دوره 12، شماره 3 - ( پاییز 1396 )
جلد 12 شماره 3 صفحات 325-312 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Sadri Damirchi E, Ghomi M, Esmaeli Ghazi Valoii F. Effectiveness of Life Review Group Therapy on Psychological Well-Being and the Life Expectancy of Elderly Women. Salmand: Iranian Journal of Ageing 2017; 12 (3) :312-325
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1152-fa.html
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1152-fa.html
صدری دمیرچی اسماعیل، قمی میلاد، اسماعیلی قاضی ولوئی فریبا. اثربخشی درمان گروهی مرور زندگی بر بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی زنان سالمند. سالمند: مجله سالمندی ایران. 1396; 12 (3) :312-325
1- گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران. ، e.sadri@uma.ac.ir
2- گروه مشاوره خانواده، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3- روه مشاوره خانواده، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
2- گروه مشاوره خانواده، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3- روه مشاوره خانواده، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
متن کامل [PDF 5689 kb]
(4502 دریافت)
| چکیده (HTML) (10862 مشاهده)
متن کامل: (10579 مشاهده)
Extended Abstract
1. Objectives
Old age is a critical stage in human psychological transformation and has certain physical, cognitive, and social changes associated with it [1]. Statistical indicators show that the aging process has started in our country and is gradually increasing [2]. As people grow older, behaviors that promote health, especially maintaining performance, independence, and the quality of life becomes more important [3]. Health and quality of life are important indicators of psychological well-being. Psychological well-being quantifies the psychological aspect of quality of life. People having health and psychological well-being will be able to deal with problems and imperfections that come with age and find solutions for them [4]. Given the importance of psychological well-being and being hopeful for the elderly and the impact of life review in increasing their mental well-being, the aim of this research was to investigate the effectiveness of group therapy of life review on psychological well-being and the life expectancy of elderly women.
2. Methods & Materials
This is a semi-experimental study with pre-test and post test along with a control group. Six sessions of life review therapy, each of 90 minutes, was conducted over a period of 6 weeks by a trained therapist who was unaware of the goals of the research. The statistical population of the study comprised of all elderly women who lived in nursing homes of Ardebil. The statistical sample included 30 elderly women who were selected randomly and then equally divided into two groups: intervention and control. Ethical considerations of the research were obtaining informed consent of subjects and if necessary, their family; possibility of free will to leave the research; and privacy and security of individuals. This research was morally approved by the nursing homes of the city of Ardabil. To measure the dependent variable, the following scales were used: Reef Psychological Well-being Scale and Snyder’s Hope Scale.
The intervention therapy of this study has been adapted from Hyatt and Webster (1995)’s Life Review Therapy, and the sessions were as follows. Session 1: creating relationship and familiarity, session 2: talking about childhood memory and solving its conflicts, session 3: recollecting their teenage memories and solving conflicts, session 4: recalling the youth days and solving its conflicts, session 5: mentioning the middle-age’s memories and solving their conflicts, and final session: summarizing the therapy sessions. After the end of training, the post-test was carried out for both groups. The results were then analyzed by an analyst (blind) using Multivariate Covariance Analysis.
3. Result
In order to analyze the findings, the data were analyzed using descriptive and inferential statistics. At first, the demographic characteristics of the two groups were studied and extracted. Then, the results of pre-test and post-test of both the groups were evaluated, and descriptive statistics about variables were extracted as shown in Table 1.
As shown in Table 1, descriptive statistics of research variables including mean and standard deviation by pre-test and post-test in the intervention group and the control group is presented. To check the normal distribution of scores, Kolmogorov-Smirnov test was used. The results showed that the assumption of normal distribution of data is confirmed for the variables of the research in both turns of tests (P>0.05). In addition, to comply with the assumptions of the covariance test, Levin’s test was used. Considering the observed f score, psychological well-being and life expectancy were not significant at the level of 0.05 (P>0.05). Thus, the variance of the scores of psychological well-being and life expectancy in the two groups (intervention and control) were not statistically different, and the variances were equal.
1. Objectives
Old age is a critical stage in human psychological transformation and has certain physical, cognitive, and social changes associated with it [1]. Statistical indicators show that the aging process has started in our country and is gradually increasing [2]. As people grow older, behaviors that promote health, especially maintaining performance, independence, and the quality of life becomes more important [3]. Health and quality of life are important indicators of psychological well-being. Psychological well-being quantifies the psychological aspect of quality of life. People having health and psychological well-being will be able to deal with problems and imperfections that come with age and find solutions for them [4]. Given the importance of psychological well-being and being hopeful for the elderly and the impact of life review in increasing their mental well-being, the aim of this research was to investigate the effectiveness of group therapy of life review on psychological well-being and the life expectancy of elderly women.
2. Methods & Materials
This is a semi-experimental study with pre-test and post test along with a control group. Six sessions of life review therapy, each of 90 minutes, was conducted over a period of 6 weeks by a trained therapist who was unaware of the goals of the research. The statistical population of the study comprised of all elderly women who lived in nursing homes of Ardebil. The statistical sample included 30 elderly women who were selected randomly and then equally divided into two groups: intervention and control. Ethical considerations of the research were obtaining informed consent of subjects and if necessary, their family; possibility of free will to leave the research; and privacy and security of individuals. This research was morally approved by the nursing homes of the city of Ardabil. To measure the dependent variable, the following scales were used: Reef Psychological Well-being Scale and Snyder’s Hope Scale.
The intervention therapy of this study has been adapted from Hyatt and Webster (1995)’s Life Review Therapy, and the sessions were as follows. Session 1: creating relationship and familiarity, session 2: talking about childhood memory and solving its conflicts, session 3: recollecting their teenage memories and solving conflicts, session 4: recalling the youth days and solving its conflicts, session 5: mentioning the middle-age’s memories and solving their conflicts, and final session: summarizing the therapy sessions. After the end of training, the post-test was carried out for both groups. The results were then analyzed by an analyst (blind) using Multivariate Covariance Analysis.
3. Result
In order to analyze the findings, the data were analyzed using descriptive and inferential statistics. At first, the demographic characteristics of the two groups were studied and extracted. Then, the results of pre-test and post-test of both the groups were evaluated, and descriptive statistics about variables were extracted as shown in Table 1.
As shown in Table 1, descriptive statistics of research variables including mean and standard deviation by pre-test and post-test in the intervention group and the control group is presented. To check the normal distribution of scores, Kolmogorov-Smirnov test was used. The results showed that the assumption of normal distribution of data is confirmed for the variables of the research in both turns of tests (P>0.05). In addition, to comply with the assumptions of the covariance test, Levin’s test was used. Considering the observed f score, psychological well-being and life expectancy were not significant at the level of 0.05 (P>0.05). Thus, the variance of the scores of psychological well-being and life expectancy in the two groups (intervention and control) were not statistically different, and the variances were equal.
Covariance results showed that there is a significant difference between the two groups with respect to the variables of psychological well-being and life expectancy (P=0.001). This means that there is a significant difference in at least one of the variables of psychological well-being or life expectancy between intervention and control groups. To detect the variables having a significant difference, one-variable covariance analysis was used in MANCOVA. Also, the results of multivariate analysis of variance analysis showed the mean scores of the groups in each of the components of psychological well-being and the life expectancy for the purpose of comparison. According to these results, there was a significant difference between the mean of the groups in autonomy (F=5.46, P=0.05), dominance over the environment (F=6.55, P<0.05), personal growth (F=16.59, P<0.001), positive relationships with others (F=25.60, P<0.001), goal in life (F=13.78, P<0.001), self-acceptance (F=16.22, P<0.05), and life expectancy (F=15.44, P<0.001).
The results also showed that the degree of influence on the components of autonomy, dominance over the environment, personal growth, positive relationship with others, goal in life, self-acceptance, life expectancy were 0.19, 0.23, 0.43, 0.33, 0.38, 0.42, and 0.45, respectively. In other words, 0.19, 0.23, 0.43, 0.53, 0.38, 0.42, and 0.45% of the variations of scores for components of autonomy, dominance over the environment, personal growth, positive relationships with others, goal in life, self-acceptance, and life expectancy were related to life review training.
4. Conclusion
The results indicate a significant effect of intervention on the components of psychological well-being and life expectancy in elderly women. Therefore, the findings are consistent with these studies: the effectiveness of therapy for the management of life in the therapy of depression [8, 9], mental health of teens [10], reducing symptoms of anxiety and enhancing mental health [7, 11, 12], satisfaction with life [13], the effectiveness of life- review therapy on quality of life in cancer patients [14], Hamze Zadeh and Ghalejougi (2014), and the findings of Halford and Gemines (2013) on the effect of positive therapeutic remedies on increasing optimism and reducing depression in the elderly living in the nursing home [15-16]. Generally, in this research what can affect the psychological well-being of women is a comprehensive review of life in evaluating well-known areas of reference experiences.
Acknowledgments
This research did not receive any specific grant from funding agencies in the public, commercial, or not-for-profit sectors.
Conflict of Interest
The authors declared no conflicts of interest.
The results also showed that the degree of influence on the components of autonomy, dominance over the environment, personal growth, positive relationship with others, goal in life, self-acceptance, life expectancy were 0.19, 0.23, 0.43, 0.33, 0.38, 0.42, and 0.45, respectively. In other words, 0.19, 0.23, 0.43, 0.53, 0.38, 0.42, and 0.45% of the variations of scores for components of autonomy, dominance over the environment, personal growth, positive relationships with others, goal in life, self-acceptance, and life expectancy were related to life review training.
4. Conclusion
The results indicate a significant effect of intervention on the components of psychological well-being and life expectancy in elderly women. Therefore, the findings are consistent with these studies: the effectiveness of therapy for the management of life in the therapy of depression [8, 9], mental health of teens [10], reducing symptoms of anxiety and enhancing mental health [7, 11, 12], satisfaction with life [13], the effectiveness of life- review therapy on quality of life in cancer patients [14], Hamze Zadeh and Ghalejougi (2014), and the findings of Halford and Gemines (2013) on the effect of positive therapeutic remedies on increasing optimism and reducing depression in the elderly living in the nursing home [15-16]. Generally, in this research what can affect the psychological well-being of women is a comprehensive review of life in evaluating well-known areas of reference experiences.
Acknowledgments
This research did not receive any specific grant from funding agencies in the public, commercial, or not-for-profit sectors.
Conflict of Interest
The authors declared no conflicts of interest.
مقدمه
سالمندی قسمتی از زندگی طبیعی انسان است [1]. سالمندی و پیری از مراحل حساس در تحول روانی انسان است و تغییرات جسمانی، شناختی و اجتماعی خاصی به همراه دارد [2]. سالمندی دوران پختگی، ورزیدگی، زمان احساس بی‌نیازی، فرصت سیر به‌سوی کمال و رسیدگی به خویشتن و مرحله‌ای مؤثر و گران‌قدر در زندگی است [3]. بر طبق گزارشی که سازمان بهداشت جهانی در سال 2013 ارائه کرده است، پیش‌بینی می‌شود که بین سال‌های 2000 تا 2050، جمعیت افراد بیش از 60 سال جهان دوبرابر شود و از 11 درصد به 22 درصد افزایش یابد [4]. شاخص‌های آماری نشان می‌دهند که روند سالمندی در کشور ما آغاز شده و رفته‌رفته درحال‌افزایش است [5].
به موازات طولانی‌تر شدن عمر افراد، رفتارهای ارتقای سلامت، به‌ویژه حفظ عملکرد، استقلال و کیفیت زندگی مهم‌تر می‌شود [6]. سلامت و کیفیت زندگی از شاخص‌های مهم بهزیستی روان‌شناختی هستند. بهزیستی روان‌شناختی جزو روان‌شناختی کیفیت زندگی است که به عنوان درک افراد از زندگی در حیطه رفتارهای هیجانی، عملکردهای روانی و ابعاد سلامت روان تعریف شده است [7]. بر اساس الگوی بهزیستی روان‌شناختی، سازه بهزیستی روان‌شناختی از شش عامل زندگی هدفمند، رابطۀ مثبت با دیگران، رشد شخصی، پذیرش خود، خودمختاری و تسلط بر محیط تشکیل می‌شود [8]. بنابراین، ویژگی‌هایی مانند سازش‌یافتگی، شادمانی، اعتمادبه‌نفس و ویژگی‌های مثبتی از این دست، بیانگر سلامتی و بهزیستی روان‌شناختی است [9]. زمانی که افراد سلامت و بهزیستی روانی داشته باشند، می‌توانند در برابر مشکلات و ناملایماتی که برای آن‌ها به وجود می‌آید، چاره‌اندیشی و راه‌حل‌هایی را انتخاب کنند [10].
امید به زندگی، یکی از نشانه‌های سلامتی سالمندان است. [11]. امید مجموعه توانایی‌های فرد برای ایجاد گذرگاه‌هایی به سمت اهداف مطلوب و در ادامه داشتن انگیزه لازم برای استفاده از این مسیرهاست. امید هنگامی نیرومند است که هدف‌های ارزشمند را دربرگیرد و با وجود موانع چالش‌انگیز ولی برطرف‌شدنی، احتمال دستیابی به آن هدف‌ها در میان‌مدت وجود داشته باشد [12]. پیرشدن با خود تغییراتی قطعی را به همراه می‌آورد که فراتر از مسئله زمان و عمر است؛ مسائلی نظیر رفتن فرزندان از خانه، مرگ یکی از همسران، معلولیت و به ویژه بازنشستگی و کم‌شدن روابط اجتماعی. این تغییرات می‌تواند باعث کم‌شدن امید به زندگی و تجربه احساس تنهایی در افراد سالمند شود [13]. در این زمینه بایلی و اسنایدر بیان کرده‌اند که سالمندان، به ویژه آن‌هایی که متارکه کرده‌اند، بیوه هستند یا از خانه طرد شده‌اند، امید کمتری را تجربه می‌کنند [14].
در این میان، نوع نگاه به گذشته عامل مؤثری در بهزیستی روانی و امید در زندگی سالمندان است [15]. درمان مرور زندگی مبتنی به نظریه رشد اریکسون، جایی که در مرحله هشتم فرد سعی می‌کند به یکپارچه‌سازی دست یابد، برمی‌گردد، اما باتلر با ارائه چارچوبی برای انجام این وظیفه رشدی آن را هدفمند کرده و شکل درمانی به آن بخشیده است [16]. باتلر مرور زندگی را کنش طبیعی و فرایند عمومی می‌داند که طی آن فرد تجربیات گذشته خود را فرامی‌خواند، به آن فکر می‌کند، آن را ارزیابی می‌کند و با هدف دستیابی به خودشناسی بیشتر در عمق آن فرو می‌رود [17]. جنبه درمانی مرور زندگی از طریق تجربه مجدد این تجارب و تعارضات، باعث ارزیابی مجدد، حل آن‌ها و در نتیجه انسجام و یکپارچگی شخصیت می‌شود [18]. مرور زندگی فرایندی ساختاریافته است که در آن موضوعات خانوادگی بررسی می‌شود [19]. عناصر درمان مرور زندگی عبارت است از: 1. مراجع: مرور و بررسی خاطرات مثبت و منفی کل زندگی، بازسازی و یکپارچه‌سازی داستان زندگی خود برای آرامش مجدد و کاهش احساسات منفی و افسردگی یا اضطراب. 2. خاطرات منسجم: در خاطرات منسجم بر حل‌کردن، معنادادن و برقراری ارتباط بین تعارضات حال و گذشته فرد یا تجربیات دیگر تمرکز می‌کنند. 3. خاطرات سودمند و مفید: مرور و بررسی خاطرات سودمند به‌منظور نشان‌دادن چگونگی موفقیت و حل مسائل در گذشته توسط خود مراجع و استفاده از تجربیات مقابله‌ای و موفقیت‌آمیز گذشته برای حل مشکلات فعلی. 4. خاطره‌پردازی: بر داستان‌های معنادار و تقویت قوه تخیل و بیان هنرمندانه تجربیات گذشته تمرکز دارد [20]. در نهایت درمان مرور زندگی موضوعاتی را خطاب قرار می‌دهد که به دلیل تعارضات حل‌نشده، بررسی آن‌ها باعث رنجش، تنفر و احساس گناه می‌شود و مراجع در مرور آن‌ها به‌تنهایی مشکل دارد [17]. بنابراین هدف از درمان مرور زندگی کمک به مراجع برای کاهش بازداری شناختی و پردازش مجدد افکار مزاحم، ناخواسته و عواطف مربوط به حوادث منفی گذشته است [21]. فرایند مرور زندگی به سالمندان این فرصت را می‌دهد که با درنظرگرفتن موفقیت‌های خودشان به حل تعارضات طولانی و قدیمی خود بپردازند [22].
هابر، در پژوهش خود به این نتیجه رسید درمان گروهی مرور زندگی در درمان افسردگی زنان سالمند مؤثر است [20]. هایت و همکاران در مطالعه خود نشان دادند که درمان گروهی مرور زندگی بر کاهش میزان اضطراب در شرکت‌کنندگان سالمند مؤثر هست [23]. همچنین وات و همکاران، در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که درمان گروهی مرور زندگی در کاهش اضطراب سالمندان مؤثر است [24]. کورت و همکاران اثربخشی درمان گروهی مرور زندگی را مداخله زودهنگامی در زمینه کاهش افسردگی، علائم اضطراب و تقویت سلامت روانی نشان داده‌اند [25]. تقدسی و همکاران دریافتند که درمان مرور زندگی با رویکرد معنوی می‌تواند کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سرطان را بهبود بخشد [26]. علیزاده‌فرد در پژوهش خود نشان داد که استفاده از روش درمانی مرور زندگی، به نحو چشمگیری باعث کاهش دردهای مزمن دوره سالمندی می‌شود [27]. دهقان در مطالعه خود به این نتیجه دست یافت که درمان مرور زندگی موجب کاهش اضطراب مرگ و افزایش رضایت از زندگی در زنان سالمند می‌شود [28]. در پژوهش‌های دیگر در داخل کشور، اثربخشی درمان مرور زندگی در درمان افسردگی زنان سالمند [17]، سلامت روان نوجوانان [29]، سازگاری اجتماعی زنان بازنشسته [30]، حل تعارضات زناشویی و پایدار بر ازدواج [31]، بر روابط والد فرزندی نوجوانان [16] به اثبات رسیده است.
با توجه به اهمیت بهزیستی روان‌شناختی و امیدواری درسالمندان و از طرفی تأثیر مرور زندگی در افزایش بهزیستی روان آن‌ها، نبود پژوهشی‌هایی در زمینه متغیرهای مطالعه‌شده در بافتی همایند در گروه سالمندان در پژوهش حاضر، درباره اثربخشی درمان گروهی مرور زندگی بر بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی زنان سالمند مطالعه شد.
روش مطالعه
این مطالعه از نوع نیمه‌آزمایشی با پیش‌آزمون پس‌آزمون همراه با گروه گواه بود. متغیر مستقل، درمان مرور زندگی است که درمانگر آموزش‌دیده کارشناس ارشد مشاوره خانواده بدون آگاهی از اهداف تحقیق در طول 6 جلسه و به مدت 6 هفته آن را انجام داد. نمرات مؤلفه‌های بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شد. جامعه آماری پژوهش تمامی زنان سالمندی بودند که در آسایشگاه‌های شهر اردبیل اقامت داشتند. برنامه روزانه آسایشگاه به این صورت بود: ورزش صبحگاهی، صبحانه، کاردرمانی و کارهای دستی از قبیل فرش‌بافی، تفریحاتی از قبیل بازی شطرنج و منچ و در برخی از روزها برنامه پیاده‌روی. ملاقات مرکز هم همه‌روزه برای خانواده‌های سالمندان عمدتاً آزاد بود، اما خانواده‌ها چندان رغبتی به ملاقات نشان نمی‌دادند و در موارد نادری مثل دعوت برای شرکت در مراسم‌ها، تعداد اندکی از خانواده‌ها می‌آمدند. در ابتدا 34 آزمودنی که شرایط ورود به مطالعه را داشتند، انتخاب شدند، اما به دلیل شرایط خاص آزمودنی‌ها و نظر متخصصان مرکز 3 نفر از پژوهش خارج شدند و یک آزمودنی نیز به دلیل همراهی‌نکردن و خارج‌شدن دوست خود از پژوهش از ادامه کار انصراف داد. در نهایت نمونه آماری این مطالعه شامل 30 نفر از زنان سالمند بود که شرایط ورود به مطالعه را داشتند. آن‌ها به روش تصادفی انتخاب شدند و به طور مساوی، در دو گروه مداخله و گواه جای گرفتند.
شرایط ورود به مطالعه عبارت بود از: حداقل 60ساله بودن و حداکثر 82 ساله بودن، توانایی حضور در جلسات، استفاده‌نکردن آزمودنی از هرگونه داروی اعصاب‌وروان در زمان پژوهش و رضایت آگاهانه از شرکت در پژوهش. شرایط خروج از مطالعه شامل این موازد می‌شد: تمایل‌نداشتن به ادامه همکاری، وجود اختلالات شناختی و ذهنی شدید بر اساس پرونده پزشکی شامل مبتلابودن به آلزایمر، افسردگی و اسکیزوفرنی. برای تحقیقات آزمایشی افراد هر گروه حداقل 15 نفر بودند [32]. پس از انتخاب آزمودنی‌ها، مراحل انجام تحقیق شرح داده شد و اگر شرکت‌کنندگان به ادامه کار تمایل نشان می‌دادند، فرم رضایت‌نامه را آگاهانه امضا می‌کردند. در این پژوهش که یک‌سو کور بود، قبل از شروع مداخله، درباره نحوه برنامه گروهی توضیحات لازم داده شد. ملاحظات اخلاقی پژوهش عبارت بود از: کسب رضایت آگاهانه آزمودنی‌ها و در صورت نیاز خانواده آن‌ها، امکان خروج آزادانه از پژوهش، رازداری و حراست از اطلاعات افراد. برای سنجش متغیر وابسته مدنظر، مقیاس‌های زیر به‌کار برده شد:
مقیاس بهزیستی روان‌شناختی ریف (1989)
این مقیاس را کارول ریف ساخته است و در سال 2002 تجدید نظر شده است [33]. این مقیاس 84 سؤال و شش زیرمقیاس (پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند و رشد شخصی) دارد. هر مقیاس، 14 سؤال دارد و پاسخ به هر سؤال روی طیف 6 درجه‌ای (از کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم) مشخص می‌شود. 38 سؤال این مقیاس به صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شود. ضریب پایایی به روش بازآزمایی مقیاس بهزیستی روان‌شناختی 82/0 و خرده‌مقیاس‌های پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند و رشد شخصی به ترتیب 71/0، 77/0، 78/0، 77/0، 70/0 و 78/0 گزارش شده است. همسانی درونی خرده‌مقیاس‌ها بین 82/0 تا 90/0 گزارش شده است [9]. در ایران بیانی و همکاران (2008) همسانی درونی مقیاس را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ بین 70/0 تا 82/0 و روایی مقیاس را نیز مناسب گزارش کردند [34]. همچنین در این پژوهش آلفای کرونباخ 72/0 برای این مقیاس به دست آمد.
مقیاس امید اسنایدر
این مقیاس، ابزار دوازده سؤالی امید است که اسنایدر تدوین کرده و شامل دو خرده‌مقیاس گذرگاه و انگیزش است. سؤالات به صورت چهار گزینه‌ای و در یک پیوستار 4درجه‌ای (کاملاً غلط=1 و کاملاً درست=4) است. برای پاسخ‌دادن به هر پرسش، پیوستاری از کاملاً غلط تا کاملاً درست در نظر گرفته شده است. دامنه نمرات بین 8 تا 32 هست. 4 سؤال مربوط به خرده‌مقیاس عامل، 4 سؤال (سؤالات 3، 5، 7 و 11) مربوط به خرده‌مقیاس گذرگاه است و 4 سؤال انحرافی است و نمره‌گذاری نمی‌شود. مجموع نمرات خرده‌مقیاس‌های عامل و گذرگاه، نمره کل امید را مشخص می‌کند. آزمودنی از بین پاسخ‌های کاملاً موافق، بسیار‌موافق، موافق، کمی‌موافق، کمی‌مخالف، مخالف، بسیار‌مخالف و کاملاً مخالف به ترتیب نمره 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1 می‌گیرد و درنهایت نمره امیدواری در محدوده 8-68 است. اسنایدر و پترسون روایی این مقیاس را به روش روایی محتوا تأیید کرده‌اند. آلفای کرونباخ آن را بین 74/0 تا 84/0 و پایایی بازآزمایی آن را در یک دوره 10 هفته‌ای 80/0 به دست آوردند [35]. در پژوهش گلزاری [36] که با روش همسانی درونی بررسی شد، آلفای کرونباخ 89/0 به دست آمد. میزان پایایی این مقیاس، در این مطالعه نیز با روش همسانی درونی بررسی
سالمندی قسمتی از زندگی طبیعی انسان است [1]. سالمندی و پیری از مراحل حساس در تحول روانی انسان است و تغییرات جسمانی، شناختی و اجتماعی خاصی به همراه دارد [2]. سالمندی دوران پختگی، ورزیدگی، زمان احساس بی‌نیازی، فرصت سیر به‌سوی کمال و رسیدگی به خویشتن و مرحله‌ای مؤثر و گران‌قدر در زندگی است [3]. بر طبق گزارشی که سازمان بهداشت جهانی در سال 2013 ارائه کرده است، پیش‌بینی می‌شود که بین سال‌های 2000 تا 2050، جمعیت افراد بیش از 60 سال جهان دوبرابر شود و از 11 درصد به 22 درصد افزایش یابد [4]. شاخص‌های آماری نشان می‌دهند که روند سالمندی در کشور ما آغاز شده و رفته‌رفته درحال‌افزایش است [5].
به موازات طولانی‌تر شدن عمر افراد، رفتارهای ارتقای سلامت، به‌ویژه حفظ عملکرد، استقلال و کیفیت زندگی مهم‌تر می‌شود [6]. سلامت و کیفیت زندگی از شاخص‌های مهم بهزیستی روان‌شناختی هستند. بهزیستی روان‌شناختی جزو روان‌شناختی کیفیت زندگی است که به عنوان درک افراد از زندگی در حیطه رفتارهای هیجانی، عملکردهای روانی و ابعاد سلامت روان تعریف شده است [7]. بر اساس الگوی بهزیستی روان‌شناختی، سازه بهزیستی روان‌شناختی از شش عامل زندگی هدفمند، رابطۀ مثبت با دیگران، رشد شخصی، پذیرش خود، خودمختاری و تسلط بر محیط تشکیل می‌شود [8]. بنابراین، ویژگی‌هایی مانند سازش‌یافتگی، شادمانی، اعتمادبه‌نفس و ویژگی‌های مثبتی از این دست، بیانگر سلامتی و بهزیستی روان‌شناختی است [9]. زمانی که افراد سلامت و بهزیستی روانی داشته باشند، می‌توانند در برابر مشکلات و ناملایماتی که برای آن‌ها به وجود می‌آید، چاره‌اندیشی و راه‌حل‌هایی را انتخاب کنند [10].
امید به زندگی، یکی از نشانه‌های سلامتی سالمندان است. [11]. امید مجموعه توانایی‌های فرد برای ایجاد گذرگاه‌هایی به سمت اهداف مطلوب و در ادامه داشتن انگیزه لازم برای استفاده از این مسیرهاست. امید هنگامی نیرومند است که هدف‌های ارزشمند را دربرگیرد و با وجود موانع چالش‌انگیز ولی برطرف‌شدنی، احتمال دستیابی به آن هدف‌ها در میان‌مدت وجود داشته باشد [12]. پیرشدن با خود تغییراتی قطعی را به همراه می‌آورد که فراتر از مسئله زمان و عمر است؛ مسائلی نظیر رفتن فرزندان از خانه، مرگ یکی از همسران، معلولیت و به ویژه بازنشستگی و کم‌شدن روابط اجتماعی. این تغییرات می‌تواند باعث کم‌شدن امید به زندگی و تجربه احساس تنهایی در افراد سالمند شود [13]. در این زمینه بایلی و اسنایدر بیان کرده‌اند که سالمندان، به ویژه آن‌هایی که متارکه کرده‌اند، بیوه هستند یا از خانه طرد شده‌اند، امید کمتری را تجربه می‌کنند [14].
در این میان، نوع نگاه به گذشته عامل مؤثری در بهزیستی روانی و امید در زندگی سالمندان است [15]. درمان مرور زندگی مبتنی به نظریه رشد اریکسون، جایی که در مرحله هشتم فرد سعی می‌کند به یکپارچه‌سازی دست یابد، برمی‌گردد، اما باتلر با ارائه چارچوبی برای انجام این وظیفه رشدی آن را هدفمند کرده و شکل درمانی به آن بخشیده است [16]. باتلر مرور زندگی را کنش طبیعی و فرایند عمومی می‌داند که طی آن فرد تجربیات گذشته خود را فرامی‌خواند، به آن فکر می‌کند، آن را ارزیابی می‌کند و با هدف دستیابی به خودشناسی بیشتر در عمق آن فرو می‌رود [17]. جنبه درمانی مرور زندگی از طریق تجربه مجدد این تجارب و تعارضات، باعث ارزیابی مجدد، حل آن‌ها و در نتیجه انسجام و یکپارچگی شخصیت می‌شود [18]. مرور زندگی فرایندی ساختاریافته است که در آن موضوعات خانوادگی بررسی می‌شود [19]. عناصر درمان مرور زندگی عبارت است از: 1. مراجع: مرور و بررسی خاطرات مثبت و منفی کل زندگی، بازسازی و یکپارچه‌سازی داستان زندگی خود برای آرامش مجدد و کاهش احساسات منفی و افسردگی یا اضطراب. 2. خاطرات منسجم: در خاطرات منسجم بر حل‌کردن، معنادادن و برقراری ارتباط بین تعارضات حال و گذشته فرد یا تجربیات دیگر تمرکز می‌کنند. 3. خاطرات سودمند و مفید: مرور و بررسی خاطرات سودمند به‌منظور نشان‌دادن چگونگی موفقیت و حل مسائل در گذشته توسط خود مراجع و استفاده از تجربیات مقابله‌ای و موفقیت‌آمیز گذشته برای حل مشکلات فعلی. 4. خاطره‌پردازی: بر داستان‌های معنادار و تقویت قوه تخیل و بیان هنرمندانه تجربیات گذشته تمرکز دارد [20]. در نهایت درمان مرور زندگی موضوعاتی را خطاب قرار می‌دهد که به دلیل تعارضات حل‌نشده، بررسی آن‌ها باعث رنجش، تنفر و احساس گناه می‌شود و مراجع در مرور آن‌ها به‌تنهایی مشکل دارد [17]. بنابراین هدف از درمان مرور زندگی کمک به مراجع برای کاهش بازداری شناختی و پردازش مجدد افکار مزاحم، ناخواسته و عواطف مربوط به حوادث منفی گذشته است [21]. فرایند مرور زندگی به سالمندان این فرصت را می‌دهد که با درنظرگرفتن موفقیت‌های خودشان به حل تعارضات طولانی و قدیمی خود بپردازند [22].
هابر، در پژوهش خود به این نتیجه رسید درمان گروهی مرور زندگی در درمان افسردگی زنان سالمند مؤثر است [20]. هایت و همکاران در مطالعه خود نشان دادند که درمان گروهی مرور زندگی بر کاهش میزان اضطراب در شرکت‌کنندگان سالمند مؤثر هست [23]. همچنین وات و همکاران، در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که درمان گروهی مرور زندگی در کاهش اضطراب سالمندان مؤثر است [24]. کورت و همکاران اثربخشی درمان گروهی مرور زندگی را مداخله زودهنگامی در زمینه کاهش افسردگی، علائم اضطراب و تقویت سلامت روانی نشان داده‌اند [25]. تقدسی و همکاران دریافتند که درمان مرور زندگی با رویکرد معنوی می‌تواند کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سرطان را بهبود بخشد [26]. علیزاده‌فرد در پژوهش خود نشان داد که استفاده از روش درمانی مرور زندگی، به نحو چشمگیری باعث کاهش دردهای مزمن دوره سالمندی می‌شود [27]. دهقان در مطالعه خود به این نتیجه دست یافت که درمان مرور زندگی موجب کاهش اضطراب مرگ و افزایش رضایت از زندگی در زنان سالمند می‌شود [28]. در پژوهش‌های دیگر در داخل کشور، اثربخشی درمان مرور زندگی در درمان افسردگی زنان سالمند [17]، سلامت روان نوجوانان [29]، سازگاری اجتماعی زنان بازنشسته [30]، حل تعارضات زناشویی و پایدار بر ازدواج [31]، بر روابط والد فرزندی نوجوانان [16] به اثبات رسیده است.
با توجه به اهمیت بهزیستی روان‌شناختی و امیدواری درسالمندان و از طرفی تأثیر مرور زندگی در افزایش بهزیستی روان آن‌ها، نبود پژوهشی‌هایی در زمینه متغیرهای مطالعه‌شده در بافتی همایند در گروه سالمندان در پژوهش حاضر، درباره اثربخشی درمان گروهی مرور زندگی بر بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی زنان سالمند مطالعه شد.
روش مطالعه
این مطالعه از نوع نیمه‌آزمایشی با پیش‌آزمون پس‌آزمون همراه با گروه گواه بود. متغیر مستقل، درمان مرور زندگی است که درمانگر آموزش‌دیده کارشناس ارشد مشاوره خانواده بدون آگاهی از اهداف تحقیق در طول 6 جلسه و به مدت 6 هفته آن را انجام داد. نمرات مؤلفه‌های بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شد. جامعه آماری پژوهش تمامی زنان سالمندی بودند که در آسایشگاه‌های شهر اردبیل اقامت داشتند. برنامه روزانه آسایشگاه به این صورت بود: ورزش صبحگاهی، صبحانه، کاردرمانی و کارهای دستی از قبیل فرش‌بافی، تفریحاتی از قبیل بازی شطرنج و منچ و در برخی از روزها برنامه پیاده‌روی. ملاقات مرکز هم همه‌روزه برای خانواده‌های سالمندان عمدتاً آزاد بود، اما خانواده‌ها چندان رغبتی به ملاقات نشان نمی‌دادند و در موارد نادری مثل دعوت برای شرکت در مراسم‌ها، تعداد اندکی از خانواده‌ها می‌آمدند. در ابتدا 34 آزمودنی که شرایط ورود به مطالعه را داشتند، انتخاب شدند، اما به دلیل شرایط خاص آزمودنی‌ها و نظر متخصصان مرکز 3 نفر از پژوهش خارج شدند و یک آزمودنی نیز به دلیل همراهی‌نکردن و خارج‌شدن دوست خود از پژوهش از ادامه کار انصراف داد. در نهایت نمونه آماری این مطالعه شامل 30 نفر از زنان سالمند بود که شرایط ورود به مطالعه را داشتند. آن‌ها به روش تصادفی انتخاب شدند و به طور مساوی، در دو گروه مداخله و گواه جای گرفتند.
شرایط ورود به مطالعه عبارت بود از: حداقل 60ساله بودن و حداکثر 82 ساله بودن، توانایی حضور در جلسات، استفاده‌نکردن آزمودنی از هرگونه داروی اعصاب‌وروان در زمان پژوهش و رضایت آگاهانه از شرکت در پژوهش. شرایط خروج از مطالعه شامل این موازد می‌شد: تمایل‌نداشتن به ادامه همکاری، وجود اختلالات شناختی و ذهنی شدید بر اساس پرونده پزشکی شامل مبتلابودن به آلزایمر، افسردگی و اسکیزوفرنی. برای تحقیقات آزمایشی افراد هر گروه حداقل 15 نفر بودند [32]. پس از انتخاب آزمودنی‌ها، مراحل انجام تحقیق شرح داده شد و اگر شرکت‌کنندگان به ادامه کار تمایل نشان می‌دادند، فرم رضایت‌نامه را آگاهانه امضا می‌کردند. در این پژوهش که یک‌سو کور بود، قبل از شروع مداخله، درباره نحوه برنامه گروهی توضیحات لازم داده شد. ملاحظات اخلاقی پژوهش عبارت بود از: کسب رضایت آگاهانه آزمودنی‌ها و در صورت نیاز خانواده آن‌ها، امکان خروج آزادانه از پژوهش، رازداری و حراست از اطلاعات افراد. برای سنجش متغیر وابسته مدنظر، مقیاس‌های زیر به‌کار برده شد:
مقیاس بهزیستی روان‌شناختی ریف (1989)
این مقیاس را کارول ریف ساخته است و در سال 2002 تجدید نظر شده است [33]. این مقیاس 84 سؤال و شش زیرمقیاس (پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند و رشد شخصی) دارد. هر مقیاس، 14 سؤال دارد و پاسخ به هر سؤال روی طیف 6 درجه‌ای (از کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم) مشخص می‌شود. 38 سؤال این مقیاس به صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شود. ضریب پایایی به روش بازآزمایی مقیاس بهزیستی روان‌شناختی 82/0 و خرده‌مقیاس‌های پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، خودمختاری، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند و رشد شخصی به ترتیب 71/0، 77/0، 78/0، 77/0، 70/0 و 78/0 گزارش شده است. همسانی درونی خرده‌مقیاس‌ها بین 82/0 تا 90/0 گزارش شده است [9]. در ایران بیانی و همکاران (2008) همسانی درونی مقیاس را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ بین 70/0 تا 82/0 و روایی مقیاس را نیز مناسب گزارش کردند [34]. همچنین در این پژوهش آلفای کرونباخ 72/0 برای این مقیاس به دست آمد.
مقیاس امید اسنایدر
این مقیاس، ابزار دوازده سؤالی امید است که اسنایدر تدوین کرده و شامل دو خرده‌مقیاس گذرگاه و انگیزش است. سؤالات به صورت چهار گزینه‌ای و در یک پیوستار 4درجه‌ای (کاملاً غلط=1 و کاملاً درست=4) است. برای پاسخ‌دادن به هر پرسش، پیوستاری از کاملاً غلط تا کاملاً درست در نظر گرفته شده است. دامنه نمرات بین 8 تا 32 هست. 4 سؤال مربوط به خرده‌مقیاس عامل، 4 سؤال (سؤالات 3، 5، 7 و 11) مربوط به خرده‌مقیاس گذرگاه است و 4 سؤال انحرافی است و نمره‌گذاری نمی‌شود. مجموع نمرات خرده‌مقیاس‌های عامل و گذرگاه، نمره کل امید را مشخص می‌کند. آزمودنی از بین پاسخ‌های کاملاً موافق، بسیار‌موافق، موافق، کمی‌موافق، کمی‌مخالف، مخالف، بسیار‌مخالف و کاملاً مخالف به ترتیب نمره 8، 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1 می‌گیرد و درنهایت نمره امیدواری در محدوده 8-68 است. اسنایدر و پترسون روایی این مقیاس را به روش روایی محتوا تأیید کرده‌اند. آلفای کرونباخ آن را بین 74/0 تا 84/0 و پایایی بازآزمایی آن را در یک دوره 10 هفته‌ای 80/0 به دست آوردند [35]. در پژوهش گلزاری [36] که با روش همسانی درونی بررسی شد، آلفای کرونباخ 89/0 به دست آمد. میزان پایایی این مقیاس، در این مطالعه نیز با روش همسانی درونی بررسی
شد و آلفای کرونباخ 84/0 به دست آمد [35]. همچنین در این پژوهش آلفای کرونباخ 80/0 به دست آمد.
قبل از شروع مداخله، درمانگر درباره نحوه برنامه گروهی توضیحات لازم را داد. سپس پیش‌آزمون امیدواری اسنایدر و بهزیستی روان‌شناختی به صورت شفاهی از آزمودنی‌ها گرفته شد. پس از آن آزمودنی‌ها به‌طور مساوی، در دو گروه مداخله و گواه قرار گرفتند. هفته بعد برنامه درمانی برای گروه آزمایش اجرا شد. گفتنی است مداخله درمانی این مطالعه، از درمان مرور زندگی هایت و وبستر اقتباس گرفته شده است که شرح جلسات آن در جدول شماره 1 آمده است [37]. این مداخله به صورت گروهی در 6 جلسه 90 دقیقه‌ای، هر هفته یک جلسه 90 دقیقه‌ای اجرا شد. جلسه اول: ایجاد رابطه و آشنایی، جلسه دوم: گفت‌وگو درباره اولین خاطره کودکی و حل تعارضات آن، جلسه سوم: ذکر خاطرات نوجوانی و حل تعارضات آن. جلسه چهارم: ذکر خاطرات جوانی و حل تعارضات آن، جلسه پنجم: ذکر خاطرات میان‌سالی و حل تعارضات آن، جلسه آخر: جمع‌بندی.آزمودنی‌های گروه کنترل هیچ مداخله درمانی‌ای دریافت نکردند. پس از پایان آموزش، پس‌آزمون بهزیستی روان‌شناختی و امید از هر دو گروه گرفته شد. سپس متخصص تحلیلگر (کور) با استفاده از تحلیل کوواریانس چندمتغیره و در نرم‌افزار SPSS نسخه 20 نتایج را تجزیه‌وتحلیل کرد.
یافته‌ها
به منظور تجزیه وتحلیل یافته‌ها، در پژوهش حاضر، دادهها در سطح توصیفی و استنباطی تجزیه‌وتحلیل شد. ابتدا ویژگی‌های جمعیت‌شناختی دو گروه مداخله و گواه بررسی و استخراج شد که در جدول شماره 2 نمایش داده شده است؛ سپس نتایج پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه‌های مداخله و گواه بررسی و آمارهای توصیفی مربوط به متغیرها استخراج شد که در جدول شماره 3 آمده است.
جدول شماره 2 اطلاعات آمار توصیفی (تحصیلات و وضعیت تأهل) آزمودنی‌ها را نشان می‌دهد. محدوده سنی شرکت‌کنندگان
قبل از شروع مداخله، درمانگر درباره نحوه برنامه گروهی توضیحات لازم را داد. سپس پیش‌آزمون امیدواری اسنایدر و بهزیستی روان‌شناختی به صورت شفاهی از آزمودنی‌ها گرفته شد. پس از آن آزمودنی‌ها به‌طور مساوی، در دو گروه مداخله و گواه قرار گرفتند. هفته بعد برنامه درمانی برای گروه آزمایش اجرا شد. گفتنی است مداخله درمانی این مطالعه، از درمان مرور زندگی هایت و وبستر اقتباس گرفته شده است که شرح جلسات آن در جدول شماره 1 آمده است [37]. این مداخله به صورت گروهی در 6 جلسه 90 دقیقه‌ای، هر هفته یک جلسه 90 دقیقه‌ای اجرا شد. جلسه اول: ایجاد رابطه و آشنایی، جلسه دوم: گفت‌وگو درباره اولین خاطره کودکی و حل تعارضات آن، جلسه سوم: ذکر خاطرات نوجوانی و حل تعارضات آن. جلسه چهارم: ذکر خاطرات جوانی و حل تعارضات آن، جلسه پنجم: ذکر خاطرات میان‌سالی و حل تعارضات آن، جلسه آخر: جمع‌بندی.آزمودنی‌های گروه کنترل هیچ مداخله درمانی‌ای دریافت نکردند. پس از پایان آموزش، پس‌آزمون بهزیستی روان‌شناختی و امید از هر دو گروه گرفته شد. سپس متخصص تحلیلگر (کور) با استفاده از تحلیل کوواریانس چندمتغیره و در نرم‌افزار SPSS نسخه 20 نتایج را تجزیه‌وتحلیل کرد.
یافته‌ها
به منظور تجزیه وتحلیل یافته‌ها، در پژوهش حاضر، دادهها در سطح توصیفی و استنباطی تجزیه‌وتحلیل شد. ابتدا ویژگی‌های جمعیت‌شناختی دو گروه مداخله و گواه بررسی و استخراج شد که در جدول شماره 2 نمایش داده شده است؛ سپس نتایج پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه‌های مداخله و گواه بررسی و آمارهای توصیفی مربوط به متغیرها استخراج شد که در جدول شماره 3 آمده است.
جدول شماره 2 اطلاعات آمار توصیفی (تحصیلات و وضعیت تأهل) آزمودنی‌ها را نشان می‌دهد. محدوده سنی شرکت‌کنندگان
در مطالعه، بین 60 تا 82 سال بود که نتایج نشان می‌دهد میانگین سنی برای گروه مداخله 25/5±45/69 و برای گروه گواه 77/5±22/70 سال بود. قبل از اجرای برنامه آموزشی بین میانگین نمره در دو گروه آزمون و کنترل تفاوت معنادار آماری وجود نداشت. همان‌طور که در جدول شماره 3 مشاهده می‌شود، داده‌های آمار توصیفی متغیرهای پژوهش شامل میانگین و انحراف معیار به تفکیک پیش‌آزمون و پس‌آزمون در گروه مداخله و گواه ارائه شده است.
برای بررسی عادی‌بودن توزیع نمرات از آزمون کالموگروف- اسمیرنوف استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد که پیش‌فرض عادی‌بودن توزیع دادهها، درباره متغیرهای تحقیق در هر دو نوبت آزمون برقرار است (05/0P>). همچنین برای رعایت پیش‌فرض‌های آزمون کوواریانس از آزمون لون استفاده شد. با توجه به میزان f مشاهده‌شده بهزیستی روان‌شناختی و امیدواری در سطح 05/0 معنی‌دار نبوده (05/0P>)، بنابراین واریانس نمرات بهزیستی روان‌شناختی و امیدواری در بین اعضای شرکت کننده (گروه مداخله و گروه گواه) متفاوت نیست و واریانس‌ها با هم برابرند.
نتایج مندرج در جدول شماره 4 نشان می‌دهد که بین دو گروه در دو متغیر بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی با سطح معناداری 001/0 تفاوت معنادار وجود دارد. این بدان معناست که دست‌کم در یکی از متغیرهای بهزیستی روان‌شناختی یا امید به زندگی بین گروه‌های مداخله و گواه تفاوت معناداری وجود دارد. برای تشخیص اینکه در کدام‌یک از متغیرها تفاوت معنادار است، از آزمون تحلیل کوواریانس تک‌متغیری در متن مانکووا استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 4 آمده است.
جدول شماره 5 نتایج آزمون تحلیل واریانس چندمتغیری برای مقایسه میانگین نمره‌های گروه‌ها در هر یک از مؤلفه‌های بهزیستی روان‌شناختی و متغیر امید به زندگی را نشان می‌دهد. مطابق نتایج این جدول تفاوت آماری معناداری بین میانگین گروه‌ها در خودمختاری (46/5=F، 05/0>P)، تسلط بر محیط (55/6=F، 05/0
برای بررسی عادی‌بودن توزیع نمرات از آزمون کالموگروف- اسمیرنوف استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد که پیش‌فرض عادی‌بودن توزیع دادهها، درباره متغیرهای تحقیق در هر دو نوبت آزمون برقرار است (05/0P>). همچنین برای رعایت پیش‌فرض‌های آزمون کوواریانس از آزمون لون استفاده شد. با توجه به میزان f مشاهده‌شده بهزیستی روان‌شناختی و امیدواری در سطح 05/0 معنی‌دار نبوده (05/0P>)، بنابراین واریانس نمرات بهزیستی روان‌شناختی و امیدواری در بین اعضای شرکت کننده (گروه مداخله و گروه گواه) متفاوت نیست و واریانس‌ها با هم برابرند.
نتایج مندرج در جدول شماره 4 نشان می‌دهد که بین دو گروه در دو متغیر بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی با سطح معناداری 001/0 تفاوت معنادار وجود دارد. این بدان معناست که دست‌کم در یکی از متغیرهای بهزیستی روان‌شناختی یا امید به زندگی بین گروه‌های مداخله و گواه تفاوت معناداری وجود دارد. برای تشخیص اینکه در کدام‌یک از متغیرها تفاوت معنادار است، از آزمون تحلیل کوواریانس تک‌متغیری در متن مانکووا استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 4 آمده است.
جدول شماره 5 نتایج آزمون تحلیل واریانس چندمتغیری برای مقایسه میانگین نمره‌های گروه‌ها در هر یک از مؤلفه‌های بهزیستی روان‌شناختی و متغیر امید به زندگی را نشان می‌دهد. مطابق نتایج این جدول تفاوت آماری معناداری بین میانگین گروه‌ها در خودمختاری (46/5=F، 05/0>P)، تسلط بر محیط (55/6=F، 05/0
همچنین نتایج نشان می‌دهد میزان تأثیر بر مؤلفه‌های خودمختاری، تسلط بر محیط، رشد شخصی، روابط مثبت با دیگری، هدف در زندگی، پذیرش خود، امید به زندگی، به ترتیب 19/0، 23/0، 43/0، 53/0، 38/0، 42/0 و 45/0 بوده است، یعنی به ترتیب 19/0، 23/0، 43/0، 53/0، 38/0، 42/0 و 45/0 درصد از تغییرات نمرات مؤلفه‌های خودمختاری، تسلط بر محیط، رشد شخصی ، روابط مثبت با دیگری، هدف در زندگی، پذیرش خود، امید به زندگی مربوط به آموزش مرور زندگی بوده است.
بحث
پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی درمان مرور زندگی بر بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی زنان سالمند صورت گرفت. نتایج نشان‌دهنده تأثیر معنادار مداخله بر همه مؤلفه‌های بهزیستی روان‌شناختی شامل خودمختاری، تسلط بر محیط، رشد شخصی، روابط مثبت با دیگری، هدف در زندگی و پذیرش خود در زنان سالمند بود. پژوهشی که مستقیم با پژوهش مذکور مرتبط باشد، یافت نشد؛ اما پژوهش‌های زیر غیرمستقیم با
بحث
پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی درمان مرور زندگی بر بهزیستی روان‌شناختی و امید به زندگی زنان سالمند صورت گرفت. نتایج نشان‌دهنده تأثیر معنادار مداخله بر همه مؤلفه‌های بهزیستی روان‌شناختی شامل خودمختاری، تسلط بر محیط، رشد شخصی، روابط مثبت با دیگری، هدف در زندگی و پذیرش خود در زنان سالمند بود. پژوهشی که مستقیم با پژوهش مذکور مرتبط باشد، یافت نشد؛ اما پژوهش‌های زیر غیرمستقیم با
یافته‌های پژوهش انجام‌شده همسو هستند: اثربخشی درمان مرور زندگی در درمان افسردگی [20 ،17]، سلامت روان نوجوانان [29]، کاهش علائم اضطراب و تقویت سلامت روانی [36 ،25 ،24]، رضایت از زندگی [28]. نس معتقد است علت ناتوانی افراد در مشخص‌کردن احساسات مثبت آن است که به‌طور کلی احساسات و تجربیات منفی بسیار آسان‌تر از احساسات و تجربیات مثبت درک یا در آینده به خاطر آورده می‌شوند. بنابراین وظیفه رویکردهای روان‌درمانی آن است که بر کاهش توجه و یادآوری خاطرات منفی و افزایش توجه مثبت و سازنده خاطرات مثبت تأکید ورزند [38].
در تبیین نتایج پژوهش می‌توان گفت که درمان مرور زندگی با پرداختن به تعارض‌های مراحل رشدی پیشین، در حال حاضر، به فرد در دستیابی به شخصیتی یکپارچه و سالم کمک می‌کند. درمان مرور زندگی به افراد شرکت‌کننده در این گروه کمک کرد موضوعات حل‌نشدنی زندگی‌شان را برجسته کنند، جنبه‌های مثبت و منفی آن را بازشناسی کنند و به بازسازی جنبه‌های منفی بپردازند که به تسلط بهتر بر محیط و پذیرش خودشان منجر می‌شود. همچنین با توجه به اینکه درمان گروهی مرور زندگی، خود اجتماعی کوچک است، رفتار اجتماعی زنان را ارتقا می‌بخشد و افراد گروه را به برقراری ارتباط فعال با یکدیگر تشویق می‌کند؛ در نتیجه، از انزوای سالمندان می‌کاهد، اعتماد به نفس آن‌ها را افزایش می‌دهد و به این طریق باعث ارتقای رفتارهای اجتماعی سالم در آن‌ها می‌شود و به ایجاد روابط مثبت با دیگران منجر می‌شود. با توجه به نوع زندگی زنان سالمند که توانایی آنان رو به افول است، استقلال و خودمختاری آنان کاهش می‌یابد. درمان مرور زندگی این فرصت را برای آن‌ها ایجاد می‌کند که احساس مؤثربودن و توانمندی در تعیین امورات زندگی خود را کنند. این احساس توانمندی، به ایجاد انگیزه برای انجام جدی‌تر فعالیت‌های فردی و روزانه زندگی منجر می‌شود.
احتمالاً آنچه در این جلسات بر عملکرد زنان سالمند مؤثر بوده است، این است که درمان مرور زندگی موجب شده است که افراد تجارب و حوادث مهم زندگی‌شان را بازبینی و بازسازی کنند. این موضوع به گستردگی درک زنان سالمند از تاریخ زندگی و گذشته خود منجر شده است. بنابراین درمان مرور زندگی ریشه در اصل بازبینی و مرور زندگی دارد. البته این موضوع می‌تواند ناشی از تأثیر متغیرهای کنترل‌نشده دیگر از قبیل آموزش‌های همسو یا کاردرمانی در حین اجرای برنامه درمانی یا گذشت زمان و صرف قرارگرفتن در برنامه آموزشی گروهی در کنار افراد دیگر نیز باشد. مرور زندگی به درک و بینش بیشتر از خود، همراه با تغییرات عاطفی، رفتاری و شناختی منجر می‌شود که این موضوع موجب بهبود عملکرد مراجع می‌شود. همچنین در این پژوهش، درمان مرور زندگی باعث تقویت پذیرش خود زنان سالمند شده است. تقویت پذیرش خود باعث بهبود توانایی فرد برای مقابله با مشکلات روحی در زندگی می‌شود. به‌علاوه فرد با یادآوری حوادث اولیه زندگی‌اش درمی‌یابد که چگونه گذشته به شکل‌گیری هویت کنونی‌اش کمک کرده است. در فرایند مرور زندگی آنچه باعث رشد شخصی زنان سالمند می‌شود، بازگوکردن خاطرات خوب است. زمانی که بیماران تجارب خوشایند خود را تعریف می‌کنند، حس خوب نهفته‌شده در پس آن‌ها زنده می‌شود، گویی آن خاطرات دوباره اتفاق افتاده‌اند. از طرف دیگر، زمانی که این زنان آینده را مجسم می‌کنند، دیدگاه امیدوارانه و خوش‌بینانه‌ای به زندگی می‌یابند که موجب شادابی و سرزندگی آن‌ها می‌شود. در این حالت کمتر به مرگ می‌اندیشند. مطالعات متعدد نیز گزارش کرده‌اند که افزایش بهزیستی روان‌شناختی و توجه به نکات سازنده در زندگی افراد سبب بهبود و کاهش پریشانی، استرس، افسردگی، اضطراب و نیز آسیب‌پذیری نسبت به پیدایش مجدد اختلالات در شرایط آسیب‌زا می‌شود [39].
به‌طور کلی آنچه می‌تواند بر بهزیستی روان‌شناختی زنان مؤثر باشد، جامع‌بودن مرور زندگی در ارزیابی حوزه‌های شناخته‌شده تجربیات مراجع است. مرور زندگی به مسائل رشدی مراجع نظیر تجربیات آموزشی، درک مراجع از عضویت در گروه‌های همرسته و تأثیر آن بر هویت، رشد جنسی و تاریخچه آن، سرگذشت عشقی، ازدواج یا ازدواج‌ها، فرزندان و دیگر جنبه‌های زندگی خانوادگی در بزرگ‌سالی، تاریخچه شغلی و ارزیابی مراجع از آن، تجربه‌های مرگ و احساس مراجع نسبت به آینده نظیر زمان باقی‌مانده چقدر است و چه‌کارهایی باید تمام شوند، توجه می‌کند [28].
همچنین طبق نتایج حاصل از این پژوهش، درمان مرور زندگی توانسته است امید به زندگی را در زنان سالمند افزایش دهد که غیرمستقیم با یافته‌های پژوهش‌هایی از جمله اثربخشی درمان مرور زندگی بر کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سرطان [26]، رضایت از زندگی زنان سالمند [28]، درمان افسردگی زنان سالمند [20 ،17] همسو است. همچنین با یافته حمزه‌زاده قلعه‌جوقی و یافته هالفورد و گامینس مبنی بر تأثیرگذاری درمان خاطره‌پردازی مثبت‌‌نگر بر افزایش خوش‌بینی و کاهش افسردگی سالمندان ساکن خانه سالمندان [41 ،40] نیز همسو است. در تبیین این یافته می‌توان گفت به نظر می‌رسد در درمان مرور زندگی به افراد، تجربه‌های گمشده، ولی مؤثر افراد آشکار می‌شود، تجربه‌های منفی بررسی منطقی و تجربه‌های مثبت یادآوری می‌شود و به این ترتیب فرد دوباره احساس می‌کند مفید و مؤثر است. زمانی که این درمان به صورت گروهی انجام می‌شود، جنب‌وجوش و پویایی اعضای گروه که در خاطرات یکدیگر شریک می‌شوند، افزایش می‌یابد و موجب تقویت ارتباطات اجتماعی، صمیمیت و تغییر ادراک شخصی آن‌ها از حوادث زندگی می‌شود. این موضوع زمینه تقویت منابع فردی و کسب آرامش درونی و شادمانی افراد را فراهم می‌کند و از آثار مفید آن از جمله ارزیابی فرد از آینده یا همان امید بهره می‌جوید.
نتیجه‌گیری نهایی
با در نظر داشتن نتایج حاصل از پژوهش و با تکیه‌بر پژوهش‌های همسو در این زمینه، می‌توان گفت زمانی که زنان سالمند گذری به خاطرات خود می‌زنند، روزهایی را به خاطر می‌آورند که بسیار پرجنب‌وجوش بوده‌اند و در موقعیت‌های اجتماعی حضور فعال داشته‌اند. از این راه از نکات مثبت و توانایی درونی خودآگاهی می‌یابند. در نتیجه یادآوری و زنده‌کردن این خاطرات به آن‌ها انرژی می‌دهد و باعث می‌شود برای خود حق حیاتی همانند افراد سالم قائل شوند و این فکر را که باید خود را از دیگران جدا کنند و فقط در انتظار مرگ بنشینند، از خود دور کنند. به این ترتیب افسردگی و اضطراب در آن‌ها کاهش و امید افزایش می‌یابد. امیدها و اهداف می‌تواند میل فرد را به بهترزیستن بیشتر کند تا بیشتر به فکر سلامت جسمی و روانی خود باشند.
اگرچه نتایج این مطالعه به‌طور بالقوه می‌تواند مفید باشد، محدودیت‌هایی در کاربرد و استفاده از نتایج وجود دارد که باید در نظر گرفته شود. از محدودیت‌های مهم تحقیق حاضر که احتمالاً می‌تواند تعمیم‌پذیری یافته‌ها را محدود کند، می‌توان به محدودیت پرسش‌نامه‌ها اشاره کرد؛ با اینکه جمع‌آوری دادهها به کمک پرسش‌نامه و مصاحبه انجام شد. از سوی دیگر، در این پژوهش، متغیرهای مداخله‌گر، همچون طبقه اقتصادی‌اجتماعی کنترل نشده است. علاوه بر این، به منظور تعمیم بیشتر نتایج پیشنهاد می‌شود این پژوهش با تعداد نمونه بیشتر و در مناطق دیگر کشور نیز صورت گیرد.
از آنجا که آمارهای موجود نشان می‌دهد که غلبه ترکیب جمعیت یک کشور در حال حاضر با نسل جوان است، اما در آینده‌ای نه‌چندان دور جوانان کنونی وارد دوران پیری می‌شوند و کشور ما نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر تجربۀ سالمندی را آغاز خواهد کرد؛ بنابراین بسیار ضروری است که در تحقیقات و برنامه‌ریزی‌های کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به نیازمندی‌های سالمندان توجه شود. تأسیس مراکز ارائه خدمات پیشگیری، درمانی و مطالعه روان‌شناختی، دوره‌های سالمندان، رسیدگی هرچه بیشتر به وضعیت معیشتی و درآمدی سالمندان و خارج‌کردن آن‌ها از تنهایی از طریق آموزش اطرافیان می‌تواند کمک‌های مؤثری در این زمینه باشد.
تشکر و قدردانی
از تمامی کارکنان آسایشگاه سالمندان که ما را در انجام این پژوهش یاری کردند و همچنین سالمندان محترمی که در این مطالعه شرکت داشتند، تشکر و قدردانی می‌کنیم. این مقاله حامی مالی ندارد.
در تبیین نتایج پژوهش می‌توان گفت که درمان مرور زندگی با پرداختن به تعارض‌های مراحل رشدی پیشین، در حال حاضر، به فرد در دستیابی به شخصیتی یکپارچه و سالم کمک می‌کند. درمان مرور زندگی به افراد شرکت‌کننده در این گروه کمک کرد موضوعات حل‌نشدنی زندگی‌شان را برجسته کنند، جنبه‌های مثبت و منفی آن را بازشناسی کنند و به بازسازی جنبه‌های منفی بپردازند که به تسلط بهتر بر محیط و پذیرش خودشان منجر می‌شود. همچنین با توجه به اینکه درمان گروهی مرور زندگی، خود اجتماعی کوچک است، رفتار اجتماعی زنان را ارتقا می‌بخشد و افراد گروه را به برقراری ارتباط فعال با یکدیگر تشویق می‌کند؛ در نتیجه، از انزوای سالمندان می‌کاهد، اعتماد به نفس آن‌ها را افزایش می‌دهد و به این طریق باعث ارتقای رفتارهای اجتماعی سالم در آن‌ها می‌شود و به ایجاد روابط مثبت با دیگران منجر می‌شود. با توجه به نوع زندگی زنان سالمند که توانایی آنان رو به افول است، استقلال و خودمختاری آنان کاهش می‌یابد. درمان مرور زندگی این فرصت را برای آن‌ها ایجاد می‌کند که احساس مؤثربودن و توانمندی در تعیین امورات زندگی خود را کنند. این احساس توانمندی، به ایجاد انگیزه برای انجام جدی‌تر فعالیت‌های فردی و روزانه زندگی منجر می‌شود.
احتمالاً آنچه در این جلسات بر عملکرد زنان سالمند مؤثر بوده است، این است که درمان مرور زندگی موجب شده است که افراد تجارب و حوادث مهم زندگی‌شان را بازبینی و بازسازی کنند. این موضوع به گستردگی درک زنان سالمند از تاریخ زندگی و گذشته خود منجر شده است. بنابراین درمان مرور زندگی ریشه در اصل بازبینی و مرور زندگی دارد. البته این موضوع می‌تواند ناشی از تأثیر متغیرهای کنترل‌نشده دیگر از قبیل آموزش‌های همسو یا کاردرمانی در حین اجرای برنامه درمانی یا گذشت زمان و صرف قرارگرفتن در برنامه آموزشی گروهی در کنار افراد دیگر نیز باشد. مرور زندگی به درک و بینش بیشتر از خود، همراه با تغییرات عاطفی، رفتاری و شناختی منجر می‌شود که این موضوع موجب بهبود عملکرد مراجع می‌شود. همچنین در این پژوهش، درمان مرور زندگی باعث تقویت پذیرش خود زنان سالمند شده است. تقویت پذیرش خود باعث بهبود توانایی فرد برای مقابله با مشکلات روحی در زندگی می‌شود. به‌علاوه فرد با یادآوری حوادث اولیه زندگی‌اش درمی‌یابد که چگونه گذشته به شکل‌گیری هویت کنونی‌اش کمک کرده است. در فرایند مرور زندگی آنچه باعث رشد شخصی زنان سالمند می‌شود، بازگوکردن خاطرات خوب است. زمانی که بیماران تجارب خوشایند خود را تعریف می‌کنند، حس خوب نهفته‌شده در پس آن‌ها زنده می‌شود، گویی آن خاطرات دوباره اتفاق افتاده‌اند. از طرف دیگر، زمانی که این زنان آینده را مجسم می‌کنند، دیدگاه امیدوارانه و خوش‌بینانه‌ای به زندگی می‌یابند که موجب شادابی و سرزندگی آن‌ها می‌شود. در این حالت کمتر به مرگ می‌اندیشند. مطالعات متعدد نیز گزارش کرده‌اند که افزایش بهزیستی روان‌شناختی و توجه به نکات سازنده در زندگی افراد سبب بهبود و کاهش پریشانی، استرس، افسردگی، اضطراب و نیز آسیب‌پذیری نسبت به پیدایش مجدد اختلالات در شرایط آسیب‌زا می‌شود [39].
به‌طور کلی آنچه می‌تواند بر بهزیستی روان‌شناختی زنان مؤثر باشد، جامع‌بودن مرور زندگی در ارزیابی حوزه‌های شناخته‌شده تجربیات مراجع است. مرور زندگی به مسائل رشدی مراجع نظیر تجربیات آموزشی، درک مراجع از عضویت در گروه‌های همرسته و تأثیر آن بر هویت، رشد جنسی و تاریخچه آن، سرگذشت عشقی، ازدواج یا ازدواج‌ها، فرزندان و دیگر جنبه‌های زندگی خانوادگی در بزرگ‌سالی، تاریخچه شغلی و ارزیابی مراجع از آن، تجربه‌های مرگ و احساس مراجع نسبت به آینده نظیر زمان باقی‌مانده چقدر است و چه‌کارهایی باید تمام شوند، توجه می‌کند [28].
همچنین طبق نتایج حاصل از این پژوهش، درمان مرور زندگی توانسته است امید به زندگی را در زنان سالمند افزایش دهد که غیرمستقیم با یافته‌های پژوهش‌هایی از جمله اثربخشی درمان مرور زندگی بر کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سرطان [26]، رضایت از زندگی زنان سالمند [28]، درمان افسردگی زنان سالمند [20 ،17] همسو است. همچنین با یافته حمزه‌زاده قلعه‌جوقی و یافته هالفورد و گامینس مبنی بر تأثیرگذاری درمان خاطره‌پردازی مثبت‌‌نگر بر افزایش خوش‌بینی و کاهش افسردگی سالمندان ساکن خانه سالمندان [41 ،40] نیز همسو است. در تبیین این یافته می‌توان گفت به نظر می‌رسد در درمان مرور زندگی به افراد، تجربه‌های گمشده، ولی مؤثر افراد آشکار می‌شود، تجربه‌های منفی بررسی منطقی و تجربه‌های مثبت یادآوری می‌شود و به این ترتیب فرد دوباره احساس می‌کند مفید و مؤثر است. زمانی که این درمان به صورت گروهی انجام می‌شود، جنب‌وجوش و پویایی اعضای گروه که در خاطرات یکدیگر شریک می‌شوند، افزایش می‌یابد و موجب تقویت ارتباطات اجتماعی، صمیمیت و تغییر ادراک شخصی آن‌ها از حوادث زندگی می‌شود. این موضوع زمینه تقویت منابع فردی و کسب آرامش درونی و شادمانی افراد را فراهم می‌کند و از آثار مفید آن از جمله ارزیابی فرد از آینده یا همان امید بهره می‌جوید.
نتیجه‌گیری نهایی
با در نظر داشتن نتایج حاصل از پژوهش و با تکیه‌بر پژوهش‌های همسو در این زمینه، می‌توان گفت زمانی که زنان سالمند گذری به خاطرات خود می‌زنند، روزهایی را به خاطر می‌آورند که بسیار پرجنب‌وجوش بوده‌اند و در موقعیت‌های اجتماعی حضور فعال داشته‌اند. از این راه از نکات مثبت و توانایی درونی خودآگاهی می‌یابند. در نتیجه یادآوری و زنده‌کردن این خاطرات به آن‌ها انرژی می‌دهد و باعث می‌شود برای خود حق حیاتی همانند افراد سالم قائل شوند و این فکر را که باید خود را از دیگران جدا کنند و فقط در انتظار مرگ بنشینند، از خود دور کنند. به این ترتیب افسردگی و اضطراب در آن‌ها کاهش و امید افزایش می‌یابد. امیدها و اهداف می‌تواند میل فرد را به بهترزیستن بیشتر کند تا بیشتر به فکر سلامت جسمی و روانی خود باشند.
اگرچه نتایج این مطالعه به‌طور بالقوه می‌تواند مفید باشد، محدودیت‌هایی در کاربرد و استفاده از نتایج وجود دارد که باید در نظر گرفته شود. از محدودیت‌های مهم تحقیق حاضر که احتمالاً می‌تواند تعمیم‌پذیری یافته‌ها را محدود کند، می‌توان به محدودیت پرسش‌نامه‌ها اشاره کرد؛ با اینکه جمع‌آوری دادهها به کمک پرسش‌نامه و مصاحبه انجام شد. از سوی دیگر، در این پژوهش، متغیرهای مداخله‌گر، همچون طبقه اقتصادی‌اجتماعی کنترل نشده است. علاوه بر این، به منظور تعمیم بیشتر نتایج پیشنهاد می‌شود این پژوهش با تعداد نمونه بیشتر و در مناطق دیگر کشور نیز صورت گیرد.
از آنجا که آمارهای موجود نشان می‌دهد که غلبه ترکیب جمعیت یک کشور در حال حاضر با نسل جوان است، اما در آینده‌ای نه‌چندان دور جوانان کنونی وارد دوران پیری می‌شوند و کشور ما نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر تجربۀ سالمندی را آغاز خواهد کرد؛ بنابراین بسیار ضروری است که در تحقیقات و برنامه‌ریزی‌های کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به نیازمندی‌های سالمندان توجه شود. تأسیس مراکز ارائه خدمات پیشگیری، درمانی و مطالعه روان‌شناختی، دوره‌های سالمندان، رسیدگی هرچه بیشتر به وضعیت معیشتی و درآمدی سالمندان و خارج‌کردن آن‌ها از تنهایی از طریق آموزش اطرافیان می‌تواند کمک‌های مؤثری در این زمینه باشد.
تشکر و قدردانی
از تمامی کارکنان آسایشگاه سالمندان که ما را در انجام این پژوهش یاری کردند و همچنین سالمندان محترمی که در این مطالعه شرکت داشتند، تشکر و قدردانی می‌کنیم. این مقاله حامی مالی ندارد.
References
[1]Abedi HA, Shahriari M, Ali Mohammadi N. [Geriatric nursing (Persian)]. Tehran: Oruj Publications; 2001.
[2]Zamani S, Bahrainian S, Ashrafi S, Moqtaderi S. [Effect of spiritual intelligence on quality of life and psychological well being among elderly living at nursing homes in Bandar Abbas (Persian)]. Iranian Journal of Geriatric Nursing. 2015; 1(4):82-94.
[3]Ali Pour F, sajadi H, Setareh Forozan A, Biglarian A. [The role of social support in elderly quality of life (Persian)]. Social Welfare Quarterly. 2009; 9(33):149-167.
[4]World Health Organization. Definition of an older or elderly person. Health statistics and health information systems [Internet]. 2012 [Updated 21 June 2012]. Available from: http://www who int/healthinfo/survey/ageingdefnolder/en/index html
[5]Hekmati pour N, Taheri N, Hojjati H, Rabiee S. [Evaluation of the relationship between social support and quality of life in elderly patients with diabetes (Persian)]. Journal of Diabetes Nursing. 2015; 3(1):42-50.
[6]Fuller BG, Stewart Williams JA, Byles JE. Active living—the perception of older people with chronic conditions. Chronic Illness. 2010; 6(4):294–305. doi: 10.1177/1742395310377673
[7]Sola-Carmona JJ, López-Liria R, Padilla-Góngora D, Daza MT, Sánchez-Alcoba MA. Anxiety, psychological well-being and self-esteem in Spanish families with blind children. A change in psychological adjustment? Research in Developmental Disabilities. 2013; 34(6):1886–90. doi: 10.1016/j.ridd.2013.03.002
[8]Cheng ST, Chan ACM. Measuring psychological well-being in the Chinese. Personality and Individual Differences. 2005; 38(6):1307–16. doi: 10.1016/j.paid.2004.08.013
[9]Yeganeh T. [Role of religious orientations in determination of hope and psychological well-being in female patients with breast cancer (Persian)]. Iranian Journal of Breast Disease. 2013; 6(3):47-56.
[10]Ryff CD, Singer BH. Best news yet on the six-factor model of well-being. Social Science Research. 2006; 35(4):1103–19. doi: 10.1016/j.ssresearch.2006.01.002
[11]Snyder CR, Ritschel LA, Rand KL, Berg CJ. Balancing psychological assessments: Including strengths and hope in client reports. Journal of Clinical Psychology. 2006; 62(1):33–46. doi: 10.1002/jclp.20198
[12]Khaledian M, Gharibi H, Gholizadeh Z, Shakeri R. [The impact of group Cognitive Behavioral Therapy (CBT) on depression decrease and hopefulness increase of empty nest syndrome (Persian)]. Journal of Family Counseling and Psychotherapy. 2013; 3(2):261-279.
[13]Iglesias J. Loneliness in elderly people [MSc. thesis]. Granada: University of Granada; 2005.
[14]Bailey TC, Snyder CR.. Satisfaction with life and hope: A look at age and marital status. The Psychological Record. 2010; 57(2):233–40. doi: 10.1007/bf03395574
[15]Knight B. Psychotherapy with the elderly. [S. Mohammadi, Persian Trans.]. Tehran: Asar-e Moaser; 2006.
[16]Sabbaghi H, Ismaeil M, Kalantar Koshe M. [Effectiveness of life review therapy with a focus on Islamic ontology on child-parent relationships for teens (Persian)]. Pazhoohesh Dar Masael-e Talim Va Tarbiat-e Eslami. 2015; 23(26):139-163.
[17]Karimi M, Esmaeli M, Aryn KH. [The effectiveness of life review therapy on decrease of depression symptoms in elderly women (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(16):37-56.
[18]Holland DS. The effects of life review on ego integrity versus ego despair in the geriatric population: A case study. Miami: Caribbean Center for Advanced Studies, Miami Institute of Psychology; 1997
[19]Weiss JC. A comparison of cognitive group therapy withadults. [PhD Dissertation]. Morgantown: West Virginia University; 2010.
[20]Haber D. Life review: Implementation, theory, research, and therapy.The International Journal of Aging and Human Development. 2006; 63(2):153-71. doi: 10.2190/DA9G-RHK5-N9JP-T6CC
[21]Hirsch CR, Mouratoglou VM. Life review of an older adult with memory difficulties. International Journal of Geriatric Psychiatry. 1999; 14(4):261-265. doi: 10.1002/(sici)1099-1166(199904)14:4<261::aid-gps894>3.3.co;2-q
[22]Burke L. Developmental psychology (from conception to childhood). [Y. Seyed Mohammadi, Persian Trans.]. Tehran: Arasbaran; 2005.
[23]Haight B, Michel Y, Hendrix S. Life review: Preventing despair in newly relocated nursing home residents short-term and long-term effects. International Journal of Aging and Human Development. 2008; 47(2):119–42. doi: 10.2190/a011-brxd-hafv-5nj6
[24]Watt L, Cappeliez P. Integrative and instrumental reminiscence therapies for anxiety in adults: Intervention strategies and treatment effectiveness. Aging & Mental Health. 2010; 4(2):166-183. doi: 10.1080/13607860050008691
[1]Abedi HA, Shahriari M, Ali Mohammadi N. [Geriatric nursing (Persian)]. Tehran: Oruj Publications; 2001.
[2]Zamani S, Bahrainian S, Ashrafi S, Moqtaderi S. [Effect of spiritual intelligence on quality of life and psychological well being among elderly living at nursing homes in Bandar Abbas (Persian)]. Iranian Journal of Geriatric Nursing. 2015; 1(4):82-94.
[3]Ali Pour F, sajadi H, Setareh Forozan A, Biglarian A. [The role of social support in elderly quality of life (Persian)]. Social Welfare Quarterly. 2009; 9(33):149-167.
[4]World Health Organization. Definition of an older or elderly person. Health statistics and health information systems [Internet]. 2012 [Updated 21 June 2012]. Available from: http://www who int/healthinfo/survey/ageingdefnolder/en/index html
[5]Hekmati pour N, Taheri N, Hojjati H, Rabiee S. [Evaluation of the relationship between social support and quality of life in elderly patients with diabetes (Persian)]. Journal of Diabetes Nursing. 2015; 3(1):42-50.
[6]Fuller BG, Stewart Williams JA, Byles JE. Active living—the perception of older people with chronic conditions. Chronic Illness. 2010; 6(4):294–305. doi: 10.1177/1742395310377673
[7]Sola-Carmona JJ, López-Liria R, Padilla-Góngora D, Daza MT, Sánchez-Alcoba MA. Anxiety, psychological well-being and self-esteem in Spanish families with blind children. A change in psychological adjustment? Research in Developmental Disabilities. 2013; 34(6):1886–90. doi: 10.1016/j.ridd.2013.03.002
[8]Cheng ST, Chan ACM. Measuring psychological well-being in the Chinese. Personality and Individual Differences. 2005; 38(6):1307–16. doi: 10.1016/j.paid.2004.08.013
[9]Yeganeh T. [Role of religious orientations in determination of hope and psychological well-being in female patients with breast cancer (Persian)]. Iranian Journal of Breast Disease. 2013; 6(3):47-56.
[10]Ryff CD, Singer BH. Best news yet on the six-factor model of well-being. Social Science Research. 2006; 35(4):1103–19. doi: 10.1016/j.ssresearch.2006.01.002
[11]Snyder CR, Ritschel LA, Rand KL, Berg CJ. Balancing psychological assessments: Including strengths and hope in client reports. Journal of Clinical Psychology. 2006; 62(1):33–46. doi: 10.1002/jclp.20198
[12]Khaledian M, Gharibi H, Gholizadeh Z, Shakeri R. [The impact of group Cognitive Behavioral Therapy (CBT) on depression decrease and hopefulness increase of empty nest syndrome (Persian)]. Journal of Family Counseling and Psychotherapy. 2013; 3(2):261-279.
[13]Iglesias J. Loneliness in elderly people [MSc. thesis]. Granada: University of Granada; 2005.
[14]Bailey TC, Snyder CR.. Satisfaction with life and hope: A look at age and marital status. The Psychological Record. 2010; 57(2):233–40. doi: 10.1007/bf03395574
[15]Knight B. Psychotherapy with the elderly. [S. Mohammadi, Persian Trans.]. Tehran: Asar-e Moaser; 2006.
[16]Sabbaghi H, Ismaeil M, Kalantar Koshe M. [Effectiveness of life review therapy with a focus on Islamic ontology on child-parent relationships for teens (Persian)]. Pazhoohesh Dar Masael-e Talim Va Tarbiat-e Eslami. 2015; 23(26):139-163.
[17]Karimi M, Esmaeli M, Aryn KH. [The effectiveness of life review therapy on decrease of depression symptoms in elderly women (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(16):37-56.
[18]Holland DS. The effects of life review on ego integrity versus ego despair in the geriatric population: A case study. Miami: Caribbean Center for Advanced Studies, Miami Institute of Psychology; 1997
[19]Weiss JC. A comparison of cognitive group therapy withadults. [PhD Dissertation]. Morgantown: West Virginia University; 2010.
[20]Haber D. Life review: Implementation, theory, research, and therapy.The International Journal of Aging and Human Development. 2006; 63(2):153-71. doi: 10.2190/DA9G-RHK5-N9JP-T6CC
[21]Hirsch CR, Mouratoglou VM. Life review of an older adult with memory difficulties. International Journal of Geriatric Psychiatry. 1999; 14(4):261-265. doi: 10.1002/(sici)1099-1166(199904)14:4<261::aid-gps894>3.3.co;2-q
[22]Burke L. Developmental psychology (from conception to childhood). [Y. Seyed Mohammadi, Persian Trans.]. Tehran: Arasbaran; 2005.
[23]Haight B, Michel Y, Hendrix S. Life review: Preventing despair in newly relocated nursing home residents short-term and long-term effects. International Journal of Aging and Human Development. 2008; 47(2):119–42. doi: 10.2190/a011-brxd-hafv-5nj6
[24]Watt L, Cappeliez P. Integrative and instrumental reminiscence therapies for anxiety in adults: Intervention strategies and treatment effectiveness. Aging & Mental Health. 2010; 4(2):166-183. doi: 10.1080/13607860050008691
[25]Korte J, Bohlmeijer ET, Cappeliez P, Smit F, Westerhof GJ. Life review therapy for older adults with moderate depressive symptomatology: A pragmatic randomized controlled trial. Psychological Medicine. 2012; 42(6):1163–1173. doi: /10.1017/s0033291711002042
[26]Taghadosi M, Fahimifar A. [Effect of life review therapy with spiritual approach on the life quality among cancer patients (Persian)]. Journal of Kashan University of Medical Sciences. 2014; 18(2):135-144.
[27]Alizadehfard S. [The effect of life review group therapy on elderly with chronic pain (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2012; 7(2):60-67.
[28]Dehgan K. [The effect of life review group therapy on Death anxiety and life satisfaction among women of elderly in 2015-2016 (Persian)] [MSc. thesis] Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2015.]
[29]Mehdipour Sh. [The effect of life review group therapy on The general health of adolescent girls (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2010.
[30]Bozorgian N. [The effect of life review group therapy on Social Adjustment Cultural in retired women (Persian)] [MSc. thesis].Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2011.
[26]Taghadosi M, Fahimifar A. [Effect of life review therapy with spiritual approach on the life quality among cancer patients (Persian)]. Journal of Kashan University of Medical Sciences. 2014; 18(2):135-144.
[27]Alizadehfard S. [The effect of life review group therapy on elderly with chronic pain (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2012; 7(2):60-67.
[28]Dehgan K. [The effect of life review group therapy on Death anxiety and life satisfaction among women of elderly in 2015-2016 (Persian)] [MSc. thesis] Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2015.]
[29]Mehdipour Sh. [The effect of life review group therapy on The general health of adolescent girls (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2010.
[30]Bozorgian N. [The effect of life review group therapy on Social Adjustment Cultural in retired women (Persian)] [MSc. thesis].Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2011.
[31]Shah Karami M. [Effectiveness of life review therapy with a focus on Islamic ontology on Marital conflict and decided on the stability of marriage (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2014.
[32]Bazargan Harandi A, Sarmad Z. [Research methods in behavioral sciences (Persian)]. Tehran: Agah; 2016.
[33]Hauser RM, Springer KW, Pudrovska T. Temporal structures of psychological well-being: continuityor change. Paper Presented at: The Meetings of the Gerontological Society of America. 14 November 2005; Orlando, Florida.
[34]Bayani AA, Ashoor Koochekya M, Bayanib A. [Reliability and validity of Ryff’s psychological well-being scales (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2008; 14(2):146-151
[35]Snyder CR, Peterson C. Handbook of hope: Theory, measures and applications. San Diego: Academic Press; 2000.
[36]Golzari M. [Validating of Snyder's Scale (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2007.
[33]Hauser RM, Springer KW, Pudrovska T. Temporal structures of psychological well-being: continuityor change. Paper Presented at: The Meetings of the Gerontological Society of America. 14 November 2005; Orlando, Florida.
[34]Bayani AA, Ashoor Koochekya M, Bayanib A. [Reliability and validity of Ryff’s psychological well-being scales (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2008; 14(2):146-151
[35]Snyder CR, Peterson C. Handbook of hope: Theory, measures and applications. San Diego: Academic Press; 2000.
[36]Golzari M. [Validating of Snyder's Scale (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2007.
[37]Haight BK, Webster JD. The art and science of reminiscing: Theory, research, methods, and applications. Washington D.C.: Taylor & Francis; 1995.
[38]Zarif Golbar Yazdi H, Aghamohammadian Sherbaf HR, Mousavi Far N, Moeeinizadeh M. [The effectiveness of well-being therapy on stress and psychological well-being infertile women (Persian)]. Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2012; 15(2):49-56.
[39]Fava GA, Ruini C. Development and characteristics of a well-being enhancing psychotherapeutic strategy: Well-being therapy. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry. 2013; 34(1):45–63. doi: 10.1016/s0005-7916(03)00019-3
[40]Hamzezade Ghalee jogi M. [Positive effects of reminiscence therapy on increased optimism and reduced depression among nursing home residents (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2014.
[41]Hallford DJ, Mellor D, Cummins RA. Adaptive autobiographical memory in younger and older adults: The indirect association of integrative and instrumental reminiscence with depressive symptoms. Memory. 2013; 21(4):444–57. doi: 10.1080/09658211.2012.736523
[38]Zarif Golbar Yazdi H, Aghamohammadian Sherbaf HR, Mousavi Far N, Moeeinizadeh M. [The effectiveness of well-being therapy on stress and psychological well-being infertile women (Persian)]. Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2012; 15(2):49-56.
[39]Fava GA, Ruini C. Development and characteristics of a well-being enhancing psychotherapeutic strategy: Well-being therapy. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry. 2013; 34(1):45–63. doi: 10.1016/s0005-7916(03)00019-3
[40]Hamzezade Ghalee jogi M. [Positive effects of reminiscence therapy on increased optimism and reduced depression among nursing home residents (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2014.
[41]Hallford DJ, Mellor D, Cummins RA. Adaptive autobiographical memory in younger and older adults: The indirect association of integrative and instrumental reminiscence with depressive symptoms. Memory. 2013; 21(4):444–57. doi: 10.1080/09658211.2012.736523
نوع مطالعه: كاربردي |
موضوع مقاله:
روانشناسی
دریافت: 1395/12/25 | پذیرش: 1396/4/14 | انتشار: 1396/7/15
دریافت: 1395/12/25 | پذیرش: 1396/4/14 | انتشار: 1396/7/15
فهرست منابع
1. Abedi HA, Shahriari M, Ali Mohammadi N. [Geriatric nursing (Persian)]. Tehran: Oruj Publications; 2001.
2. Zamani S, Bahrainian S, Ashrafi S, Moqtaderi S. [Effect of spiritual intelligence on quality of life and psychological well being among elderly living at nursing homes in Bandar Abbas (Persian)]. Iranian Journal of Geriatric Nursing. 2015; 1(4):82-94.
3. Ali Pour F, sajadi H, Setareh Forozan A, Biglarian A. [The role of social support in elderly quality of life (Persian)]. Social Welfare Quarterly. 2009; 9(33):149-167.
4. World Health Organization. Definition of an older or elderly person. Health statistics and health information systems [Internet]. 2012 [Updated 21 June 2012]. Available from: http://www who int/healthinfo/survey/ageingdefnolder/en/index html
5. Hekmati pour N, Taheri N, Hojjati H, Rabiee S. [Evaluation of the relationship between social support and quality of life in elderly patients with diabetes (Persian)]. Journal of Diabetes Nursing. 2015; 3(1):42-50.
6. Fuller BG, Stewart Williams JA, Byles JE. Active living—the perception of older people with chronic conditions. Chronic Illness. 2010; 6(4):294–305. doi: 10.1177/1742395310377673 [DOI:10.1177/1742395310377673]
7. Sola-Carmona JJ, López-Liria R, Padilla-Góngora D, Daza MT, Sánchez-Alcoba MA. Anxiety, psychological well-being and self-esteem in Spanish fami-lies with blind children. A change in psychological adjustment? Research in Developmental Disabilities. 2013; 34(6):1886–90. doi: 10.1016/j.ridd.2013.03.002 [DOI:10.1016/j.ridd.2013.03.002]
8. Cheng ST, Chan ACM. Measuring psychological well-being in the Chinese. Personality and Individual Differences. 2005; 38(6):1307–16. doi: 10.1016/j.paid.2004.08.013 [DOI:10.1016/j.paid.2004.08.013]
9. Yeganeh T. [Role of religious orientations in determination of hope and psychological well-being in female patients with breast cancer (Persian)]. Iranian Journal of Breast Disease. 2013; 6(3):47-56.
10. Ryff CD, Singer BH. Best news yet on the six-factor model of well-being. Social Science Research. 2006; 35(4):1103–19. doi: 10.1016/j.ssresearch.2006.01.002 [DOI:10.1016/j.ssresearch.2006.01.002]
11. Snyder CR, Ritschel LA, Rand KL, Berg CJ. Balancing psychological assessments: Including strengths and hope in client reports. Journal of Clinical Psy-chology. 2006; 62(1):33–46. doi: 10.1002/jclp.20198 [DOI:10.1002/jclp.20198]
12. Khaledian M, Gharibi H, Gholizadeh Z, Shakeri R. [The impact of group Cognitive Behavioral Therapy (CBT) on depression decrease and hopefulness in-crease of empty nest syndrome (Persian)]. Journal of Family Counseling and Psychotherapy. 2013; 3(2):261-279.
13. Iglesias J. Loneliness in elderly people [MSc. thesis]. Granada: University of Granada; 2005.
14. Bailey TC, Snyder CR.. Satisfaction with life and hope: A look at age and marital status. The Psychological Record. 2010; 57(2):233–40. doi: 10.1007/bf03395574 [DOI:10.1007/BF03395574]
15. Knight B. Psychotherapy with the elderly. [S. Mohammadi, Persian Trans.]. Tehran: Asar-e Moaser; 2006.
16. Sabbaghi H, Ismaeil M, Kalantar Koshe M. [Effectiveness of life review therapy with a focus on Islamic ontology on child-parent relationships for teens (Persian)]. Pazhoohesh Dar Masael-e Talim Va Tarbiat-e Eslami. 2015; 23(26):139-163.
17. Karimi M, Esmaeli M, Aryn KH. [The effectiveness of life review therapy on decrease of depression symptoms in elderly women (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(16):37-56.
18. Holland DS. The effects of life review on ego integrity versus ego despair in the geriatric population: A case study. Miami: Caribbean Center for Advanced Studies, Miami Institute of Psychology; 1997
19. Weiss JC. A comparison of cognitive group therapy withadults. [PhD Dissertation]. Morgantown: West Virginia University; 2010.
20. Haber D. Life review: Implementation, theory, research, and therapy.The International Journal of Aging and Human Development. 2006; 63(2):153-71. doi: 10.2190/DA9G-RHK5-N9JP-T6CC [DOI:10.2190/DA9G-RHK5-N9JP-T6CC]
21. Hirsch CR, Mouratoglou VM. Life review of an older adult with memory difficulties. International Journal of Geriatric Psychiatry. 1999; 14(4):261-265. doi: 10.1002/(sici)1099-1166(199904)14:4<261::aid-gps894>3.3.co;2-q
https://doi.org/10.1002/(SICI)1099-1166(199904)14:4<261::AID-GPS894>3.3.CO;2-Q [DOI:10.1002/(SICI)1099-1166(199904)14:43.3.CO;2-Q]
22. Burke L. Developmental psychology (from conception to childhood). [Y. Seyed Mohammadi, Persian Trans.]. Tehran: Arasbaran; 2005.
23. Haight B, Michel Y, Hendrix S. Life review: Preventing despair in newly relocated nursing home residents short-term and long-term effects. International Journal of Aging and Human Development. 2008; 47(2):119–42. doi: 10.2190/a011-brxd-hafv-5nj6 [DOI:10.2190/A011-BRXD-HAFV-5NJ6]
24. Watt L, Cappeliez P. Integrative and instrumental reminiscence therapies for anxiety in adults: Intervention strategies and treatment effectiveness. Aging & Mental Health. 2010; 4(2):166-183. doi: 10.1080/13607860050008691 [DOI:10.1080/13607860050008691]
25. Korte J, Bohlmeijer ET, Cappeliez P, Smit F, Westerhof GJ. Life review therapy for older adults with moderate depressive symptomatology: A pragmatic randomized controlled trial. Psychological Medicine. 2012; 42(6):1163–1173. doi: /10.1017/s0033291711002042
26. Taghadosi M, Fahimifar A. [Effect of life review therapy with spiritual approach on the life quality among cancer patients (Persian)]. Journal of Kashan University of Medical Sciences. 2014; 18(2):135-144.
27. Alizadehfard S. [The effect of life review group therapy on elderly with chronic pain (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2012; 7(2):60-67.
28. Dehgan K. [The effect of life review group therapy on Death anxiety and life satisfaction among women of elderly in 2015-2016 (Persian)] [MSc. thesis] Teh-ran: Allameh Tabataba'i University; 2015.]
29. Mehdipour Sh. [The effect of life review group therapy on The general health of adolescent girls (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i Univer-sity; 2010.
30. Bozorgian N. [The effect of life review group therapy on Social Adjustment Cultural in retired women (Persian)] [MSc. thesis].Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2011.
31. Shah Karami M. [Effectiveness of life review therapy with a focus on Islamic ontology on Marital conflict and decided on the stability of marriage (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2014.
32. Bazargan Harandi A, Sarmad Z. [Research methods in behavioral sciences (Persian)]. Tehran: Agah; 2016.
33. Hauser RM, Springer KW, Pudrovska T. Temporal structures of psychological well-being: continuityor change. Paper Presented at: The Meetings of the Ger-ontological Society of America. 14 November 2005; Orlando, Florida.
34. Bayani AA, Ashoor Koochekya M, Bayanib A. [Reliability and validity of Ryff's psychological well-being scales (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2008; 14(2):146-151
35. Snyder CR, Peterson C. Handbook of hope: Theory, measures and applications. San Diego: Academic Press; 2000.
36. Golzari M. [Validating of Snyder's Scale (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2007.
37. Haight BK, Webster JD. The art and science of reminiscing: Theory, research, methods, and applications. Washington D.C.: Taylor & Francis; 1995.
38. Zarif Golbar Yazdi H, Aghamohammadian Sherbaf HR, Mousavi Far N, Moeeinizadeh M. [The effectiveness of well-being therapy on stress and psycholog-ical well-being infertile women (Persian)]. Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2012; 15(2):49-56.
39. Fava GA, Ruini C. Development and characteristics of a well-being enhancing psychotherapeutic strategy: Well-being therapy. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry. 2013; 34(1):45–63. doi: 10.1016/s0005-7916(03)00019-3 [DOI:10.1016/S0005-7916(03)00019-3]
40. Hamzezade Ghalee jogi M. [Positive effects of reminiscence therapy on increased optimism and reduced depression among nursing home residents (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University; 2014.
41. Hallford DJ, Mellor D, Cummins RA. Adaptive autobiographical memory in younger and older adults: The indirect association of integrative and instru-mental reminiscence with depressive symptoms. Memory. 2013; 21(4):444–57. doi: 10.1080/09658211.2012.736523 [DOI:10.1080/09658211.2012.736523]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تمامی آثار نشریه سالمند: مجله سالمندی ایران تحت مجوز Creative Commons
Attribution-NonCommercial 4.0 هستند.
تماس با ما
تلفن دفتر نشریه:
تلفن مستقیم:02171732827(تماس فقط روزهای شنبه، یکشنبه و سه شنبه ساعت 10 الی 12) 021221800- داخلی 2827
ایمیل: salmand2010@gmail.com
تلفن ناشر : 02145355000 - 02145355555
