دگرگونی‌های سریع در ساختار جمعیتی که ناشی از افزایش امید به زندگی در پرتو پیشرفت‌های علمی در زمینه بهداشت عمومی و همچنین کاهش نرخ زادوولد است،‌ نشانگر آن است که نسبت افراد سالمند به کل جمعیت به‌سرعت رو به افزایش است و جمعیت جهان نسبت به سال‌های قبل پیرتر شده است. دوران سالمندی مانند سایر مراحل حیات با یکسری مشکلات روان‌شناختی خاص همراه است. این مشکلات هرچند مانند تغییرات جسمی در طول زندگی اتفاق می‌افتد، اما اثرشان روی سازگاری شخصی و اجتماعی بیشتر است. با رشد سریع جمعیت سالمندی، تخمین زده می‌شود تا چهل سال آینده جمعیت بیشتر از 65 سال جهان دو برابر شود. بر اساس سرشماری سال 1390 در ایران نیز 8/24 درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند. برآورد شده است تا سال 1400، 10 درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل خواهند داد [1].
شایع‌ترین مسئله در دوران سالمندی، درد مزمـن، یکی از جدی‌ترین مشکلاتی است که کیفیت زندگی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد [2]. درد مزمـن در سالمندان به معنی یک احساس و تجربــه هیجانی ناخوشایند است که مرتبط بـا آسیب بافتی بالفعل یـا بالقوه است و ممکن است با اصطلاحات مشـابه در سالمندان، توصیف شود [3].
شاید درد عمومی‌ترین فشار روانی باشد که انسان با آن روبه‌رو می‌شود. هیچ‌کدام از علائم جسمانی دیگـر بـه فراگیری درد نیستند [4]. بررسی پانزده مطالعه همه‌گیرشناسی، میانگین شـیوع درد مزمن را در جمعیت بزرگسالان 15 درصد نشان داده است و سازمان بهداشت جهانی این رقم را 20 درصد تخمین می‌زند [5]. شایع‌ترین سن ابتلا به درد دهه چهارم و پنجم زندگی است. شاید به این دلیل که با افزایش سن، تحمل درد کاهش می‌یابد [6]. در جمعیت عمومی بزرگسال (18-65 سال) ایرانـی، شیوع شش‌ماهه درد مزمن مستمر از 9 درصد [7] تا 14 درصـد [8] و در جمعیت سـالمند (60-90 سـال) ایرانـی حـدود 67 درصـد [9] گزارش شده است. آمار نشان می‌دهد که شیوع درد مزمن و پیامدهای آن علاوه بر سن با متغیر جنسیت نیز در ارتباط است. اختلال درد در زنان دو برابر بیشتر از مردان تـشخیص داده می‌شود [6] مطالعه همه‌گیرشناسی در استرالیا نشان داده اسـت که 17 درصد مردان و 20 درصد زنان این کشور مبـتلا بـه درد مزمن هستند [10]. زنـان مبـتلا بـه درد مـزمن نـسبت بـه مردان رفتارهای اجتنابی و ناتوانی بیشتری نشان می‌دهند [11، 12]. در ایران نیز ایـن نوع درد در میان سالمندان مقیم خانه‌های سالمندان شایع است. مطالعه شیرازی و همکاران با هدف بررسی شیوع و ویژگی‌های درد مزمن در سالمندان شهر اهواز نشان داد میزان شدت درد مزمن در زنان بیشتر از مردان است. توضیح این مسئله به تئوری آسیب‌پذیری کروفت مربوط می‌شود، زیرا بر اساس این تئوری، زنان در مقایسه با مردان در مقابل دردهای عضلانی و اسکلتی آسیب‌پذیرتر هستند [13]. چن و همکاران نیز در مطالعه خود در آمریکا نتیجه گرفتند شیوع درد مزمن در زنان سالمند بیشتر بوده است [14]. مطالعه فانیا کریستینا و همکاران با هدف بررسی درد مزمن در سالمندان مسن (بیش از 80 سال) انجام شد. نتایج نشان داد درد مزمن در میان سالمندان زن در مقایسه با مردان شیوع بیشتری دارد [15]. 
بـه موازات استمرار درد، سلامت عمومی، سلامت روانی، عملکردهای جسمانی و اجتماعی و نیز نقش‌هایی که فرد باید به لحاظ جسمی و روان‌شناختی در زندگی ایفا کند در جهت منفی تحت تأثیر قرار می‌گیرند [4]. در میان سالمندانی کـه از درد مزمـن رنـج می‌برنـد، این نوع درد به طور معنی‌داری بـا کاهش کیفیت زندگی همراه است [9].
از طرفی تحقیقات انجام‌شده درباره ادراک درد و کیفیت خواب نامناسب در افراد مبتلا به درد‌های مزمن نشان داده است که بین پیشرفت درد و کیفیت خواب بیماران بزرگسال مبتلا ارتباط مستقیم وجود دارد [16]. به طوری که ادراک درد می‌تواند موجب افزایش تأخیر در خواب و نیز بیداری شبانه شود و در مقابل خواب ناکافی نیز می‌تواند ادراک درد و کاهش تحمل آن را به همراه داشته باشد [17].
با توجه به موارد مذکور و افزایش سلامت روانی و جسمانی سالمندان، اقدام به درمان امری ضروری به نظر می‌رسد و بهتر است در این راستا از درمان‌هایی استفاده شود که عوارض ناشی از مصرف داروها که با ناخوشی و افزایش مرگ‌و‌میر سالمندان همراه است را دربر نداشته باشد و با توجه به اینکه نتایج مداخلات روان‌شناختی، چارچوب نویدبخشی را فراهم کرده است و با عنایت به اینکه سالمندان در این دوره زندگی به شناخت‌های غلط و تفکرات غیر‌واقعی وابسته می‌شوند، به نظر می‌رسد که شناخت‌درمانی می‌تواند از جمله روش‌های درمانی سودمند برای این گروه باشد و یکی از راهکارهایی که به نظر می‌رسد مفید واقع شود، ذهن‌آگاهی است.
در رویکردهای مبتنی بر ذهن‌آگاهی، درد به عنوان بخشی غیر قابل اجتناب در زندگی پذیرفته می‌شود. هدف این رویکردها ایجاد انعطاف‌پذیری روان‌شناختی هنگام حضور افکار، احساسات و رفتارهای مرتبط با درد در بیمار است [18]. پژوهشگران نشان دادند که انعطاف‌پذیری شناختی و حضور ذهن بالاتر با رنج و ناتوانی کمتر در بیماران همراه است [19]. تمرینات ذهن‌آگاهی می‌تواند نگرش به درد را تغییر دهد [20] و امکانی را فراهم آورد که درد به رنج منجر نشود [21]. 
این رویکرد در دهه 1970 پس از تأسیس کلینیک کاهش استرس در مرکز پزشکی ماساچوست توسط کابات زین معرفی شد و از آن زمان به بعد بیماران بسیاری با مشکلاتی چون اختلالات خواب از این روش بهره برده‌اند [22].
یکی دیگر از روش‌هایی که می‌توان از طریق آن از عوارض دارویی اجتناب کرد، طب مکمل است، چراکه امروزه استفاده از طب سنتی و پزشکی مکمل گسترش جهانی پیدا کرده است [23]. ماساژ از عمومی‌ترین درمان‌های طب مکمل است که اجرای آن آسان، بی‌خطر، غیرتهاجمی و نسبتاً ارزان است [24] و همچنین از پر‌طرفدارترین روش‌های طب مکمل است و در میان درمان‌های مکمل، از نظر میزان استفاده توسط بیماران در رتبه‌ سوم قرار گرفته ‌است [25].
رایحه‌درمانی یکی از روش‌های دیگر طب مکمل است که با استفاده از اسانس‌های خوشبو با برانگیختن سیستم بویایی به القای آرامش منجر شده و علائم اضطراب را فرو می‌نشاند [26]. گرچه تحقیقات علمی به طور صد‌درصد اثر بخشی آن را ثابت نکرده‌اند، اما عقیده بر این است که رایحه‌درمانی می‌تواند اثری مانند داروها بر مغز و سیستم عصبی داشته باشد و بسته به نوع رایحه، انتقال‌دهنده‌های عصبی و اپیوئیدهای درون‌زاد متفاوتی را آزاد کند. این ایپیوئیدهای درون‌زاد و انتقال دهنده‎‌های عصبی شامل انکفالین، آندروفین، نورآدرنالین و سروتونین است [27] که موجب کاهش درد [28] و درمان اختلال خواب [29] می‌شود.
رایحه درمانی ماساژ یکی از متداول‌ترین روش‌های درمانی طب مکمل است که با استفاده از روغن‌های معطر به صورت جداگانه یا ترکیبی موجب ارتقای سلامت جسمانی و روانی می‌شود [30]. 
با توجه به اینکه جمعیت سالمندان در جهان رو به افزایش است و طبق پیش‌بینی‌های انجام‌شده در ایران تا سال 1398، این جمعیت به 10 میلیون نفر خواهد رسید [1]، توجه به این گروه سنی هم از نظر روانی و هم از نظر جسمانی برای داشتن جامعه‌ای سالم از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین از آنجایی که سالمندان در این دوره زندگی به شناخت‌های غلط و تفکرات غیرواقعی وابسته می‌شوند و اختلال درد مزمن در میان این گروه سنی بسیار شایع است و با توجه به تحقیقات انجام‌شده، ناتوانی در حرکت و کاهش فعالیت‌های اجتماعی می‌تواند کیفیت زندگی [9]، ادراک درد و به تبع آن کیفیت خواب [16، 17] این گروه سنی را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین جهت افزایش سلامت روانی و جسمانی سالمندان، اقدام به درمان امری ضروری به نظر می‌رسد و بهتر است در این راستا از درمان‌هایی استفاده شود که عوارض ناشی از مصرف داروها که با ناخوشی و افزایش مرگ‌و‌میر سالمندان همراه است را در‌بر نداشته باشد. از آنجایی که پژوهش‌های انجام‌شده ذکر کرده‌اند که مداخلات روان‌شناختی چارچوب نویدبخشی را فراهم کرده‌ است و به نظر می‌رسد که شناخت‌درمانی می‌تواند یکی از روش‌های درمانی سودمند در این زمینه باشد، یکی از راهکارهایی که به نظر می‌رسد سودمند واقع شود، ذهن‌آگاهی است. از طرفی یکی دیگر از روش‌هایی که می‌توان از طریق آن از عوارض دارویی اجتناب کرد، طب مکمل است و با توجه به اینکه ماساژ از عمومی‌ترین درمان‌های مکمل به حساب می‌آید می‌تواند طبق تحقیقات انجام‌شده منجر به کاهش درد [28] و درمان اختلال خواب [29] شود. از این رو پژوهش حاضر با هدف تعیین اثر مقایسه‌ای و هم‌زمان آموزش ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن انجام شد.

مطالعه حاضر یک پژوهش نیمـه‌آزمایشی اسـت. جامعه آمـاری پژوهش شامل تمامی زنان 60 سال به بالای مبتلا به درد مزمن بود که در فاصله زمانی دی 1396 تا اسفند 1396 برای دریافت خـدمات فیزیوتراپی به کلینیک‌ها، بیمارستان و مراکز توان‌بخشی منطقه غرب تهران مراجعه کرده بودند. پـس از توضیح روند اجرای پژوهش، از بین داوطلبین سی بیمـار بـه روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند که به شیوه گمارش تصادفی (بر اساس لیست شماره‌گذاری‌شده) در دو گروه آزمایش و کنترل (پانزده نفر در هر گروه) قرار گرفتند. حجم نمونه بر اساس جدول کهن با اندازه اثر 0/5‌، توان آزمون 0/9 و میزان خطای 0/05، 15 نفر محاسبه شد [31]. برای ورود به مطالعه ملاک‌هایی در نظر گرفته شد مانند جنسیت زن، داشتن سنین سالمندی (60 سال به بالا)، داشتن درد مزمن (با تشخیص پزشک)، نداشتن اختلالات شناختی (از طریق پرسش‌نامه MMSE)، داشتن سواد خواندن و نوشتن، عدم استفاده از هر نوع مداخله روان‌شناختی / مشاوره‌ای دیگر طی دوره‌ای که آزمودنی‌ها در جریان این مداخله قرار دارند و رضایت شرکت در دوره‌های مورد‌نظر. ملاک‌های خروج از مطالعه نیز بدین قرار بودند: مصرف داروهای روان‌پزشکی، استفاده از روش‌های درمانی دیگر به طور هم‌زمان، غیبت دو جلسه و یا بیشتر از آن، تمایل نداشتن به همکاری، امضا نکردن رضایت‌نامه شرکت در پژوهش و کامل نکردن پرسش‌نامه‌ها.
نحوه اجرای پژوهش بدین گونه بود که پس از اخذ مجوز لازم از دانشگاه و دریافت کد اخلاق از وزارت بهداشت (کد: IR.IAU.K.REC.1397.51) و انتخاب آزمودنی‌ها، ابتدا پژوهشگر و کمک‌پژوهشگر از واحدهای پژوهش با شرح هدف کلی پژوهش رضایت‌نامه گرفتند. فرم انتخاب واحدهای پژوهش و پرسش‌نامه مربوط به درد در اختیار سالمند قرار گرفت. سالمندان باسواد با توضیحات پژوهشگر، خود اقدام به تکمیل فرم‌ها کردند. در سالمندان کم‌سواد، پژوهشگر پرسش‌نامه‌ها را کامل می‌کرد. افرادی که حداقل نمره 3 کسب می‌کردند، در این پژوهش شرکت داده می‌شدند. سپس برای بیماران توضیح کوتاهی در ارتباط با روش درمان و نحوه برگزاری جلسات درمان داده شد و در‌نهایت از تمام افراد یک فرم رضایت‌نامه‌ کتبی مبنی بر رضایت از شرکت در جلسات درمان گرفته شد. پس از تکمیل پرسش‌نامه، درنهایت شی بیمار انتخاب‌شده به شیوه ی گمارش تصادفی (بر اساس لیست شماره‌گذاری‌شده) در دو گروه آزمایش و کنترل گماشته شدند. پانزده نفر از شرکت‌کنندگان گروه آزمایش در جلسات تعاملی ذهن‌آگاهی و ماساژ‌درمانی شرکت کردند. این جلسات با توجه به پروتکل کابات زین [32] و جزوه آموزشی ماساژ آروماتراپی آموزشگاه نوآوران سلامت طی ده جلسه 2‌ساعته (به دلیل سالمندی، پس از یک ساعت، 10 دقیقه استراحت وجود داشت) در پنج هفته برگزار شد. پس از پایان جلسات درمان از کلیه‌ی افراد دو گروه درخواست شد تا در جلسه‌ای حضور پیدا کنند و پرسش‌نامه‌های مورد‌نظر در مرحله پس‌آزمون نیز توسط افراد تکمیل شدند. زمان و مکان برگزاری جلسات درمان، از مهر تا اسفند 1396 و در آموزشگاه نوآوران سلامت (رشته بهداشت و ایمنی، گرایش ماساژ) در محدوده غرب شهر تهران بود. آموزش ذهن‌آگاهی توسط یک دانشجوی دکتری روان‌شناسی سلامت و یک فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد روان‌شناسی بالینی (به عنوان دستیار) که دوره‌های مربوط به ذهن‌آگاهی را گذرانده‌ بودند انجام شد. ماساژ آروماتراپی نیز توسط دانشجوی دکتری روان‌شناسی سلامت که مربی بین‌المللی آموزش ماساژ و همچنین مربی سازمان فنی‌و‌حرفه‌ای بود انجام ‌پذیرفت. 
عمده‌ترین فنون مبتنی بر ذهن‌آگاهی که به صورت مستمر به آزمودنی‌ها آموزش داده شد عبارت بودند از: ذهن‌آگاهی از احساس‌های بدنی؛ تمرین وارسی بدن؛ ذهن‌آگاهی از تنفس، بدن/ صداها و اشیا؛ ذهن‌آگاهی از خوردن (تمرین کشمش)؛ ذهن‌آگاهی از فعالیت روزمره؛ تمرین‌های «نگاه کردن» یا «شنیدن» 5دقیقه‌ای؛ ذهن‌آگاهی از رویدادهای روانی (تمرکز بر افکار، هیجان‌ها و تصاویر ذهنی)؛ یوگای کشیدگی؛ مراقبه نشسته و راه رفتن؛ تمرین افکار و احساسات (راه رفتن در خیابان)؛ تمرین ارتباط خلق، افکار و نگرش؛ تقویم رویدادهای خوشایند و ناخوشایند؛ تمرین کشف ارتباط بین فعالیت و خلق؛ فعالیت فهرست لذت و تسلط و غیره. برنامه ماساژ آروماتراپی از نظر نوع، تعداد، مدت‌زمان و تکرار تکنیک‌ها با توجه به شرایط جسمانی بیماران توسط پژوهشگر و مربی آموزش ماساژ با توجه به جزوه آموزشی ماساژ آروماتراپی آموزشگاه نوآوران سلامت طراحی شد. در کنار درمان ذهن‌آگاهی، ماساژ آروماتراپی اندام‌های محوری (تنه و سر) و اندام‌های ضمیمه‌ای (اندام فوقانی و تحتانی) انجام شد. ماساژ دربرگیرنده ترکیبی از تکنیک‌های نوازشی، ورز دادن، فشاری، لرزشی و ضربه‌ای با استفاده از روغن معطر اسطوخودوس بود که با استفاده از روغن بادام شیرین به عنوان روغن پایه به رقت رسیده بود. ماساژ در محیطی آرام انجام گرفت. ماساژ نوازشی، ورز دادن، فشاری، لرزشی و ضربه‌ای در قسمت‌های اندام‌های محوری (تنه و سر) و اندام‌های ضمیمه‌ای (اندام فوقانی و تحتانی) پس از پایان تکنیک‌های ذهن‌آگاهی که به مدت یک ساعت و 25 دقیقه انجام شد، به مدت 35 دقیقه در هر جلسه انجام گرفت. شروع ماساژ از ناحیه پشت تنه و اندام فوقانی منطبق با پروتکل با تکنیک‌های ذکر‌شده به مدت 10 دقیقه انجام گرفت. سپس ماساژ اندام تحتانی، ابتدا پای چپ و سپس پای راست به مدت 10 دقیقه انجام شد. پس از اتمام ماساژ پشت، از آزمودنی خواسته شد تا به رو خوابیده و بعد ماساژ روی پا، ابتدا پای چپ و سپس پای راست به مدت 5 دقیقه انجام پذیرفت. بعد از آن ماساژ شکم و پهلو‌ها و روی دستان شامل انگشتان، مچ دست، ساعد و بازو مطابق با تکنیک‌های قبلی به مدت 5 دقیقه انجام شد و درنهایت ناحیه سر و گردن و سپس در موقعیت نشسته بخش پشت تنه جهت بازگشت بدن به حالت اولیه به مدت 5 دقیقه انجام شد. 
 افراد قبل از قرار‌گیری در گروه‌ها ابتدا توسط آزمون MMSE از نظر اختلالات شناختی بررسی شدند و در صورت عدم اختلال شناختی به صورت تصادفی در گروه‌ها قرار گرفتند. سپس گروه‌ها که شامل 10 درصد کم‌سواد، 60 درصد دیپلم، 20 درصد کارشناسی، 6/6 درصد کارشناسی ارشد و 3/3 درصد دکتری بودند و همچنین 73/3 درصد متاهل، 26/6 درصد مجرد و 16/6 درصد شاغل و 83/3 درصد خانه‌دار بودند، از نظر سه متغیر کیفیت خواب، کیفیت زندگی و درد مزمن در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون به کمک ابزارهای زیر ارزیابی شدند.
پرسش‌نامه درجه‌بندی درد مزمن (SF-MPQ-2): پرسش‌نامه درد مک‌گیل در سال ۱۹۹۷ توسط ملزاک ساخته شد [33] و دارای بیست مجموعه عبارت است و هدف آن سنجش درک افراد از درد از ابعاد مختلف درد (چهار بعد ادراک حسی درد، ادراک عاطفی درد، ادراک ارزیابی درد و دردهای متنوع و گوناگون) است. پرسش‌نامه درد مک‌گیل از برجسته‌ترین ابزارهای اندازه‌گیری درد است که برای اولین توسط ملزاک روی ۲۹۷ بیمار که از انواع مختلف دردها رنج می‌بردند مورد استفاده قرار گرفت. نسخه اصلاح‌شده پرسش‌نامه درد مک‌گیل (SF-MPQ‌)نیز توسط ملزاک و همکاران برای یک اقدام کوتاه، اما مفید در زمینه درد ساخته شد که در ۲۵۰ مطالعه به کار گرفته شده است. 
در پژوهش دورکین [34] روایی این پرسش‌نامه مورد تأیید قرار گرفته است. همچنین پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه شد. ضریب آلفا برای کلیه ابعاد 0/83 تا 0/87 به دست آمد. پرسش‌نامه درد مک‌گیل شامل دو عامل مستقل است: یکی تحت عنوان درد حسی که توصیف‌کننده تجربه درد در فرد و دیگری درد عاطفی که تشریح تأثیر احساسی از تجربه درد را نشان می‌دهد. پرسش‌نامه درد تعدیل‌شده مک‌گیل متشکل از سه بخش است که عبارت‌اند از: بخش اول شامل پانزده توصیف کلامی در دو گروه اصلی (حسی، یازده شاخص، عاطفی، چهار شاخص) که هر توصیف دارای رتبه‌ای خاص در محدوده (بدون درد = 0، خفیف =1، متوسط =2 و شدید =3) است. بخش دوم شامل مقیاس دیداری درد است که از «صفر تا 10» رتبه‌بندی می‌شود و بیمار ارزیابی خود را از درد موجود روی یک خط مدرج از صفر (بدون درد) تا 5 ( شدیدترین درد) رتبه‌بندی می‌کند. مقیاس دیداری درد همان خط‌کش درد است که شامل خطی افقی است که از صفر تا 10 مدرج شده و صفر نشانگر بی‌دردی مطلق و 10 نشانه درد غیر قابل تحمل است. بخش سوم شامل شدت درد در حال حاضر (PPI) در محدوده (0 = بدون درد، 1 = خفیف، 2= ناراحت کننده‌، 3= زجرآور، 4 = وحشتناک، 5 = مشقت‌بار) است. مجموع نمرات کل درد بیمار برابر با نمره کل حاصل‌شده از کلیه مجموعه‌ها در ابعاد مختلف درد است.
پرسش‌نامه کیفیت خواب پترزبورگ (PSQI): این پرسش‌نامه در سال 1989 توسط دکتر بویسی و همکارانش [35] در مؤسسه روان‌پزشکی پیترزبورگ ساخته شد. این پرسش‌نامه در اصل دارای نه گویه است، اما چون سؤال پنج، خود شامل ده گویه فرعی است، بنابراین کل پرسش‌نامه دارای نوزده آیتم است که در یک طیف لیکرت 4‌درجه‌ای از صفر تا 3 نمره‌گذاری می‌شود. بویس و همکاران که این پرسش‌نامه را برای اولین بار ساختند و معرفی کردند انسجام درونی پرسش‌نامه را با استفاده از آلفای کرونباخ 0/83 به دست آوردند. در نسخه ایرانی این پرسش‌نامه روایی 0/86 و پایایی 0/89 به دست آمد [36].
پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی (WHOQOL-BREF): مقیاس کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی WHOQOL-BREF دارای 26سؤال است که به ارزیابی چهار بعد کیفیت زندگی افراد به وسیله یک مقیاس لیکرت 5درجه‌ای می‌پردازد که عبارت‌اند: سلامت جسمی، سلامت روان، روابط اجتماعی، سلامت محیط اطراف و یک نمره کلی. در ابتدا یک نمره خام برای هر زیرمقیاس به دست می‌آید که باید از طریق یک فرمول به نمره‌ای استاندارد بین صفر تا 100 تبدیل شود. سؤال‌های 3، 4 و 26 دارای نمره‌گذاری معکوس هستند. این پرسش‌نامه در ایران توسط نجات و همکاران [36] ترجمه و استاندارسازی شده است. ضریب آلفای این پرسش‌نامه در ایران به ترتیب در زیر‌مقیاس‌ها 0/70 ,0/73, 0/55, 0/84 بوده است.این ضریب برای کل مقیاس 0/89 است [37]. با توجه به ضرایب یاد‌شده می‌توان پایایی این پرسش‌نامه را مطلوب قلمداد کرد. برای بررسی روایی و پایایی این پرسش‌نامه پژوهشی روی 1167 نفر از مردم تهران انجام گرفت و به این صورت، پایایی آزمون بازآزمون برای زیرمقیاس‌ها به این صورت به دست آمد: سلامت جسمی 0/77، سلامت روانی 0/77، روابط اجتماعی 0/75، سلامت محیط 0/84. سازگاری درونی نیز با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه شد که در جدول شماره 1 آمده است [38].



داده‌ها در دو سطح توصیفی و استنباطی به کمک نرم‌افزار SPSS نسخه 19 با خطای 0/05 تحلیل شدند. در سطح توصیفی برای توصیف توزیع متغیرها از شاخص‌های فراوانی، درصد فراوانی، میانگین و انحراف معیار و در سطح استنباطی برای آزمون فرض‌های آماری از تحلیل کوواریانس استفاده شد.

در جدول شماره 1، نتایج میانگین و انحراف معیار متغیرهای کیفیت خواب، کیفیت زندگی و ادراک درد به تفکیک گروه‌های آزمایش و کنترل در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون و پیگیری قابل مشاهده است. پیش از انجام تحلیل داده‌ها با روش تحلیل کوواریانس چندمتغیری، پیش‌فرض‌های آن بررسی شد. نتایج آزمون شاپیروویلک نشان داد که در متغیر کیفیت خواب، سطح معناداری گروه ذهن‌آگاهی و ماساژ 0/465 و سطح معناداری گروه کنترل 0/358 است و همچنین در متغیر کیفیت زندگی، سطح معناداری گروه ذهن‌آگاهی و ماساژ 0/700 و سطح معناداری گروه کنترل 0/190 است و در متغیر ادراک درد سطح معناداری گروه ذهن‌آگاهی و ماساژ 0/748 و سطح معناداری گروه کنترل 0/495 است. با توجه به مقادیر به‌دست‌آمده که بزرگ‌تر از 0/05، یعنی احتمال خطای نوع اول است، فرض صفر رد نشده و رأی به نرمال بودن داده‌ها داده‌ایم و برای آزمون این متغیرها قادر به استفاده از آزمون‌های پارامتریک شدیم. 
همچنین نتایج آزمون لوین معنادار نبودند که این یافته حاکی از آن است که فرض برابری واریانس‌ها برقرار است. برای بررسی تأثیر آموزش ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن از آزمون کوواریانس استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 2 گزارش شده است.



نتایج تحلیل کوواریانس در جدول شماره 2 نشان می‌دهد که نتایج پس‌آزمون و پیگیری معنادار بوده است و اثر گروه بر متغیرهای وابسته (کیفیت خواب و کیفیت زندگی) معنادار به دست آمد (0/05>P) و دامنه ضریب اتا در پس‌آزمون بین 0/154 تا 0/343 بود که نشان داد تغییرات متغیرهای وابسته به وسیله عمل آزمایشی (تعامل ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی) قابل تبیین است. همچنین در مرحله پیگیری نیز نتایج نشان داد که اثر گروه بر متغیر وابسته (ادراک درد) معنادار است (0/05>‌P) در حالی که اثر گروه در این مرحله بر دو متغیر وابسته (کیفیت خواب و کیفیت زندگی) معنادار نیست (0/05<‌P). 
نتایج تحلیل کوواریانس در جدول شماره 3 نشان می‌دهد که نتایج پس‌آزمون (در تمامی مؤلفه‌های ادراک درد به جزء دردهای متنوع) معنادار بوده است و اثر گروه بر متغیرهای وابسته (ادراک حسی درد، ادراک عاطفی درد، ادراک ارزیابی درد، دردهای متنوع و گوناگون) معنادار است (0/05>‌P)، اما اثر گروه در مرحله پیگیری بر متغیر ادراک ارزیابی درد و دردهای متنوع و گوناگون معنادار نیست (0/05<‌P). 


 

با توجه به اینکه زنان سالمند مبتلا به درد مزمن از یکسو با مشکلات فراوان سالمندی و از یکسو با درد مزمن مواجه هستند و وجود درد، مشکلات آنان را چند برابر می‌کند، بنابراین می‌بایست در جست‌وجوی راهکاری برای کاهش مشکلات و ارتقای سلامت روان‌شناختی آنان بود. به همین دلیل پژوهش حاضر با هدف اثربخشی ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی بر ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن انجام شد.
نتایج نشان داد اثر مداخله ذهن‌آگاهی و ماساژ آروما‌تراپی بر متغیرهای وابسته (ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی) معنادار است (0/05>‌P) که این موضوع نشان داد تغییرات متغیرهای وابسته به وسیله عمل آزمایشی (ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی) قابل تبیین است. همچنین در مرحله پیگیری نیز نتایج نشان داد که اثر مداخله بر متغیر وابسته (ادراک درد) معنادار است (0/05>‌P). در حالی که اثر مداخله در این مرحله بر دو متغیر وابسته (کیفیت خواب و کیفیت زندگی) معنادار نیست و به این معناست که اثرات مداخله در طول زمان پیگیری حفظ نشده است.
نتایج پژوهش حاضر مبنی بر اثربخشی معنادار ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر ادراک درد با نتایج پژوهش‌های دیگر که اثربخشی ذهن‌آگاهی [39-42] و ماساژ آروماتراپی [43، 44] را در کاهش ادراک دردهای مزمن تأیید کرده‌اند همسوست. 
ماساژ آروماتراپی با افزایش گردش خون در بافت‌ها و آستانه درد گیرنده‌های عصبی در کاهش ادراک درد مؤثر واقع می‌شود [45]. ماساژ سرعت و جریان خون عروق و عضلات را افزایش می‌دهد و باعث افزایش حجم خون و کاهش سفتی عضلات می‌شود [46]. اثرگذاری ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی در کاهش ادراک درد را می‌توان با نظریه کنترل دروازه که درد را به عنوان پیامد تحریک فیزیولوژیک و نیز عوامل روانی توصیف می‌کند و همچنین آزاد‌سازی اپیوئیدهای درون‌زاد (انکفالین، اندورفین و دینورفین) که باعث کاهش درد می‌شوند [27]، تبیین کرد. 
از طرفی با توجه به اینکه هسته اصلی درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی، پذیرش است، آموزش این تکنیک‌ها به مررو زمان باعث پذیرش تحمل درد در بیماران با درد مزمن می‌شود.
 همچنین می‌توان این‌گونه تبیین کرد که چون ذهن‌آگاهی باعث بهبود خلق‌و‌خوی می‌شود و طبق تحقیقات فیلد و همکاران، باعث افزایش سطح سروتونین و دوپامین می‌شود، می‌تواند بر مؤلفه احساس درد تأثیر گذاشته و در کنار ماساژ مؤثر واقع شود، چراکه احساس درد همیشه دارای یک جزء هیجانی نیز هست و روندی است که فرایندهای فیزیولوژیک و روانی در آن نقش متقابل دارند [47]. از سوی دیگر با توجه به اینکه پس از پیگیری، نتایج با پس‌آزمون، تفاوت معناداری نداشته، مداخله ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی را می‌توان به عنوان یک روش سودمند در کنار سایر درمان‌های پزشکی پیشنهاد داد.
در این پژوهش، نتایج مبنی بر اثربخشی معنادار ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر کیفیت خواب با نتایج پژوهش‌های دیگر که اثر ماساژ آروماتراپی [48-55] و ذهن‌آگاهی [56-58] را بر افزایش کیفیت خواب تأیید کردند همسوست.
این یافته‌ها را می‌توان این‌گونه تبیین کرد که با توجه به اینکه عوامل افزایش‌دهنده فعالیت دوپامینرژیک برای درمان اختلالات خواب شامل خواب‌آلودگی بیش از حد در طول روز تجویز می‌شود [50، 51] و ذهن‌آگاهی منجر به افزایش سطح دوپامین می‌‌شود [38] و از طرفی ماساژ آروماتراپی باعث آزادسازی ایپیوئیدهای درون‌زاد و انتقال دهنده‎‌های عصبی شامل انکفالین، آندروفین، نورآدرنالین و سروتونین می‌شود [27]، درمان ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی می‌تواند بر کیفیت خواب مؤثر واقع شود.
همچنین نتایج پژوهش حاضر مبنی بر اثربخشی معنادار ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر کیفیت زندگی با نتایج پژوهش‌های دیگر که اثر ماساژ آروماتراپی [38] و ذهن‌آگاهی [52، 59، 60-62] را بر افزایش کیفیت خواب تأیید کردند همسو و با پژوهش عالمی و همکاران [63] ناهمسوست.
با توجه به محتوای جلسات ذهن‌آگاهی مبتنی بر کاهش استرس، تأکید این برنامه بر به کار بردن تکنیک‌های کاهش استرس و مقابله با درد و هوشیار بودن نسبت به وضع خویش است. رها کردن مبارزه و پذیرش وضعیت موجود بدون قضاوت، مفهوم اصلی و اساسی در برنامه ذهن‌آگاهی مبتنی بر کاهش استرس است [60]. درواقع تغییر در پذیرش بدون قضاوت کردن با بهبود در کیفیت زندگی ارتباط دارد [52]. ذهن‌آگاهی مبتنی بر کاهش استرس روشی است جدید و شخصی که فرد را برای مقابله کردن با استرس آماده می‌کند. بنابراین از آنجا که کیفیت زندگی به طور معنی‌داری با استرس و افسردگی همبستگی دارد، انتظار می‌رود با انجام تمرینات منظم ذهن‌آگاهی تغییرات مثبتی در برخی از کارکردهای روان‌شناختی مانند کاهش استرس، افزایش بهزیستی و سلامت روان ایجاد شود و درنهایت منجر به بهبود کیفیت زندگی در سالمندان مبتلا به درد مزمن شود.
همچنین دلیل عدم همسویی این پژوهش با پژوهش عالمی و همکاران را می‌توان این‌گونه تبیین کرد که در این پژوهش، ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی به صورت هم‌زمان بر یک گروه اعمال شده است و این در حالی است که در پژوهش عالمی و همکاران، ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی به صورت جداگانه بر روی گروه‌ها اجرا شده بود. از طرفی بین نمرات پس‌آزمون و پیگیری در متغیر کیفیت خواب و کیفیت زندگی تفاوت معناداری مشاهده شد که می‌توان این‌گونه آن را تبیین کرد که چون جلسات به یک‌باره قطع شده و اضافه کردن فاصله درمان به مرور زمان انجام نشده است، پس از طی زمان اثر درمان از بین رفته است.
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، درمان هم‌زمان ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی می‌تواند در کنار سایر درمان‌های مورد استفاده برای بیماران مبتلا به درد مزمن به عنوان درمان مکمل مناسب به کار گرفته شود. 

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که مداخله هم‌زمان ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی باعث کاهش ادراک درد، بهبود کیفیت خواب و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن می‌شود. بنابراین با توجه به نتایج حاصل از پژوهش می‌توان گفت به‌کارگیری تکنیک‌های ماساژ به‌ عنوان استراتژی غیردارویی در کنار دیگر روش‌های درمانی و همچنین واکسینه کردن بیمـار علیه تفکر منفی و نـشخوار فکری علیه درد، و آموزش مهارت‌های خودمراقبتی از طریق ذهن‌آگاهی، باعث کاهش شدت درد و احساس آرامش در سالمندان شده و درنتیجه امکان مداخلات پرعارضه طبی محـدودتر و احتمال نـاتوانی عملکردی کمتر می‌شود و می‌تواند در سازگاری بهتر بیماران مبتلا به دردهای مزمن نقش مؤثری ایفا کند و با توجه به اینکه روشی ساده، بی‌خطر، ارزان و مقرون‌به‌‌صرفه است، استفاده از آن توصیه می‌‌شود. نتایج این تحقیق می‌تواند به ‌منظور حفظ و ارتقای سلامت سالمندان در سطح کشور و ارائه خدمات درمانی به سالمندان بیمار در نظام‌های درمانی و مراقبتی به‌ کار گرفته شود. در پژوهش حاضر از روش نمونه‌گیری در دسترس استفاده شد. جامعه آماری آن شامل زنان سالمند مبتلا به درد مزمن بود و در تعمیم نتایج به نمونه‌های دیگر باید احتیاط لازم صورت گیرد. همچنین با توجه به اینکه جمعیت مورد‌مطالعه زنان سالمند بودند امکان خطا در تکمیل پرسش‌نامه‌ها وجود داشت. بر همین اساس پیشنهاد می‌شود تحقیقات دیگری بر روی نمونه‌های بزرگ‌تری انجام گیرد و برای تعمیم مناسب‌تر و بهتر نتایج، پژوهش‌های مشابهی در سایر مراکز درمانی و در سایر گروه‌های سنی نیز انجام گیرد و از دیگر روش‌های رایحه‌درمانی نیز برای تسکین درد و بهبود کیفیت خواب استفاده شود و از طرفی جلسات به صورت ناگهانی قطع نشود و اتمام درمان به مرور زمان و اضافه کردن فاصله درمان صورت پذیرد.

اصول اخلاقی تماماً در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد. همچنین تمامی اصول اخلاقی مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحدکرج قرار گرفته است (کد: IR.IAU.K.REC.1397.51). 

این پژوهش برگرفته از رساله‌ی دکترای نویسنده اول در گروه روانشناسی سلامت، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج است.

تمــام نویسـندگان در آماده‌سـازی ایــن مقالــه به یک اندازه مشــارکت داشـته‌اند.

بنابر اظهار نویسندگان در این مقاله هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.

از معاون محترم پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی کرج و استادان محترم که با حمایت‌های معنوی خود موجب تسهیل انجام مطالعه شدند، قدردانی می‌شود. 

References

1. Fotoukian Z, Mohammadi Shahboulaghi F, Fallahi Khoshknab M. [Analytical on empowerment interventions in older people with chronic disease: A review literature (Persian)]. Journal of Health Promotion Management. 2013; 2(4):65-76. http://jhpm.ir/article-1-239-en.html
2. Iliaz R, Ozturk GB, Akpinar TS, Tufan A, Sarihan I, Erten N, et al. Approach to pain in the elderly. Journal of Gerontology & Geriatric Research. 2013; 2(3):1000125. https://www.longdom.org/open-access/approach-to-pain-in-the-elderly-2167-7182.1000125.pdf
3. Kaye AD, Baluch A, Scott JT. Pain management in the elderly population: A review. The Ochsner Journal. 2010; 10(3):179-87. [PMID] [PMCID]
4. Gatchel Robert J. Psychological approaches to pain management: a practitioner's handbook. [Asghari Moghaddam MA, Najarian B, Mohammadi M, Dehghani M, Persian trans.]. Tehran: Roshd; 2002. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/645630
5. Turk DC, Swanson K. Efficacy and cost-effectiveness treatment for chronic pain: An analysis and evidence-based synthesis. In: Schatman ME, Campbell A, Loeser JD, editors. Chronic Pain Management: Guidelines for Multidisciplinary Program Development. Boca Raton: CRC Press; 2007. pp. 15-38. [DOI:10.3109/9781420045130-2]
6. Mohammadi F, Mohammadkhani P, Dolatshahi B, Asghari MA. [The effects of “mindfulness meditation for pain management” on the severity of perceived pain and disability in patients with chronic pain (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2011; 6(1):59-66. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-378-en.html
7. Asghari Moghaddam MA, Karami B, Rezaei S. [The prevalence rates of lifetime pain and chronic pain in two small cities in Iran (Persian)]. Journal of Psychology. 2002; 6(1):30-51. https://www.sid.ir/fa/JOURNAL/ViewPaper.aspx?id=21987
8. Asghari Moghaddam MA. [The prevalence rate of chronic pain and some of its associations among the employees of a big industrial company in Tehran (Persian)]. Daneshvar Raftar. 2004; 11(4):1-14. http://cpap.shahed.ac.ir/article_2544.html
9. Asghari A, Ghaderi N, Ashory A. The prevalence of pain among residents of nursing homes and the impact of pain on their mood and quality of life. Archives of Iranian Medicine. 2006; 9(4):368-73. [PMID]
10. Blyth FM, March LM, Brnabic AJM, Jorm LR, Williamso M, Cousins MJ. Chronic pain in Australia: A prevalence study. Pain. 2001; 89(2):127-34. [DOI:10.1016/S0304-3959(00)00355-9]
11. Philips HC, Jahanshahi M. The components of pain behavior report. Behaviour Research and Therapy. 1986; 24(2):117-25. [DOI:10.1016/0005-7967(86)90082-3]
12. Keefe FJ, Lefebvre JC, Egert JR, Affleck G, Sullivan MJ, Caldwell DS. The relationship of gender to pain, pain behavior, and disability in osteoarthritis patients: The role of catastrophizing. Pain. 2000; 87(3):325-34. [DOI:10.1016/S0304-3959(00)00296-7]
13. Shirazi M, Manoochehri H, Zagheri Tafreshi M, Zayeri F, Alipour V. [Prevalence of chronic pain and its characteristics among elderly people in Ahvaz city: A cross sectional study (Persian)]. Journal of Geriatric Nursing. 2015; 2(1):62-78. http://jgn.medilam.ac.ir/article-1-159-en.html
14. Chen Q, Hayman LL, Shmerling RH, Bean JF, Leveille SG. Characteristics of chronic pain associated with sleep difficulty in older adults: The Maintenance of Balance, Independent Living, Intellect, and Zest in the Elderly (MOBILIZE) Boston study. Journal of the American Geriatrics Society. 2011; 59(8):1385-92. [DOI:10.1111/j.1532-5415.2011.03544.x]
15. Santos FC, de Moraes NS, Pastore A, Cendoroglo MS. [Chronic pain in long-lived elderly: Prevalence, characteristics, measurements and correlation with serum vitamin D level (English-Portuguese)]. Revista Dor. 2015; 16(3):171-5. [DOI:10.5935/1806-0013.20150034]
16. Kaye AD, Baluch AR, Kaye RJ, Niaz RS, Kaye AJ, Liu H, et al. Geriatric pain management, pharmacological and nonpharmacological considerations. Psychology & Neuroscience. 2014; 7(1):15-26. [DOI:10.3922/j.psns.2014.1.04]
17. World Health Organization. The world health report 2008: Primary health care: Now more than ever [Internet]. 2008 [Updated 2008 October 1]. Available from: https://reliefweb.int/report/world/world-health-report-2008-primary-health-care-now-more-ever
18. Eggermont LHP, Leveille SG, Shi L, Kiely DK, Shmerling RH, Jones RN, et al. Pain characteristics associated with the onset of disability in older adults: The maintenance of balance, independent living, intellect, and zest in the Elderly Boston Study. Journal of the American Geriatrics Society. 2014; 62(6):1007-16. [DOI:10.1111/jgs.12848]
19. Silver JK. Chronic pain and the family: A new guide. Cambridge: Harvard University Press; 2009. https://books.google.com/books?id=mcOaqNRcq3YC&dq
20. Roy R. Chronic pain and family: A clinical perspective. New York: Springer Science & Business Media; 2006. https://books.google.com/books?id=XtFXzPBSCXIC&dq
21. Riahi ME. [A comparative study on the status of elderly in the traditional and modern societies (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2008; 3(3-4):10-21. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-96-en.html
22. Finan PH, Goodin BR, Smith MT. The association of sleep and pain: An update and a path forward. The Journal of Pain. 2013; 14(12):1539-52. [DOI:10.1016/j.jpain.2013.08.007]
23. Berk M. Sleep and depression - theory and practice. Australian Family Physician. 2009; 38(5):302-4. [PMID]
24. Crombez G, Vlaeyen JWS, Heuts PHTG, Lysens R. Pain-related fear is more disabling than pain itself: Evidence on the role of pain-related fear in chronic back pain disability. Pain. 1999; 80(1):329-39. [DOI:10.1016/S0304-3959(98)00229-2]
25. Dahl J, Lundgren T. Acceptance and Commitment Therapy (ACT) in the treatment of chronic pain. In: Baer RA, editor. Mindfulness-Based Treatment Approaches Clinician's Guide to Evidence Base and Applications, Practical Resources for the Mental Health Professional. Burlington, MA: Academic Press; 2006. pp. 285-306. [DOI:10.1016/B978-012088519-0/50014-9]
26. Narimani M, Ariapooran S, Abolghasemi A, Ahadi B. [Effectiveness of mindfulness-based stress reduction and emotion regulation training in the affect and mood of chemical weapons victims (Persian)]. Journal of Arak University Medical Sciences. 2012; 15(2):107-18. http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-922-en.html
27. Salimzade O, Pourhosein R, Lavasani M. Investigating the effectteaching mindfulness-based stress reduction in reducing pschological symptoms in adolescent boys in dorms. International Journal of Behavioral Social and Movement Sciences. 2014; 3(4):44-58. http://ijobsms.in/6dvol03issue004p7.html
28. Goldin PR, Gross JJ. Effects of Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) on emotion regulation in social anxiety disorder. Emotion. 2010; 10(1):83-91. [DOI:10.1037/a0018441]
29. Best TM, Hunter R, Wilcox A, Haq F. Effectiveness of sports massage for recovery of skeletal muscle from strenuous exercise. Clinical Journal of Sport Medicine. 2008; 18(5):446-60. [DOI:10.1097/JSM.0b013e31818837a1]
30. Sherman KJ, Cherkin DC, Kahn J, Erro J, Hrbek A, Deyo RA, Eisenberg DM. A survey of training and practice patterns of massage therapists in two US states. BMC Complementary and Alternative Medicine. 2005; 5:13. [DOI:10.1186/1472-6882-5-13]
31. Sarmad Z, Bazargan A, Hejazi E. [Research methods in behavioral science (Persian)]. 1^st ed. Tehran: Aghah; 1997. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/555496
32. Kabat-Zinn Jon. Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress, pain, and illness. New York, United States: Delacorte Press; 1990. https://books.google.com/books?id=QeGGPwAACAAJ&dqhttps://books.google.com/books?id=i4AedPJKtYYC&dq
33. Dworkin RH, Turk DC, Revicki DA, Harding G, Coyne KS, Peirce-Sandner S, et al. Development and initial validation of an expanded and revised version of the Short-form McGill Pain Questionnaire (SF-MPQ-2). Pain. 2009; 144(1):35-42. [DOI:10.1016/j.pain.2009.02.007]
34. Heidari AR, Ehteshamzadeh P, Marashi M. [The relationship between insomnia intensity, sleep quality, sleepiness and mental health disorder with educational performance in female adolescences (Persian)]. Scientific Research Quarterly of Woman and Culture. 2010; 2(4):65-76. http://jwc.iauahvaz.ac.ir/article_523533.html
35. Buysse DJ, Reynolds III CF, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh sleep quality index: A new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Research. 1989; 28(2):193-213. [DOI:10.1016/0165-1781(89)90047-4]
36. Nejat S, Montazeri A, Holakouie Naieni K, Mohammad K, Majdzadeh S. [The World Health Organization Quality of Life (WHOQOL-BREF) questionnaire: Translation and validation study of the Iranian version (Persian)]. Journal of School of Public Health and Institute of Public Health Research. 2006; 4(4):1-12. http://sjsph.tums.ac.ir/article-1-187-en.html
37. Nejati V, Ashayeri H. [Health related quality of life in the elderly in Kashan (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2008; 14(1):56-61. http://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-415-en.html
38. Plews-Ogan M, Owens JE, Goodman M, Wolfe P, Schorling J. Brief report: A pilot study evaluating mindfulness-based stress reduction and massage for the management of chronic pain. Journal of General Internal Medicine. 2005; 20(12):1136-8. [DOI:10.1111/j.1525-1497.2005.0247.x]
39. Swain N, Lennox Thompson B, Gallagher S, Paddison J, Mercer S. Gratitude Enhanced Mindfulness (GEM): A pilot study of an Internet-delivered programme for self-management of pain and disability in people with arthritis. The Journal of Positive Psychology. 2020; 15(3):420-6. [DOI:10.1080/17439760.2019.1627397]
40. Allone C, Corallo F, Scarlata F, Formica C, Cartella E, Lo Buono V, et al. Mindfulness interventions and pain management in a patient with encephalomyelitis. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2019; 36:69-71. [DOI:10.1016/j.ctcp.2019.06.001]
41. Firoozi M, Rouhi Sh. Couple therapy based on mindfulness to improve the satisfaction of life and pain self-efficacy in patients with chronic pain. The Open Pain Journal. 2020; 13:1-6. [DOI:10.2174/1876386302013010001]
42. Marchand WR. Mindfulness-based stress reduction, mindfulness-based cognitive therapy, and Zen meditation for depression, anxiety, pain, and psychological distress. Journal of Psychiatric Practice. 2012; 18(4):233-52. [DOI:10.1097/01.pra.0000416014.53215.86]
43. Cheatham SW, Stull KR. Roller massage: Comparison of three different surface type pattern foam rollers on passive knee range of motion and pain perception. Journal of Bodywork and Movement Therapies. 2019; 23(3):555-60. [DOI:10.1016/j.jbmt.2019.05.002]
44. Nunes GS, Bender PU, de Menezes FS, Yamashitafuji I, Vargas VZ, Wageck B. Massage therapy decreases pain and perceived fatigue after long-distance Ironman triathlon: A randomised trial. Journal of Physiotherapy. 2016; 62(2):83-7. [DOI:10.1016/j.jphys.2016.02.009]
45. Ayik C, Özden D. The effects of preoperative aromatherapy massage on anxiety and sleep quality of colorectal surgery patients: A randomized controlled study. Complementary Therapies in Medicine. 2018; 36:93-9. [DOI:10.1016/j.ctim.2017.12.002]
46. Dubrovsky V. The effect of massage on athletes' cardiorespiratory systems. Soviet Sports Review. 1990; 25:36-8. https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C5&q=The+effect+of+massage+on+athletes%27+cardiorespiratory+systems&btnG=
47. Sarafino EP, Smith TW. Health psychology: Biopsychosocial interactions. Hoboken: John Wiley & Sons; 2014. https://books.google.com/books?id=ypODBgAAQBAJ&dq
48. Seo SY, Chang SY. [Effects of aroma hand massage on sleep, depression and quality of life in the institutionalized elderly women (Korean)]. Korean Journal of Women Health Nursing. 2009; 15(4):372-80. [DOI:10.4069/kjwhn.2009.15.4.372]
49. Yang HJ, Kang HY, Kim IS. The effects of aroma foot reflex massage on sleep, depression and problem behaviors on elderly with dementia. Korean Journal of Adult Nursing. 2011; 23(6):574-83. https://www.koreamed.org/SearchBasic.php?RID=1094KJAN/2011.23.6.574&DT=1
50. Qu WM, Xu XH, Yan MM, Wang YQ, Urade Y, Huang ZL. Essential role of dopamine D₂ receptor in the maintenance of wakefulness, but not in homeostatic regulationof sleep, in mice. Journal of Neuroscience. 2010; 30(12):4382-9. [DOI:10.1523/JNEUROSCI.4936-09.2010]
51. Lu J, Jhou TC, Saper CB. Identification of wake-active dopaminergic neurons in the ventral periaqueductal gray matter. Journal of Neuroscience. 2006; 26(1):193-202. [DOI:10.1523/JNEUROSCI.2244-05.2006]
52. Nyklíček I, Kuijpers KF. Effects of mindfulness-based stress reduction intervention on psychological well-being and quality of life: Is increased mindfulness indeed the mechanism? Annals of Behavioral Medicine. 2008; 35(3):331-40. [DOI:10.1007/s12160-008-9030-2]
53. Kashani F, Kashani P. The effect of massage therapy on the quality of sleep in breast cancer patients. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research. 2014; 19(2):113-8. [PMID] [PMCID]
54. Shinde MB, Anjum Sh. Effectiveness of slow back massage on quality of sleep among ICU patents. International Journal of Science and Research. 2014; 3(3):292-8. https://www.ijsr.net/get_abstract.php?paper_id=20131124
55. Oshvandi Kh, Abdi S, Karampourian A, Moghimbaghi A, Homayonfar Sh. The effect of foot massage on quality of sleep in ischemic heart disease patients hospitalized in CCU. Iranian Journal of Critical Care Nursing. 2014; 7(2):66-73. http://jccnursing.com/article-1-279-en.pdf
56. Carlson LE, Garland SN. Impact of Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) on sleep, mood, stress and fatigue symptoms in cancer outpatients. International Journal of Behavioral Medicine. 2005; 12(4):278-85. [DOI:10.1207/s15327558ijbm1204_9]
57. Liu QQ, Zhou ZK, Yang XJ, Kong FC, Sun XJ, Fan CY. Mindfulness and sleep quality in adolescents: Analysis of rumination as a mediator and self-control as a moderator. Personality and Individual Differences. 2018; 122:171-6. [DOI:10.1016/j.paid.2017.10.031]
58. Park M, Zhang Y, Price LL, Bannuru RR, Wang Ch. Mindfulness is associated with sleep quality among patients with fibromyalgia. International Journal of Rheumatic Diseases. 2020; 23(3):294-301. [DOI:10.1111/1756-185X.13756]
59. Rosenzweig S, Greeson JM, Reibel DK, Green JS, Jasser SA, Beasley D. Mindfulness-based stress reduction for chronic pain conditions: Variation in treatment outcomes and role of home meditation practice. Journal of Psychosomatic Research. 2010; 68(1):29-36. [DOI:10.1016/j.jpsychores.2009.03.010]
60. Flugel Colle KF, Vincent A, Cha SS, Loehrer LL, Bauer BA, Wahner-Roedler DL. Measurement of quality of life and participant experience with the mindfulness-based stress reduction program. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2010; 16(1):36-40. [DOI:10.1016/j.ctcp.2009.06.008]
61. Morone NE, Greco CM, Weiner DK. Mindfulness meditation for the treatment of chronic low back pain in older adults: A randomized controlled pilot study. Pain. 2008; 134(3):310-9. [DOI:10.1016/j.pain.2007.04.038]
62. Morone NE, Greco CM. Mind-body interventions for chronic pain in older adults: A structured review. Pain Medicine. 2007; 8(4):359-75. [DOI:10.1111/j.1526-4637.2007.00312.x]
63. Alemi S, Malihialzackerini S, Abolmaali Alhoseini Kh, Khabiri M. [Comparison of the effectiveness of mindfulness training and massage-aromatherapy on rising psychological health of elderly women with chronic pain (Persian)]. Iranian Journal of Health Education and Health Promotion. 2019; 7(4):359-70. [DOI:10.29252/ijhehp.7.4.359]