29. Zanjari N, Sharifian Sani M, Hosseini Chavoshi M, Rafiey H, Mohammadi Shahboulaghi F. Perceptions of successful ageing among Iranian elders: insights from a qualitative study. The International Journal of Aging and Human Development. 2016; 83(4):381-401. doi: 10.1177/0091415016657559
30. Peymanfar E, Aliakbari Dehkordi M, Mohtashami T. [A comparison between the feeling of loneliness and feeling of meaningfulness of the life of the old at the different level of religious attitudes (Persian)]. Ravanshenasi Va Din. 2012; 5(4):41-52.
31. Hsu YC, Wang JJ. Physical, affective, and behavioral effects of group reminiscence on depressed institutionalized elders in Taiwan. Nursing Research. 2009; 58(4):294-9. doi: 10.1097/nnr.0b013e3181a308ee
32. Nemati Dehkordi SH, Dasht Bozorgi B, Pak Seresht S, Rahekh A. [The effect of reminiscence therapy on elderly quality of life (Persian)]. Shahrekord University of Medical Sciences Journal. 2007; 9(4):75-81.
33. Wang JJ, Hsu YC, Cheng SF. The effects of reminiscence in promoting mental health of Taiwanese elderly. International Journal of Nursing Studies. 2005; 42(1):31-6. doi: 10.1016/j.ijnurstu.2004.05.010
34. Imanifar H, Bostani G, Dodman F, Raiesi R. [Facing with death from Quran and psychology viewpoints (Persian)]. Pazhoohesha-ye Miyan Reshte'e-y Quran-e Karim. 2011; 2(4):65-72.
35. Habibi Sola A, Nikpour S, Sohbatzadeh R, Haghani H. [Quality of life in elderly people of west of Tehran (Persian)]. Iranian Journal of Nursing Research. 2008; 2(7):29-35.