مقدمه
بر اساس گزارش سازمان ملل متحد سهم قابل توجهی از جمعیت سالمندان در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند. کشورهایی که آمادگی لازم برای رویارویی با پدیده سالمندی و پیامدهای بهداشتی اجتماعی و اقتصادی آن را ندارند [1 ,2]. 
در این راستا کشور ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست و با توجه به دارا بودن جمعیت جوان در حال حاضر، طبیعی است که در پنجاه سال آینده، به عنوان یکی از کشورهای با جمعیت زیاد سالمند، شناخته شود [3]، به‌طوری‌که بر اساس گزارش مرکز آمار ایران در سال 1396، نسبت جمعیت سالمندان (شصت ساله و بیشتر) به کل جمعیت، طی سال‌های 1355 تا 1395، از حدود 5/3 درصد به 9/3 درصد رسیده است که روند رو به افزایش سالمندی و گذار سنی را نشان می‌دهد. همچنین طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل متحد درباره ایران درصد جمعیت بیش از شصت سال در سال 2050 به 31/2 درصد خواهد رسید [4].
سالمندی، دوره حساسی از زندگی است و توجه به مسائل و نیازهای این مرحله ضروری است. بدین معنی که افزایش جمعیت سالمندان یک جامعه مستلزم افزایش امکانات رفاهی و اجتماعی و متناسب‌تر شدن محیط و فضاهای زندگی این قشر از جامعه با نیازهای آن‌هاست [5, 6, 7]. یکی از راهکارهای مناسب و توصیه‌شده در مطالعات جهت کاهش مشکلات در دروان سالمندی، موضوع سالمندی موفق است که به کسب توانایی بالقوه جسمی، اجتماعی و سلامت روانی اشاره دارد [8, 9]. 
بر اساس مباحث مرتبط با سالمندی، موضوع «درگیری و مشارکت فعال در زندگی» به عنوان یکی از مؤلفه‌های کلیدی در سالمندی موفق شناخته شده [10] و این مؤلفه درکنار سایر معیارهای این دوران، مانند بهبود کیفیت ادراک از زندگی و محیط عینی، در ارتباط مستقیم با حضور سالمند در محیط‌ها و فضاهای عمومی است [11]. 
بر اساس رویکرد سازمان بهداشت جهانی توزیع خدمات عمومی در محیط‌ها، فضاها و مکان‌های تعبیه‌شده در جوامع دوست‌دار سالمند، تناسب حداکثری با نیازها و محدودیت‌های افراد سالمند را دارد. بر این اساس، خدمات و طراحی فضاهای شهری و خدمات فرهنگی و بهداشتی به شکلی ارائه می‌شود که افراد سالمند بدون وابستگی یا با دریافت حداقل کمک از دیگران، بتوانند از این امکانات بهره‌مند شوند [11]. 
علاوه بر این، در این مکان‌ها توجه به نیازهای افراد سالمند به عنوان یک شاخص مؤثر در ایجاد تعاملات بین فردی، مدنظر قرار می‌گیرد [12]؛ بنابراین متناسب‌سازی فضاهای شهری که سالمندان به حضور در آن‌ها نیازمند بوده و هم اکنون با مشکلاتی در آن مواجه‌اند به عنوان یک راهکار مؤثر در بهبود مشکلات دوران سالمندی شناخته می‌شود [13]. 
یکی از مکان‌های نیازمند متناسب‌سازی برای استفاده بهینه سالمندان، اماکن مذهبی است، چرا که بسیاری از سالمندان به حضور در این مکان‌ها تمایل شدیدی دارند. حضور در این اماکن باعث حفظ ارتباطات اجتماعی، انجام فعالیت‌های داوطلبانه، کسب اطلاعات و دادن آموزش‌های مرتبط با سلامت و تأمین نیازهای معنوی این دوران می‌شود [14]. 
رفتارها و نگرش‌های مذهبی، تأثیر مثبتی بر معنادار کردن زندگی دارند. رفتارهایی همچون توکل به خدا، عبادت و زیارت می‌توانند امید به زندگی ایجاد کنند و آرامش درونی برای سالمند فراهم کنند. همچنین استفاده سالمندان از این اماکن به کاهش اضطراب مرگ، افزایش امید به زندگی و کاهش رنج‌های ناشی از افت سلامتی کمک می‌کند. 
تحقیقات نشان داده است سالمندان بیش از افراد جوان به تأثیر ایمان بر زندگی اقرار دارند و تلاش می‌کنند همواره اعمال مذهبی را انجام دهند و در مکان‌های مذهبی حاضر شوند. در همین راستا مساجد، به عنوان یک مکان با اثرات مثبت و سازنده‌ در خصوص سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمندان تلقی می‌شوند. در ایران نیز همانند سایر کشورهای اسلامی، یکی از مکان‌هایی که سالمندان بیشترین حضور را در آن دارند، مساجد است [15]. 
بر اساس مباحث علم سالمندشناسی، یکی از راه‌های بهبود مشارکت‌های اجتماعی، متناسب‌سازی محیط و به تبع آن تأمین ایمنی، افزایش اعتماد به نفس و استقلال سالمندان در استفاده از مکان‌هایی است که سالمندان در آن شرکت می‌کنند [13 ،11 ،‌9]. 
در این خصوص اگرچه در سال‌های گذشته، مطالعات داخلی در مورد تبیین معیارهای تناسب ساختاری مرتبط با سالمندان در محیط‌هایی مانند داروخانه، بیمارستان و سایر محیط‌های شهری انجام شده است [16, 17, 18]، اما با وجود اهمیت چشمگیر تناسب ساختاری مساجد برای سالمندان جامعه ایرانی، در تدوین استانداردها، ضوابط، مقررات و راهنمایی‌های مربوط به طراحی و ساخت مساجد در داخل ایران، به مسائل مربوط به سالمندان توجه کافی نشده و مطالعات داخلی مخصوصاً مطالعات کیفی از منظر سالمندشناسی و ارگونومی با تکیه بر نظرات سالمندان دارای محدودیت است.
 با توجه به نقش مهم مساجد به عنوان یکی از اصلی‌ترین پایگاه‌های دینی معنوی در موضوعات مرتبط با مسائل اجتماعی، روانی و جسمی سالمندان، رشد جمعیت سالمندان ایرانی در سال‌های اخیر و همچنین نادیده گرفتن طراحی‌های اختصاصی این قشر کثیر در مساجد (و سایر اماکن معنوی) به نظر می‌رسد اقدام در جهت شناسایی و رفع موانع موجود در مساجد برای حضور سالمندان، امری لازم و ضروری است. 
در همین راستا، هدف مطالعه حاضر، تبیین مؤلفه‌های تناسب ساختاری مساجد دوستدار سالمند از طریق پژوهش کیفی بود. دلیل انتخاب روش کیفی در این پژوهش، این است که سعی می‌کند بدون هیچ‌گونه پیش‌فرضی با واقعیت رو‌به‌رو شود و تأکید این روش، بیشتر بر مشاهده پدیده‌ها به‌صورت طبیعی است و می‌توان از نتایج آن در تبیین مؤلفه‌ها و جهت ایجاد نظریه‌های جدید استفاده کرد. 
روش‌ مطالعه
مطالعه حاضر از نوع مطالعات کیفی با رویکرد تحلیل محتوای متعارف است. این روش جایگاه ارزشمندی در گستره تحقیقات داشته و ابزار مناسبی برای پژوهشگران کیفی به شمار می‌آید. در این روش، نوشتارها برای استخراج درون‌مایه‌های اصلی و الگوهای موجود در بین داده‌ها، مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند [19]. 
در این مطالعه، جامعه مورد پژوهش را سالمندان مراجعه‌کننده به مساجد شهر بابل با سن بیش از شصت سال (بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی) تشکیل دادند. انتخاب مساجد به عنوان محیط پژوهش بر اساس توزیع جغرافیایی (در چهار منطقه شمال، جنوب، شرق و غرب شهر بابل) انجام شد که دوازده مسجد به عنوان محیط پژوهش (جهت تحت پوشش قراردادن مناطق چهارگانه) بررسی شد و نمونه‌گیری از افراد سالمند به صورت مبتنی بر هدف تا اشباع داده‌ها، در بازه زمانی بهمن 98 تا خرداد 1399 صورت گرفت، همچنین محل انجام مصاحبه‌ها در محوطه داخلی مسجد بود. 
معیار ورود انتخاب سالمندان در این پژوهش حضور مرتب و هفتگی در مساجد جهت انجام فرایض دینی (حداقل سه بار در هفته)، قادر بودن انتقال تجربیات و دیدگاه‌های خود درباره موضوع (دارا بودن شنوایی و تکلم مناسب) و تمایل به شرکت در مطالعه بود. بدین ترتیب افراد شرکت‌کننده از هر دو جنس (زن و مرد) که از نظر میزان تحصیلات در سطوح متفاوتی قرار داشتند، انتخاب شدند. پس از اخذ مجوز اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی بابل‌‌(IR.MUBABOL.HRI.REC.1398.324) به مساجد مراجعه شد. طی انجام مطالعه، موارد اخلاقی همانند اخذ رضایت آگاهانه، توضیح در مورد محرمانه ماندن مصاحبه‌ها و حق کناره‌گیری از مصاحبه و تحقیق در هر زمان، یادآوری شد. 
 در این مطالعه، فرایند نمونه‌گیری و مصاحبه تا اشباع داده‌ها انجام شد که نهایتاً با هجده سالمند مصاحبه شد. بر اساس راهنمای مصاحبه‌های نیمه‌‌ساختار یافته، برای انجام مصاحبه‌ها از سؤالات نیمه‌باز استفاده شد. راهنمای اولیه مصاحبه بر اساس بررسی متون و به منظور تعیین روایی توسط چند نفر از استادان متخصص در این زمینه بررسی و بازبینی شدند. پس از آن در قالب مطالعه پایلوت با دو نفر از سالمندان، سؤالات راهنمای مصاحبه تصحیح و راهنمای پرسش‌گری اصلی تهیه شد.
در مسیر مطالعه نیز، برحسب ضرورت، سؤالات بازنگری شدند. مصاحبه‌ها به صورت انفرادی و چهره به چهره در فضای داخلی مساجد انجام شد. طول مدت انجام هر مصاحبه بین بیست تا چهل دقیقه بود. مصاحبه‌ها تا رسیدن به اشباع اطلاعات (یعنی تا جایی که دیگر درون‌مایه جدیدی اضافه نمی‌شد) ادامه یافتند. با توجه به پاندمی کووید-19، پروتکل‌‌های بهداشتی و توصیه‌های مرتبط با ویروس کرونا، از‌جمله استفاده از ماسک، دستکش، فاصله مناسب و انجام مصاحبه در فضای باز یا دارای تهویه مناسب، هنگام مصاحبه رعایت شد و در صورت عدم تمایل سالمند جهت انجام مصاحبه حضوری، مصاحبه به صورت تماس تلفنی انجام شد.
روش جمع‌آوری داده‌ها به صورت مصاحبه عمیق و نیمه‌ساختارمند بود و سؤالات بر مبنای سؤال کلی تحقیق طرح شد. به عنوان مثال، سؤال محوری از سالمند: «موانع و مشکلات ساختاری‌ای که شما و سایر سالمندان در استفاده از محیط مسجد دارید، چیست؟« بود. برای عمق دادن به مصاحبه، استخراج اطلاعات بیشتر و نیز برای پیش‌برد مصاحبه از سؤالات اکتشافی مانند «آیا می‌توانید توضیح بیشتری در این باره بدهید؟ و...» استفاده شد. سپس با گذشت زمان و انجام تجزیه و تحلیلی در مورد نکات ذکر‌شده و با استفاده از سؤالات تکمیلی در حیطه‌های مرتبط با شرایط محیطی و شرایط ساختاری به عمق تجارب سالمندان در زمینه مؤلفه‌های تناسب ساختاری مساجد سالمند دوست به دست آمد.
بر این اساس، مکالمات ضبط‌شده در مصاحبه‌ها کلمه به کلمه بازنویسی و به‌طور همزمان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. مراحل تجزیه و تحلیل به این صورت بود که ابتدا مصاحبه‌ها (جهت غوطه‌ور شدن در داده‌ها) چندین بار خوانده شدند، سپس با استفاده از شیوه‌‌های مقایسه مداوم و به روش آنالیز محتوایی تجزیه و تحلیل شدند. تحلیل محتوا با استفاده از روش مرحله‌ای انجام ‌شد که توسط کوال (1996‌) توصیف شـده اسـت [20]. به این صورت که داده‌ها در قالب واحدهای مفهومی به عنوان کد، زیرطبقه و طبقه دسته‌بندی شدند [19].  
به منظور صحت و استحکام این پژوهش، محقق در طول انجام تحقیق، کاملاً درگیر کسب اطلاعات بود. متون و مصاحبه‌ها و لیست طبقات توسط تیم پژوهش که در انجام تحقیقات کیفی تجربه کافی داشتند، بازبینی شدند. همچنین دو معیار باورپذیری و مقبولیت به کار گرفته شد. بدین منظور از روش‌های مشاهده مداوم، حضور طولانی مدت در میدان پژوهش، اختصاص زمان کافی برای بررسی جزئیات داده‌ها، یادداشت در عرصه و بررسی تأییدپذیری یافته‌ها توسط تیم پژوهش و مشارکت‌کنندگان استفاده شد [21].
یافته‌ها
در این پژوهش هجده سالمند مراجعه‌کننده به مساجد شهر بابل، در محدوده سنی 61 تا 72 سال مشارکت کردند (با میانگین و انحراف معیار 2/99±‌66/33 سال)، که از این تعداد، سیزده نفر زن و هفده نفر متأهل بودند. سایر اطلاعات مربوط به سالمندان مشارکت‌کننده در این پژوهش در جدول شماره 1 آمده است. 


پس از خواندن دقیق مصاحبه‌ها و جدا کردن واحدهای مفهومی به عنوان کد، تعداد 520 کد اولیه به دست آمد که با انجام مقایسه مداوم و تجزیه و تحلیل داده‌ها، این کدها در هجده زیر طبقه قرار گرفت که درنهایت پنج طبقه اصلی شامل محیط خارجی، محیط داخلی، برخورداری از امکانات اولیه رفاهی، تجهیزات و تسهیلات داخلی از آنها حاصل شد که نحوه شکل‌گیری این طبقات در جدول شماره 2 آمده است و در ذیل به شرح آن پرداخته‌ایم.


طبقه اصلی اول: محیط خارجی
دسترسی‌پذیری به عنوان یکی از زیر‌طبقات استخراج‌شده توسط سالمندان مشارکت‌کننده در این مطالعه، به یک مفهوم کلی اشاره دارد که میزان و درجه آسان بودن دسترسی به مسجد را مشخص می‌کند. در این خصوص سالمند مشارکت‌کننده‌ای عنوان می‌کند: «از وقتی اینجا اومدم مسجد نمی‌رم، مسجد نزدیک خونمون نیست، من هم اینجا نمی‌رم، دسترسی به مسجد مشکله، چون زانو درد دارم.»
یکی دیگر از زیرطبقات استخراج شده از طبقه اصلی محیط خارجی در این مطالعه، دسترسی به پارگینگ بود. در این خصوص سالمند مشارکت‌کننده‌ای عنوان می‌کند که «بیشتر مساجد در شهر ما یا داخل محله‌ها هستن یا اگر هم تو خیابون‌های اصلی هستن، قابل دسترسی از طریق ماشین رو دارن، ولی پارکینگ ندارن، یعنی یکی از مشکلات اینه که پارکینگ ندارن، اگه یکی از اعضای خانواده بخواد ما رو برسونه، اگه راه دور باشه و نتونیم پیاده‌روی کنیم، بچه‌ها بخوان برسونن، چون پارکینگ نداره ما رو رسوندن باید برن تا حالا هر وقت بتونن ما رو برگردونن.
زیر‌طبقه استخراج‌شده دیگر از طبقه اصلی محیط خارجی، دسترسی به حمل‌و‌نقل عمومی برای سالمندان بود، به‌طوری‌که یکی از سالمندان مشارکت‌کننده در این خصوص بیان می‌دارد که «اگر هم بتونن یه سری امکاناتی قبل از مسجد شروع کنن، حالا یا افرادی که دارن میان تو این سنین هستن، یه امکاناتی بذارن برای مسجد، مسجد برای این‌ها بذاره، یعنی بیاد وسایل نقلیه راحتی برای این‌ها بذاره، هستن ماشین‌هایی که صندلی‌هاشون خوبه، راحت‌تره، اینارو بیاره مسجد و ببره، اگر این کارو بکنن خیلی خوبه.»
طبقه اصلی دوم: محیط داخلی
بر اساس نتایج، محوطه‌سازی به عنوان یکی از زیرطبقات استخراج‌شده در این مطالعه بود، به‌طوری‌که یکی از سالمندان مشارکت‌کننده در این خصوص بیان می دارد که «حیاط محوطه دور مسجد هم فضای سبز داره که برای سالمند‌ها خوبه، برای آرامش روحی.»
دو زیر‌طبقه استخراج‌شده دیگر از طبقه اصلی محیط داخلی در مساجد، مربوط به نابرابری جنسیتی در تقسیم‌بندی فضای داخلی و وسعت فضای داخلی بود، به‌طوری‌که دو تن از سالمندان مشارکت‌کننده در این خصوص، به ترتیب بیان می‌دارند که «مسجد‌هایی که ساختن قسمت پایین رو می‌کنن مردونه، قسمت بالا زنونه است، که این خیلی سخته، همشم پله داره، خیلی برای خانم‌ها مثلاً آسیب‌پذیرتر از آقایون هستن، خب آقایونم در سن کهولت هم هستن، ولی باز خانم‌ها بیشتر، بعضی وقت‌ها مثلاً نوه‌مون با ما میاد، بیشتر اوقات خانم‌ها با نوه‌هاشون میرن، بعد این پله خیلی سخته» و «تو شب‌های خاص مثل شب‌های احیا یا مراسم‌های ختم که مسجد خیلی شلوغ میشه، فضا برای نشستن خوب نیست. هر کی زودتر بیاد جای بهتری می‌گیره، اگه دیرتر بیاد جای بدتری گیرش میاد. افراد مسن دوست دارن راحت‌تر باشن، پاشون رو دراز کنن، راحت بشینن.»
بر اساس نتایج، جداسازی (پارتیشن‌بندی) فضای داخلی و تزئینات و زیباسازی فضا نیز به عنوان زیرطبقات دیگر استخراج‌شده در این مطالعه بوند. در این خصوص دو تن از سالمندان مشارکت‌کننده به ترتیب بیان می‌دارند که «سالمند از نظر بدنی با افراد دیگر فرق می‌کنه، ممکنه بقیه گرمشون باشه، ولی سالمند سردش باشه، به نظر من اگه کولرهای بسیار قوی در مسجد هست و بقیه دوست دارن این‌ها روشن باشه، شاید سالمند سردش باشه و نخواد، کاش یک فضای جدایی باشه، برای سالمندان که بتونن در اون فضا بشینن و دما برای اون‌ها تنظیم بشه» و «ورودی مسجد وقتی وارد می‌شید، خود درش، جلوش، این شکل‌ها، تزیین داشته باشه که بتونن می‌رن تو مسجد با دعاهای مختلف تزیین بشه که آدم میره راحت‌تر باشه، می‌خواد غفیله بخونه، زیارت عاشورا بخونن، نشسته می‌خوان بخونن، یه تابلویی جلوشون باشه، بعضی از زیارت‌نامه‌ها، دعای فرج و... مردم شادتر می‌شن، جذب می‌شن.«
طبقه اصلی سوم: برخورداری از امکانات اولیه رفاهی
سیستم صوتی به عنوان یکی از زیر‌طبقات استخراج‌شده، یکی از موضوعات مورد تأکید سالمندان در مساجد بود. در این خصوص سالمند مشارکت‌کننده‌ای بیان داشت که «در مورد سر و صدا هم بلندگو صداش زیاد نباشه، بعضی‌ها ناراحتی قلبی دارن، بعضی‌ها مریضن، فضای مسجد طوری باشه که این صدا و صدای بلندگو فقط داخل همون مسجد باشه، بیرون از مسجد صدا نره، مردم ناراحت نشن یا از صدای بلندگو، خلاصه به اینا فشار میاد، به خاطر ناراحتی‌هایی که دارن نمی‌تونن تحمل کنن، صداها رو باید مراعات کنن.»
همچنین در این مطالعه، یکی دیگر از زیرطبقات استخراج‌شده از طبقه اصلی برخورداری از امکانات رفاهی اولیه، زیر‌طبقه سیستم تهویه بود که این موضوع اهمیت خاصی در بین سالمندان شرکت‌کننده داشت، به‌طوری‌که یکی از سالمندان مشارکت‌کننده در این خصوص بیان می‌دارد که «بعد پنجره‌ها که بتونه هوا رو جابه‌جا کنه، سیستم تهویه خوب نداره مساجد، به‌خصوص طبقه بالا که پنجره هم اصلاً نداره تهویه‌اش از طریق طبقه پایین صورت می‌گیره، به اون شکل عموماً پنجره‌ای نداره که تهویه خوب شه که هوای سالم و تازه بیاد داخل.»
در این مطالعه، دو زیر‌طبقه استخراج‌شده دیگر در مورد طبقه اصلی برخورداری از امکانات رفاهی اولیه، به ترتیب زیرطبقه نور و روشنایی و سیستم سرمایش و گرمایش بود، به‌طوری‌که دو تن از سالمندان مشارکت‌کننده به ترتیب بیان می‌دارند که «از نظر نور هم زیاد جالب نیست. نورها یه طوری هستن که با اینکه این همه لامپ روشنه، ولی باز تاریک به نظر می‌رسه» و «عموما سرمایش و گرمایش به خاطر دو طبقه بودن و اینکه فضا باز هست عموماً مشکل دارن، مخصوصاً زمستون، خانم‌ها مجبورن با همون لباس کلفت نماز بخونن. باید آدم بتونه خودش رو برای نماز آماده کنه. برای سالمندها گرما خیلی مهم‌تره تا سرما، چون از باد کولر شاید زیاد خوشمون نیاد، ولی از گرما لذت می‌برن چون پامون درد می‌کنه.»
طبقه اصلی چهارم: تجهیزات
بر اساس یافته‌های این مطالعه، تجهیزات یکی از طبقات اصلی و عامل مهم تسهیل‌کننده در حضور سالمندان و استفاده از فضای مساجد توسط آنان است. بر اساس نتایج، مناسب سازی ملزومات داخلی به عنوان یکی از زیرطبقات استخراج‌شده در این مطالعه بود، به‌طوری‌که سالمند مشارکت‌کننده‌ای در این مطالعه بیان می‌دارند که «یکی از مشکلاتی که جامعه ما درگیر اون هست، مشکلات نشستن روی زمین هست برای این سنین، باید ترتیبی داده بشه که اگه برای سخنرانی مسجد بشینن، باید حتماً صندلی باشه، صندلی دسته‌دار باشه تا مردم برخاستن‌شون راحت باشه، خیلی‌ها هستن که مشکل برخاستن دارن، یعنی راه رفتن‌شون مشکله و این‌ها باید لحاظ بشه.» 
بر اساس نتایج، زیرطبقه دیگر استخراج‌شده در مورد طبقه اصلی تجهیزات در این مطالعه، زیر‌طبقه ایجاد ایمنی بود، به‌طوری‌که یکی از سالمندان مشارکت‌کننده بیان داشت که «بیشتر مساجد طبقه بالا رو برای خانم‌ها در نظر می‌گیرن، خانم‌ها هم که می‌دونید همه زانو درد و کمردرد دارن، برای رفتن به طبقه بالا لازمه که نرده‌ای داشته باشه مسجد، نرده داشته باشه که همه هم که سن‌شون بالائه، با نرده میرن بالا.»
طبقه اصلی پنجم: تسهیلات داخلی
در این مطالعه یکی دیگر از طبقات استخراج‌شده بر اساس تجزیه و تحلیل نتایج، طبقه اصلی تسهیلات داخلی در مساجد است که به عنوان یک عامل مهم و کمک‌کننده در حضور سالمندان در مساجد شناخته می‌شود. در این مطالعه، وسایل ارتباطی بین طبقات، به عنوان یکی از زیرطبقات مرتبط با طبقه اصلی تسهیلات داخلی، استخراج شد، به‌طوری‌که سالمند مشارکت‌کننده‌ای بیان داشت که «مسجد ما یه مدت آسانسور نداشت و برای من که سالمند هستم، خیلی سخت بود. در حدود بیست تا پله داشت که من تا برسم بالا، ممکن بود نماز شروع شده باشه، برای من خیلی سخت بود رفتن و برگشتن از پله‌ها.»
زیر‌طبقه دیگر استخراج‌شده از طبقه اصلی تسهیلات داخلی، سرویس بهداشتی و دستشویی بود که در بین سالمندان شرکت‌کننده در مساجد از اهمیت خاصی برخوردار است. در این خصوص سالمند مشارکت‌کننده‌ای بیان داشت که «مهم‌ترین و بهترین چیز برای یک سالمند به نظر من دسترسی به سرویس بهداشتیه.»
وضوخانه نیز به عنوانی یکی دیگر از زیرطبقات طبقه اصلی تسهیلات داخلی بین سالمندان بود، به‌طوری‌که یکی از سالمندان مشارکت‌کننده بیان داشت که «بعد وضوخانه داشته باشه، وضوخانه هم باید مجاور مسجد باشه، یعنی خانم‌هایی که بالا هستن دیگه برای وضو گرفتن پایین نیان.» 
خدمات مرتبط با پذیرایی نیز به عنوان یکی دیگر از زیرطبقات، طبقه اصلی تسهیلات داخلی، در این مطالعه شناخته شد و یکی دیگر از عوامل اشاره‌شده در سالمندان بود، به‌طوری‌که یکی از سالمندان مشارکت‌کننده در این خصوص بیان داشت که «یه آشپزخونه کوچیک اون بالا زدن که بالا مردها که هستن، دیگه از طرف زن‌ها نرن، بالا وسیله گذاشتیم برای شست‌وشو و اینا دیگه پایین نیان. پله بالا نریم. اونجا بالا هم یه چیزی داریم گذاشتن، ظرفشویی گذاشتیم، بعد گاز تک شعله اینا گذاشتیم.»
بحث
مؤلفه‌های مربوط به محیط خارجی به عنوان یکی از طبقات اشاره شد. رفع نیازهای مربوط به مؤلفه‌های خارجی سالمندان جهت حضور بیشتر در مساجد را می‌توان یکی از طبقـات مهم به شمار آورد، چرا که بی‌شک بـدون فراهم کردن عوامل و تسهیلات محیط خارجی در مساجد، امکان حضور سالمندان و تأمین سـطوح بـالاتری از نیازمندی‌های آنان در محیط مساجد، همچـون ارتبـاط، مشارکت و آگاهی، کمتر امکان‌پذیر خواهـد بـود.
 بر اساس نتایج، به با توجه به ویژگی‌های مربوط به محیط‌های شهری، سیستم حمل‌ونقل ایمن و در دسترس به عنوان یک عامل بیرونی و تأثیرگذار در حضور سالمندان و مشارکت آن‌ها در مکان‌های عمومی شهر، تلقی شده و در بررسی و ارزیابی شهرهای دوستدار سالمند به عنوان یک معیار کلیدی و ارزشمند در نظر گرفته می‌شود [23 ،‌22، 12]، به‌طوری‌که در گزارش بلومبرگ، معیار فضاهای عمومی سالمندان و حمل‌ونقل آنان یکی از چهار معیار اصلی شهر نیویورک جهت دوستدار بودن سالمندان معرفی شد [24]. 
در مطالعه کیفی فیلدز روی سالمندان مراجعه‌کننده به کلیسا‌های ایالت تگزاس، مشکل حمل‌و‌نقل عمومی و عدم دسترسی به کلیسا به عنوان مؤلفه‌های تأثیرگذار خارجی و موانع حضور سالمندان در مراسم کلیسا گزارش ‌شد. بر اساس مصاحبه‌های صورت‌گرفته به دسترسی و فراهم بودن سیستم حمل‌و‌نقل عمومی به عنوان ویژگی‌های مهم در مکان‌های مذهبی دوستدار سالمند اشاره‌شد [25]. 
همچنین بر اساس مطالعه روف و تیریتو، گرچه سالمندان آفریقایی آمریکایی، سالمندان مذهبی‌ای هستند، اما به دلیلی محدودیت‌های عملکردی و مشکل عدم دسترسی به کلیسا و حمل‌و‌نقل عمومی قادر به شرکت در برگزاری مراسم در کلیساها به عنوان یک مرکز مهم در اجتماعات دوران سالمندی نیستند [27 ،26]. 
در ایران نیز مطالعه صادقی و همکاران دسترسی و استانداردسازی سیستم حمل‌و‌نقل درون‌شهری را به عنوان فعالیت‌های مورد تأکید جهت استفاده سالمندان شهر تبریز معرفی کردند [18]. عوامل تأثیرگذار دیگر محیط خارجی در حضور سالمندان در مسجد، دسترسی به پارکینگ بود. در این باره، نبود پارکینگ مخصوص در مساجد شهر سبزوار نیز از معضلات اشاره‌شده در مطالعه محمدی و همکاران بود [28]. فراهم کردن پارکینگ برای افراد سالمند و معلول همراه با محل‌های مناسب جهت پیاده کردن سالمندان از ویژگی‌های ساختمان‌های دوستدار سالمند است [29]. 
نباید از نظر دور داشت که تأمین خدمات و تسهیلات شهری چون حمل‌ونقل عمومی مناسب و ایجاد امکانات و خدمات محلی و تفریحی نزدیک به مکان‌های سکونتی، از‌جمله مواردی است که انگیزه سالمندان را به استفاده از فضا بیشتر می‌کند [22]. بر اساس تجزیه و تحلیل مصاحبه‌ها یکی دیگر از مؤلفه‌های تناسب ساختاری مساجد از منظر سالمندان، عوامل محیط داخلی مساجد بود. در این راستا، بر اساس مطالعات صورت گرفته در مکان‌های مذهبی کشورهای دیگر، توجه به مؤلفه‌های مرتبط با محیط داخلی به عنوان یک عامل تشویق‌کننده سالمندان در مکان‌های مذهبی شناخته می‌شود [30 ،25]. به عنوان مثال، لـذت بـردن از طبیعت و تماشای محیط‌هـای طبیعـی با ایجاد محوطه‌سازی در فضای مورد استفاده سالمند، اهمیـت زیـادی در احساس سرزندگی سالمند دارد و می‌تواند به افزایش حضور سالمند در فضاهای عمومی و همچنین ارتباط بهتر سالمندان با سایر افراد کمک کند [13].
بسیاری از معیارهای سالمندی موفق و زندگی خوب سالمندی، چـون بهبـود کیفیـت ادراک از زنـدگی و محیط عینی، در ارتباط مستقیم با فضاهای عمومی شهری و انگاره‌های محیطی این‌گونه فضاها قرار دارند. با توجه به مفهوم فضای عمومی شهری و اصول مربوط به آن، به نظر می‌رسد تلاش در جهت حفظ سرزندگی سـالمندان از طریق فراهم کردن زمینه حضور و مـشارکت شـهروندی سالمندان در فضاهای عمـومی شـهری، یکـی از عوامل دست‌یابی به اهداف متعالی سالمندی موفق باشد، چرا که سالمندی موفق، تقلید جوانی نیـست، بلکـه درگیـری و تعامل فعال سالمند با مردم، گروه‌ها، فعالیت‌ها و در کل بـا زندگی اسـت که این امکان را می‌توان با فراهم کردن محیط داخلی متناسب با ویژگی ‌سالمند، فراهم کرد [13]. 
در مطالعات صورت‌گرفته در زمینه رفع مشکلات و محدودیت‌های محیط داخلی جهت حضور سالمندان در مکان‌ها و اجتماعات مذهبی مسیحیان، تلاش و اقدامات فعالانه کلیساها و سایر نهادهای جامعه دوستدار سالمند در رفع موانع و مشکلات این مکان‌ها تأکید شده‌ است. در جوامع دوستدار سالمند، ارتقا و افزایش ارتباط اجتماعی در میان افراد سالمند در مکان‌های مذهبی، از‌جمله کلیساها، به عنوان متداول‌ترین روش جهت افزایش مشارکت سالمندان در جامعه، بهبود وضعیت سلامت جسمی روانی و همچنین عامل مهم در کاهش استرس و افزایش شوق و انگیزه سالمند به ادامه زندگی شناخته می‌شود. در این جوامع جهت میل به این هدف رفع مشکلات و محدودیت‌های محیط داخلی به عنوان یک اقدام اصلاحی و اولویت ضروری مبدل شده است [31 ،25]. 
اگرچه توجه به تناسب ساختاری بین محیط داخلی مورد استفاده سالمندان و نیازهای جسمی و روانی آنان در جوامع کنونی به رسمیت شناخته شده است [32]، اما هم‌راستا با نتایج این تحقیق، به‌طور گسترده تصدیق می‌شود که بسیاری از فضاهای عمومی مورد استفاده سالمندان در شهرها، به‌ویژه ساختمان‌های قدیمی، قابل دسترسی برای سالمندان نیستند و توجه به ویژگی‌های ساختاری از دیدگاه سالمندان حلقه مفقوده این مکان‌ها هستند.
 بر اساس تجزیه و تحلیل یافته‌ها یکی از مؤلفه‌ها که نقش تعیین‌کننده‌ای نیز در حضور افراد سالمند دارد، امکانات رفاهی موجود در مساجد است. توجه به نیازمندی‌های سالمندان با توجه به ویژگی‌های خاص خود در مورد سیستم‌های مورد استفاده در ساختمان‌ها، بسیار حائز اهمیت است. به عنوان مثال، باید به این موضوع توجه داشت که بر اساس اصول ارگونومی نیاز سالمندان به شدت روشنایی معمولاً دو تا سه برابر جوانان است [33].
فراهم‌آوری شرایط آسایش حرارتی (سیستم سرمایش، گرمایش)، سیستم روشنایی و تهویه قابل تنظیم، متناسب با ویژگی‌های جسمانی و فیزیولوژیکی افراد سالمند جزء سیستم‌های ضروری موجود در ساختمان‌های دوستدار سالمند شناخته می‌شود [35 ،34].
بر اساس نتایج حاصل از مطالعات انجام‌شده در مکان‌های مذهبی مورد تردد سالمندان (کلیساها)، عدم برخورداری از امکانات رفاهی در کلیساها و شرایط غیر‌استاندارد مربوط به سیستم‌های صوتی، تهویه و روشنایی حاکم بر این مکان‌ها یکی دیگر از عوامل بازدارنده حضور سالمندان در این دسته از مکان‌ها شده است. عدم حضور سالمندان در فعالیت‌های مذهبی کلیسا به علت نامناسب بودن امکانات رفاهی، احساس ناراحتی و از دست دادن تجربه را در سالمندان القا خواهد کرد، زیرا سالمندان در ارتباطات اجتماعی خود در مکان‌های مذهبی (مانند کلیسا و مساجد) قادر به انتقال تجربیات و دانسته‌های خود به دیگران نخواهند بود. این مسئله مهمی است، زیرا کمک به دیگران از طریق اعمال و فعالیت‌های مذهبی ممکن است به افراد سالمند کمک کند تا عزت نفس و احساس حضور مؤثر را در آنان تقویت کند و معنایی در زندگی خود پیدا کنند [36 ،‌25].
طبقه دیگر استخراج‌شده از مصاحبه سالمندان در مساجد، مؤلفه تجهیزات مساجد بود. شرایط محیطی و اجتماعی فضاهای عمومی مورد استفاده توسط افراد سالمند بر سلامت رفتاری و شکل‌گیری شخصیت فردی و اجتماعی افراد تأثیری انکار‌ناپذیر دارد [38 ،37 ،23]. 
در زمینه بررسی شاخص‌های دوستدار سالمند در کشور ایران، ضابطیان و همکاران نیز استفاده از تجهیزات قابل دسترس، متناسب با نیازهای سالمندان و دارای ایمنی و بدون مخاطرات بهداشتی را به عنوان شاخص‌های مناسب‌سازی فضاهای شهری مورد استفاده سالمندان معرفی کردند [39].
با توجه به نتایج به‌دست آمده، ارزیابی نیازمندی‌های سالمندان در فضاهای شهری، سالمندان وقتی در فضا حضور می‌یابند که مطمئن باشند فضا پاسخگوی نیازهای مختلف جسمی و روحی روانی آنان است. تأمین ایمنی و امنیت سالمندان در محیط، ایجاد حس اعتماد به نفس و استقلال در آنها، از‌جمله مواردی است که می‌تواند باعث حضور سالمندان در فضاهای شهری شود [22]. جامعه دوستدار سالمند باید از رابطه بین سلامت، ارتباط اجتماعی و حضور سالمندان در مکان‌های مذهبی آگاه باشند تا بتوانند اقداماتی جهت غلبه بر محدودیت‌ها و موانع موجود در مکان‌های مذهبی اتخاذ کند. بدین ترتیب مدیریت این مکان‌ها باید به اهمیت تجهیزات متناسب با سن سالمندان و ایمنی آن توجه خاصی داشته باشند و جهت متناسب‌سازی و افزایش ایمنی تجهیزات مورد استفاده با برنامه‌ریزان شهری و منطقه‌ای همکاری کنند [25].
یکی دیگر از مؤلفه‌های ساختاری مساجد در این پژوهش، تسهیلات داخلی مساجد بود. در بین مطالعات کمّی انجام‌شده و نیز مطالعات طراحی ابزارهای ارزیابی در مورد تسهیلات داخلی متناسب با نیازهای سالمندان در اماکن دوستدار سالمند (ازجمله بیمارستان، مساجد، خانه سالمندان و پارک‌ها)، توجه به ویژگی‌ها و مؤلفه‌های مرتبط با سرویس بهداشتی توجه خاصی را به خود اختصاص داده ‌است و ازجمله موضوعات حائز اهمیت و مورد توجه از سوی متخصصان و کارشناسان است [41  ،40 ،28 ،16]. 
در این خصوص می‌توان اظهار داشت که افزایش سن با تغییرات اسکلتی ماهیچه‌ای، کاهش قابل توجه قدرت عضلانی، کاهش توانایی در برقراری هماهنگی در عضلات و حرکات، کاهش توانایی در حفظ تعادل، خستگی سریع‌تر در عضلات و کندی واکنش به پدیده‌ها همراه است [42]. 
در همین راستا اختصاص چنین سهمی از توجه به سرویس‌های بهداشتی در اماکن مورد استفاده سالمند از منظر اصول ارگونومیکی و تناسب ساختاری با ویژگی‌های منحصر به فرد سالمندان دور از انتظار نیست. البته نباید از نظر دور داشت که در بین سالمندان دسترسی به سرویس بهداشتی متناسب، به مراتب نسبت به سایر تسهیلات داخلی ساختمان از اهمیت بیشتری برخوردار است [41 ]. 
از‌جمله تسهیلات داخلی پراهمیت دیگری که سالمندان در مساجد به آن اشاره کردند، موضوع وسایل ارتباطی بین طبقات بود. مساجد با توجه به یافته‌های این پژوهش و تمایل شدید سالمندان به حضور در مراسم مذهبی، از‌جمله مکان‌هایی نیازمند تسهیلات داخلی متناسب با سالمندان است. در این راستا، از‌‌جمله شکایت‌های سالمندان استرالیایی (202 سالمند بین 75 تا 79) از تسهیلات داخلی برای حضور در مجامع عمومی در مطالعه مکنزی، مشکل ورودی‌های نامناسب برای جابه‌جایی ویلچر و محدودیت سطح دسترسی بین طبقات و برای سالمندان بود [43]. همچنین در مطالعه کیفی لاوری و همکاران نیز نیاز به بالا رفتن از پله و عدم وسایل ارتباطی بین طبقات (بالابرها) به عنوان نگرانی جدی سالمندان گزارش شد [44]. دیگر تسهیلات داخلی اشاره‌شده، وضوخانه‌ها بود که این موضوع اهمیت زیادی را در نزد سالمندان به خود اختصاص داده است، به‌طوری‌که یکی از برنامه‌های متناسب‌سازی در مطالعه داوال و همکاران در وضوخانه مسجدی در کوالالامپور در جهت بهبود دسترسی و ارتقای رضایت‌مندی، انجام مداخلات ارگونومیکی متناسب با مراجعه‌کنندگان بود. 
بنابر نظر سالمندان در این مطالعه انجام اقدامات مداخله‌ای در محل نشستن در سرویس‌ها، بهبود روشنایی، تعبیه شیر آب، دستگیره‌های کمکی، وسیله‌ای برای تنظیم شیر آب در اولویت قرار داشت [30]. از طرفی شرایط نامطلوب در توالت برای نشستن فرد سالمند و نبود دستگیره جزء عوامل حادثه‌خیز در سرویس‌های فرد سالمند است [28]؛ بنابراین مساجد، بستری مناسب برای مشارکت‌های اجتماعی سالمندان و تأمین خواسته‌های معنوی و نیازهای دوران سالمندی است که باید دارای تناسب ساختاری مطلوبی برای همه‌ی گروه‌ها، به‌‌ویژه سالمندان باشد. 
با توجه به اینکه تحقیقات مشابه در این زمینه در ایران به ندرت انجام شده و تحقیقات انجام‌شده نیز با رویکرد مطالعه کیفی نیستند؛ بنابراین نتایج این تحقیق را می‌توان به عنوان نتایج جدید به حساب آورد. همچنین داشـتن یـک نگـاه طبیعـت‌گـرا، بـه دور از پیش‌داوری بـرای گـردآوری دیدگاه‌های گوناگون سالمندان طی روند مصاحبه و تجزیه و تحلیل آن، از خصوصیات مطالعه حاضـر بـه شـمار مـی‌رود. 
البته نباید از نظر دور داشت که برخلاف پژوهش کمّی، در این نوع از پژوهش معیارهای روشنی برای ارزیابی کیفیت و قدرت یافته‌ها وجود ندارد و این وظیفه پژوهشگر است که به روشنی مسیر را مشخص کند و شواهد غنی از کار خود ارائه کند؛ بنابراین در این پژوهش خود پژوهشگر می‌تواند نقش سوگیرانه‌ای در نتایج و تحلیل داشته باشد که می‌تواند به عنوان محدودیت مطالعه به آن اشاره کرد. به عنوان کاربردهای عملی و نظری این مطالعه نیز می‌توان ذکر کرد که با شناخت مشکلات موجود برای سالمندان شهر بابل در هنگام حضور در مساجد، می‌توان از این اطلاعات در برنامه‌ریزی و انجام اقدامات مدیریتی و ایجاد شرایط بهتر برای سالمندان و استفاده‌ عادلانه از خدمات استفاده کرد.
از طرف دیگر، در نظر گرفتن مؤلفه‌‌های استخراج شده مرتبط با ویژگی‌های ساختاری مساجد دوستدار سالمند (توسط مطالعه کیفی در این مطالعه)، قابلیت انجام در سایر مکان‌ها و مراکز تجمع سالمندان را دارد و می‌توان از این مؤلفه‌ها و توسعه آن استفاده کرد.
نتیجه‌گیری نهایی
این مطالعه به تبیین دیدگاه سالمندان، پیرامون مؤلفه‌های ساختاری مساجد از منظر سالمندان در مساجد شهر بابل پرداخته و به اسـتخراج طبقات اصلی محیط خارجی، محیط داخلی، برخورداری از امکانات اولیه رفاهی، تجهیزات و تسهیلات داخلی منجر شده است. مؤلفه‌های تعیین‌شده در این تحقیق می‌توانند در شناسایی، اولویت‌بندی نیازها و انتخاب نوع مداخلات در محیط مساجد متناسب با ویژگی‌های سالمندان کمک کنند. با توجه به اهمیت مطالعات در این زمینه و کمبود چنین مطالعاتی، نتایج این مطالعه می‌تواند زمینه‌ساز مطالعات آتی در زمینه مؤلفه‌های ساختاری مساجد دوستدار سالمند شود.
این مطالعه را می‌توان در مناطق دیگر جهت تأیید و تکمیل نتایج و با تلفیق با روش‌های تحقیق کّمی انجام داد تا جنبه‌های دیگری که ممکن است با توجه به محدودیت مکان مورد تحقیق و یا موارد فرهنگی خاص این منطقه، قابل کشف نبود، به دست آید.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این پژوهش مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی بابل قرار گرفته است (کد: R.MUBABOL.HRI.REC.1398.324).

حامی مالی
مطالعــه حاضــر برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده اول در مرکز تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی بابل است.

مشارکت نویسندگان
مفهـوم‌سـازی: آرام تیرگر؛ روش‌شناسـی، نـگارش پیش‌نویـس: سمانه پورهادی و ماندانا کلانتر؛ تحلیل: سمانه پورهادی؛ ویراستاری نهایی: تمامی نویسندگان.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد

تشکر و قدردانی
پژوهشگران از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی بابل به پاس حمایت از اجرای این پژوهش تشکر می‌کنند.



 

Refrences
1.Mirzaie M, Darabi S. [Population aging in Iran and rising health care costs (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 12(2):156-69. [DOI:10.21859/sija-1202156]
2.Zhong H. The impact of population aging on income inequality in developing countries: Evidence from rural China. China Economic Review. 2011; 22(1):98-107. [DOI:10.1016/j.chieco.2010.09.003]
3.Tanjani PT, Motlagh ME, Nazar MM, Najafi F. The health status of the elderly population of Iran in 2012. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2015; 60(2):281-7. [DOI:10.1016/j.archger.2015.01.004] [PMID]
4.Miri N, Maddah M, Raghfar H. [Aging and economic growth (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2019; 13(5):626-37. [DOI:10.32598/SIJA.13.Special-Issue.626]
5.Mansour Hosseini N, Javan Forouzande A. [The role of physical-semantic components of residential public spaces in accommodating the elderly (Case study: Ekbatan residential complex) (Persian)]. Hoviatshahr. 2018; 12(1):61-74. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_12498.html?lang=en
6.Borhaninejad V, Shati M, Bhalla D, Iranpour A, Fadayevatan R. A population-based survey to determine association of perceived social support and self-efficacy with self-care among elderly with diabetes mellitus (Kerman city, Iran). The International Journal of Aging and Human Development. 2017; 85(4):504-17. [DOI:10.1177/0091415016689474] [PMID]
7.Mohseni M, Iranpour A, Naghibzadeh-Tahami A, Kazazi L, Borhaninejad VR. The relationship between meaning in life and resilience in older adults: A cross-sectional study. Health Psychology Report. 2019; 7(2):133-8. [DOI:10.5114/hpr.2019.85659]
8.Cho J, Martin P, Poon LW, Study GC. Successful aging and subjective well-being among oldest-old adults. The Gerontologist. 2015; 55(1):132-43. [DOI:10.1093/geront/gnu074] [PMID] [PMCID]
9.Bernhold QS, Gasiorek J, Giles H. Communicative predictors of older adults’ successful aging, mental health, and alcohol use. The International Journal of Aging and Human Development. 2020; 90(2):107-34. [DOI:10.1177/0091415018784715] [PMID]
10.Stephens Ch, Flick U. Health and ageing —challenges for health psychology research. Journal of Health Psychology. 2010; 15(5):643-8. [DOI:10.1177/1359105310368178] [PMID]
11.Jeste DV, Blazer DG, Buckwalter KC, Cassidy KK, Fishman L, Gwyther LP, et al. Age-friendly communities initiative: Public health approach to promoting successful aging. The American Journal of Geriatric Psychiatry. 2016; 24(12):1158-70. [DOI:10.1016/j.jagp.2016.07.021] [PMID]
12.Zarghami E, Sharghi A, Olfat M. [Studying the Structural Equation Modeling (SEM) of sustainable age-friendly city indexes in Tehran (Persian)]. Journal of Sustainable Architecture and Urban Design. 2017; 5(1):61-74. https://jsaud.sru.ac.ir/article_855.html?lang=en
13.Pourjafar MR, Taghvaee AA, Bemanian MR, Sadeghi AR, Ahmadi F. [Effective environmental aspects of public spaces formation to achieve successful aging with emphasis on elderly preferences of Shiraz (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(1):22-34. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-291-en.html
14.Sadat SA, Taher Tolou Del MS. [The factors contributing to the livability of inhabitants of residential spaces (Persian)]. Journal of Sustainable Architecture and Urban Design. 2017; 5(1):47-60. https://jsaud.sru.ac.ir/article_854.html?lang=en
15.Abdi Zarin S, Akbarian M. [Successful aging under religious believes (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2007; 2(2):293-9. https://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-7-en.html
16.Rahmanpour MS, Tirgar A, Ebadi A, Sum Sh, Nikpour M. [Determining the components of the structural characteristics assessment tool for the age-friendly hospitals (Persian)]. Journal of Gerontology. 2019; 4(2):1-10. [DOI:10.29252/joge.4.1.1]
17.Bastani P, Dehghani M, Ahmadi Marzaleh M. [Assessing Shiraz pharmacies according to senior-friendly criteria (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 12(1):116-23. [DOI:10.21859/sija-1201116]
18.Sadeghi F, Kaldi AR, Sahaf R. [Elderly people and their family care explanation of their experience from age-friendly city of Tabriz (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2012; 6(S1):41-51. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-477-en.html
19.O’Brien BC, Harris IB, Beckman TJ, Reed DA, Cook DA. Standards for reporting qualitative research: A synthesis of recommendations. Academic Medicine. 2014; 89(9):1245-51. [DOI:10.1097/ACM.0000000000000388] [PMID]
20.Sayrs L. Interviews: An introduction to qualitative research interviewing. American Journal of Evaluation. 1998; 19(2):267-70. [DOI:10.1177/109821409801900217]
21.Rezapour Nasrabad R. [Criteria of validity and reliability in qualitative research (Persian)]. Journal of Qualitative Research in Health Sciences. 2017; 6(4):493-9. http://jqr1.kmu.ac.ir/article_91112.html
22.World Health Organization. Global age-friendly cities: A guide [Internet]. 2007 [Updated 2007]. Available from: https://www.who.int/ageing/publications/Global_age_friendly_cities_Guide_English.pdf
23.Steels S. Key characteristics of age-friendly cities and communities: A review. Cities. 2015; 47(1):45-52. [DOI:10.1016/j.cities.2015.02.004]
24.Office of the Deputy Mayor for Health and Human Services. Age-friendly NYC: Enhancing our city’s livability for older New Yorkers. New York: Council of the City of New York; 2009. https://books.google.com/books?id=icryngEACAAJ&dq
25.Fields NL, Adorno G, Magruder K, Parekh R, Felderhoff BJ. Age-friendly cities: The role of churches. Journal of Religion, Spirituality & Aging. 2016; 28(3):264-78. [DOI:10.1080/15528030.2016.1155526]
26.Roff LL, Klemmack DL, Simon C, Cho GW, Parker MW, Koenig HG, et al. Functional limitations and religious service attendance among african american and white older adults. Health & Social Work. 2006; 31(4):246-55. [DOI:10.1093/hsw/31.4.246] [PMID]
27.Tirrito T, Spencer-Amado J. Older adults’ willingness to use social services in places of worship. Journal of Religious Gerontology. 2000; 11(2):29-42. [DOI:10.1300/J078v11n02_03]
28.Mohammadi Z, Tirgar A, Sum Sh. [Assessment of the suitability of the structure of mosques in the light of the elderly’s needs (Persian)]. Journal of Pizhūhish dar dīn va Salāmat. 2018; 4(2):94-104. [DOI:10.22037/jrrh.v4i2.19475]
29.Plouffe L, Kalache A. Towards global age-friendly cities: Determining urban features that promote active aging. Journal of Urban Health. 2010; 87(5):733-9. [DOI:10.1007/s11524-010-9466-0] [PMID] [PMCID]
30.Dawal SZ, Mahadi WNL, Mubin M, Daruis DDI, Mohamaddan Sh, Abdul Razak FA, et al. Wudu’workstation design for elderly and disabled people in Malaysia’s mosques. Iranian Journal of Public Health. 2016; 45(S1):114-24. https://ijph.tums.ac.ir/index.php/ijph/article/view/6163/0
31.Cnaan RA, Boddie SC, Kang JJ. Religious congregations as social services providers for older adults. Journal of Gerontological Social Work. 2005; 45(1-2):105-30. [DOI:10.1300/J083v45n01_07] [PMID]
32.Fitzgerald KG, Caro FG. An overview of age-friendly cities and communities around the world. Journal of Aging & Social Policy. 2014; 26(1-2):1-18. [DOI:10.1080/08959420.2014.860786] [PMID]
33.Zhou YY, Zhu WD. Study on subjective evaluation of comfort of lighting environment in nursing institutions. Applied Mechanics and Materials. 2016; 858:262-6. [DOI:10.4028/www.scientific.net/AMM.858.262]
34.Luciano A, Pascale F, Polverino F, Pooley A. Measuring age-friendly housing: A framework. Sustainability. 2020; 12(3):848. [DOI:10.3390/su12030848]
35.James B, Saville-Smith K, Jaques R. Tools for good homes for ageing in place. Paper presented at: 6th Australasian Housing Researchers’ Conference. 8-10 February 2012; Adelaide, South Australia. https://www.researchgate.net/publication/292834425
36.Crowther MR, Parker MW, Achenbaum WA, Larimore WL, Koenig HG. Rowe and Kahn’s model of successful aging revisited: Positive spirituality- The forgotten factor. The Gerontologist. 2002; 42(5):613-20. [DOI:10.1093/geront/42.5.613] [PMID]
37.Lean OK, Zailani S, Ramayah T, Fernando Y. Factors influencing intention to use e-government services among citizens in Malaysia. International Journal of Information Management. 2009; 29(6):458-75. [DOI:10.1016/j.ijinfomgt.2009.03.012]
38.Fässberg MM, van Orden KA, Duberstein P, Erlangsen A, Lapierre S, Bodner E, et al. A systematic review of social factors and suicidal behavior in older adulthood. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2012; 9(3):722-45. [DOI:10.3390/ijerph9030722] [PMID] [PMCID]
39.Zabetian E, Taghvaei AA. [Elderly friendly cities through people participation (Persian)]. Journal of Housing and Rural Environment. 2009; 28(128):60-71. http://jhre.ir/article-1-53-en.html
40.Rashmi MR, Kasthuri A, Rodrigues R. Senior friendly hospitals: Development and application of criteria: A descriptive study. Indian Journal of Community Medicine. 2016; 41(4):256-62. [DOI:10.4103/0970-0218.193334] [PMID] [PMCID]
41.Zarghami E, Sharghi A, Olfat M. [Environmental features affecting the quality of life among elderly residents in nursing homes, case study: Shemiranat area in Tehran province (Persian)]. Journal of Iranian Architecture Studies. 2015; 4(7):111-26. http://jias.kashanu.ac.ir/article-1-708-en.html
42.Rahmanpour MS, Ebadi A, Tirgar A. [The necessity of ergonomic considerations in accreditation of hospitals with emphasize on elderly features (Persian)]. Iranian Journal of Ergonomics. 2018; 6(3):1-10. [DOI:10.30699/jergon.6.3.1]
43.Mackenzie L, Curryer C, Byles JE. Narratives of home and place: Findings from the housing and independent living study. Ageing & Society. 2015; 35(8):1684-712. [DOI:10.1017/S0144686X14000476]
44.Lavery AL. Aging in place: Perceptions of older adults on low income housing waitlists [PhD. dissertation]. Denver, CO: University of Denver; 2015. https://digitalcommons.du.edu/etd/356/