مقدمه 
یکی از باورهای شکل‌گرفته درباره جمعیت، افزایش نگران‌کننده جمعیت سالمندی است [1]؛ به طوری که در کشور ما، بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۹۰، جمعیت سالمندان 60 سال و مسن‌تر از 7/2 درصد در سال 1385 به 8/2 درصد در سال 1390 رسیده است [2]. این جمعیت کثیر از جامعه نیاز به برنامه‌های مدون و بررسی منظم سلامت در دو بُعد جسم و روان دارند [3].
اختلالات خواب یکی از مشکلات شایع در سالمندان است. تقریبا 30 تا 45 درصد جمعیت دنیا از بی‌خوابی رنج می‌برند که با بالا‌رفتن سن مقدار آن افزایش می‌یابد [4]. نتایج مطالعه ایزر و همکاران در ترکیه نشان داد 60/9 درصد از سالمندان خواب ضعیف دارند [5]. در ایران نیز حدود 67 درصد سالمندان از اختلال خواب رنج می‌برند [6]. توجه به کیفیت خواب همانند کمیت آن حائز اهمیت است. این مفهوم به چگونگی تجربه خواب اشاره می‌کند. شاخص کیفیت خواب شامل احساس تجدید نیرو و نبود احساس خواب‌آلودگی پس از بیدارشدن است [7]. از مزایای خواب با‌کیفیت می‌توان به آرامش جسمی و روانی، تجدید قوای فکری و فیزیولوژیک، آمادگی برای پذیرش وظایف جدید و بازیابی عملکرد بدن اشاره کرد [8].
کاهش کیفیت خواب می‌تواند ناشی از برهم‌خوردن وضعیت منظم و آستانه واکنش فرد در خواب و یا نتیجه بی‌خوابی‌های پی‌درپی باشد [9]. شایع‌ترین نوع اختلال خواب، بی‌خوابی است که به اِشکال در شروع خواب، اختلال در تداوم خواب یا نداشتن خواب نیروبخش به مدت یک ماه یا بیشتر اطلاق می‌‌شود که به مشکلات عملکردی شخص منجر شود [10]. گزارش شده است که10 تا 39 درصد سالمندان در به‌خواب‌رفتن مشکل دارند. 18 تا 60 درصد در طول شب بیدار می‌شوند و 12 تا 33 درصد مشکل زود بیدار‌شدن در صبح را دارند و به طور کلی افراد سالمند 30 تا 60 دقیقه کمتر از افراد جوان‌تر می‌خوابند و خواب آن‌ها سطحی‌تر است و بیشتر از جوانان خوابشان مختل می‌شود [11].
 خواب با کیفیت ضعیف پس از سردرد و اختلالات گوارشی در رتبه سوم مشکلات سالمندان قرار دارد و یکی از مشکلات شایع و دلایل مراجعه سالمندان به پزشکان است [12]. همچنین بر اساس نتایج بسیاری از مطالعات انجام‌شده، اختلال خواب در بین زنان شایع‌تر است و با بالا‌رفتن سن افزایش می‌یابد [13, 14].
عوامل روانی و عاطفی نظیر افسردگی و اضطراب می‌توانند در وضعیت خواب تداخل ایجاد کنند. محیط ناآشنا، بوهای ناخوشایند، صدا و نور زیاد نیز می‌تواند به اختلالات خواب منجر شود [15]. اختلال خواب اثر منفی روی کیفیت زندگی سالمندان دارد و مشکلات عدیده‌ای مثل کاهش عملکرد روزانه، خستگی، دمانس، اضطراب، خواب‌آلودگی در طول روز، اشکال در حافظه و توجه، سقوط و نیاز به مصرف داروهای خواب‌آور [16]، کم‌شدن آستانه درد، توهم، اختلال عاطفی، تغییر در پاسخ سیستم ایمنی، تغییر در اشتها و حتی افزایش وزن را ممکن است به وجود بیاورد [17]. 
برای مقابله با اختلالات خواب، راه‌های گوناگون وجود دارد. اما سالمندان به منظور مقابله با این اختلالات معمولاً از داروهای خواب‌آور استفاده می‌کنند، ولی بسیاری از این داروها اختلالات خواب را به طور موقت بهبود می‌دهند و وابستگی ایجاد می‌کنند. به علاوه، بیشتر آن‌ها از مدت‌زمان خواب با حرکات سریع چشم که برای عملکرد ذهن و تسکین تنش‌ها ضروری است، می‌کاهند [18]. در حالی که نتایج مطالعات قبلی نشان داده است که درمان‌های غیردارویی، نه‌تنها به سودمندی درمان‌های دارویی هستند و احتمالاً در طولانی‌مدت اثرات مفید بیشتری دارند بلکه مشکلات مربوط به مصرف داروها مثل مقاومت نسبت به داروها و وابستگی به داروها را ندارند [19]. 
یکی از این روش‌های غیردارویی موسیقی‌درمانی است. موسیقی‌درمانی، درمان مکملی است که بهبودی و رفاه بیماران را از طریق افزایش آستانه استرس و کاهش عواطف منفی، تنظیم فرایندهای درونی، ایجاد حالت آرامش و افزایش قدرت ایمنی بهبود می‌بخشد [20]. یکی از صوت‌های موزون و دلنشین آوای قرآن کریم است که از نمودهای اعجاز این کتاب آسمانی به حساب می‌آید و به عنوان موسیقی‌ای عرفانی با ریتم ویژه و منحصربه‌فرد در ایران و جوامع اسلامی مطرح است [21].
 طبق نتایج مطالعه چلن و تراسی، آوای قرآن به عنوان موسیقی خاص می‌تواند مداخله‌ای مؤثر و بی‌خطر برای کاهش استرس، تحریک‌پذیری، احساس تنهایی، بهبود خلق و تعدیل هیجانات بیماران باشد [22]. این تأثیرات مثبت می‌تواند به علت اثر ریتمیک و موزون‌بودن قرآن، همچنین اثر معنوی آن با توجه به فرهنگ اسلامی باشد. احتمالاً پذیرش این‌گونه مداخلات به دلیل باورهای مذهبی مردم کشور ما جایگاه ویژه‌ای بین سالمندان خواهد داشت. بنابراین بر آن شدیم تأثیر گوش‌دادن به آوای قرآن کریم را روی کیفیت خواب سالمندان ساکن در سرای سالمندان ملایر بررسی کنیم.
مواد و روش‌ها 
مطالعه حاضر یک کارآزمایی بالینی تصادفی‌شده با طرح دوگروهی (آزمایش و کنترل) و پیش‌آزمون پس‌آزمون بود که روی سالمندان ساکن سرای سالمندان امام علی (ع) شهر ملایر در سال 1395 انجام شد. حجم نمونه در این پژوهش با اطمینان 95 درصد و توان آزمون 80 درصد، 64 نفر برآورد شد که با احتساب ریزش 10درصدی، 70 نفر در نظر گرفته شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل سن 60 سال و بیشتر، ساکن‌بودن در سرای سالمندان، نداشتن بیماری‌های روانی (بر اساس پرونده پزشکی سالمند) و ابتلانداشتن به بیماری‌های مزمن کنترل‌نشده و تمایل به شنیدن آوای قرآن کریم، ابتلا‌نداشتن به بیماری‌های مربوط به خواب نظیر آپنه انسدادی و یا سندرم پای بی‌قرار و وابستگی‌نداشتن به هر گونه داروی مخدر، مسکن، ضدافسردگی، خواب‌آور و الکل و نداشتن نقص شنوایی شدید بود.
 معیارهای خروج از مطالعه شامل قطع گوش‌دادن به آوای قرآن در طول مدت مشخص‌شده برای مداخله به هر دلیل، گوش‌دادن به هر آوایی غیر از آوای قرآن کریم قبل از خواب، تمایل‌نداشتن به همکاری در طول پژوهش، خروج از مطالعه به دلایلی همچون مرگ، بیماری و یا انتقال به مراکز دیگر و مصرف دائم داروهای خواب‌آور در نظر گرفته شد. این مطالعه بر اساس اصول بیانیه هلسینکی بود 
 از بین سالمندان داوطلب برای شرکت در این مطالعه، 70 نفر واجد شرایط شناخته شدند. آن‌ها به صورت تصادفی‌سازی ساده در دو گروه آزمایش (35 نفر) و کنترل (35 نفر) قرار گرفتند. با وجود استفاده از تخصیص تصادفی‌سازی، دو گروه قبل از شروع مداخله، از لحاظ بعضی متغیرها شامل کیفیت خواب، دین‌داری، سن، جنسیت، داشتن بیماری‌های مزمن، وضعیت اقامت و سابقه اختلالات خواب اختلاف معنادار داشتند. 
در این‌باره اسچولز و گریمز (2002) گزارش کردند که در برخی از موارد با وجود استفاده از تخصیص تصادفی‌سازی، احتمال ناهمگنی در برخی از ویژگی‌های اولیه در گروه‌ها وجود دارد. در این موارد با استفاده از طبقه‌بندی متغیرهای مؤثر پیش از اعمال تخصیص تصادفی، سعی در حذف ناهمگنی در گروه‌ها می‌کنند. ولی در مطالعه حاضر، با توجه به زیادبودن تعداد متغیرهای مؤثر و محدودبودن تعداد سالمندان ساکن در مرکز سالمندی مطالعه‌شده، اجرای آن مشکل و پیچیده بود [23]؛ به طوری که لاپین (1988) بیان کرد که با وجودی که روش تصادفی‌سازی طبقه‌بندی‌شده، روش ساده و مناسب، به‌ویژه در مطالعات با حجم نمونه کم محسوب می‌شود و می‌تواند ناهمگنی احتمالی را کاهش دهد، اما با افزایش متغیرها، انجام آن کار بسیار پیچیده می‌شود [24]. 
ابتدا، پرسش‌نامه‌های دین‌داری و شاخص کیفیت خواب پیتزبورگ از سوی پژوهشگر با روش مصاحبه برای شرکت‌کنندگان دو گروه تکمیل شد. سپس، گروه آزمایش، آوای قرآن کریم با قرائت سوره مؤمنون، با صدای دلنشین استاد پرهیزکار را به مدت 4 هفته، هر شب به مدت 15 دقیقه قبل از خواب با استفاده از هدفون استماع کردند. دوره مداخله 4‌هفته‌ای از متوسط مدت زمان استفاده‌شده در مطالعات گذشته که تأثیر موسیقی را بر خواب بررسی کردند (3 تا 5 هفته) گرفته شد [26 ،25].
 از آنجایی که هدف ما، تأثیر مداخله بر خواب شبانه بود، بنابراین مداخله هر شب قبل از خواب انجام شد. انتخاب سوره مؤمنون پس از مشاوره با استادان حوزه علمیه قم و همدان انتخاب شد. بخش مهمی از آیات سوره مؤمنون به اوصاف مؤمنین اشاره دارد و در این سوره آمده است که نتیجه این صفات خوب و حسنه بهشت برین است و بهشت محل آسایش مؤمنان ذکر شده است و به نوعی این حس آرامش و آسایش را به فرد القا می‌کند. همچنین در این سوره درباره خلقت انسان و نعمت‌های خداوند، داستان‌های پیامبران از جمله حضرت نوح و موسی و هود (ع)، معاد و جهان‌بینی توحیدی آیاتی آمده است [27]. البته تعداد آیاتی که درباره جهنم و عذاب گناهکاران است و ممکن است بر خواب سالمندان تأثیر منفی بگذارد در این سوره بسیار کم است. 
 از مراقبان خانه سالمندان نیز برای یادآوری و آموزش استفاده از وسیله استماع به سالمندان کمک گرفته شد. در مدت مطالعه، گروه کنترل فقط مداخلات معمول بخش را دریافت کردند. پس از پایان 4 هفته مداخله، دوباره پرسش‌نامه شاخص کیفیت خواب پیتزبورگ از سوی پژوهشگر برای دو گروه تکمیل شد. مطالعه حاضر یک ریزش تقریباً 8‌درصدی داشت؛ به طوری که 5 نفر از شرکت‌کنندگان بنا به دلایلی شامل بیماری و مصرف دارو، انصراف و همکاری‌نکردن از مطالعه خارج شدند و درنهایت اطلاعات مربوط 65 نفر (33 نفر گروه آزمایش و 32 نفر گروه کنترل) تجزیه و تحلیل شد.
پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبورگ کیفیت خواب را در طول یک ماه گذشته بررسی می‌کند. این پرسش‌نامه هفت زیرمقیاس دارد که عبارتند از: کیفیت ذهنی خواب، تأخیر در به‌خواب‌رفتن، مدت زمان خواب، میزان بازدهی خواب، اختلالات خواب، استفاده از داروهای خواب‌آور و اختلالات عملکردی روزانه. پرسش‌نامه 19 آیتم دارد که در یک طیف لیکرت چهاردرجه‌ای از نبود مشکل تا مشکل خواب بسیار جدی درجه‌بندی شده است که از صفر تا 3 نمره‌‌گذاری می‌شود. نمره کل کیفیت خواب، جمع نمرات هفت زیرمقیاس است که بین صفر تا 21 است. 
گرفتن نمره کل بالاتر از 5 به معنی کیفیت خواب ضعیف است. در مطالعه حسن‌زاده (2008) این پرسش‌نامه ترجمه و بازترجمه و روایی و پایایی آن تأیید شد و ضریب آلفای کرونباخ 0/78 تا 0/82 به دست آمد. در نسخه ایرانی این پرسش‌نامه روایی 0/86 و پایایی 0/89 به دست آمد [28] و همچنین پایایی این ابزار در مطالعه کارآزمایی بالینی حسین‌آبادی و همکاران روی کیفیت خواب سالمندان، با آلفای کرونباخ 0/88 گزارش شد [29]. در پژوهش حاضر هم، پایایی ابزار بر اساس ضریب آلفای کرونباخ، 0/80 تعیین شد. 

دین‌داری سالمندان با پرسش‌نامه دین‌داری گلاک و استارک سنجیده شد. پرسش‌نامه حاضر ۲۶ گویه دارد که در چهار بعُد اعتقادی (با هفت گویه)، عاطفی (با شش گویه)، پیامدی (با ششگویه) و مناسکی (با هفت گویه) برای سنجش میزان دین‌داری به کار می‌رود. کل نمره آزمودنی بین صفر تا 104 نوسان دارد. نمرات صفر تا 26 بیانگر دین‌داری ضعیف، نمرات 26 تا 78 بیانگر دین‌داری متوسط و نمرات 78 تا 104 مبین دین‌داری زیاد هستند. میزان اعتبار این پرسش‌نامه در مطالعات مختلف روی نمونه‌های متفاوت تعیین شده است که حاکی از اعتبار زیاد آن در ابعاد مختلف است. در مطالعه‌ای که از این پرسش‌نامه روی دانشجویان استفاده شد، آلفای کلی پرسش‌نامه ۸۳/۰ به دست آمد. این آزمون همچنین به دلیل استاندارد‌بودن پایایی زیادی دارد. مقدار آلفا برای متغیرهای بعُد اعتقادی 0/81، بعد عاطفی 0/75، بعُد پیامدی 0/72 و بعد مناسکی 0/83 شد [30].
برای تجزیه و تحلیل داده‌ها، از آزمون‌های مان‌ویتنی و تحلیل کوواریانس و تی وابسته استفاده شد. توزیع عادی‌بودن داده‌ها با چولگی و کشیدگی بررسی شد. داده‌ها برای متغیرهای کیفیت ذهنی خواب، تأخیر در به‌خواب‌رفتن، مدت‌زمان خواب، اختلالات خواب، اختلالات عملکردی روزانه و کیفیت کلی خواب عادی بود، برای اینکه چولگی داده‌های این متغیرها برای گروه کنترل بین 1/36 تا 0/63- و برای گروه آزمایش بین 1/85 تا 0/43- و کشیدگی آن‌ها برای گروه کنترل بین 3/14 تا 1/77- و برای گروه آزمایش بین 1/03 تا 1/91- بود. برین و همکاران (2012) بیان کردند که اگر چولگی بین 2- تا 2+ و کشیدگی بین 7- تا 7+ باشد، داده‌ها با توزیع عادی فرض خواهند شد [31]. برای داده‌های غیرعادی از آزمون‌های ناپارامتریک استفاده شد. برای تعیین وجود اختلاف معنی‌دار بین دو گروه آزمایش و کنترل از نظر متغیرهای زمینه‌ای از آزمون کای دو استفاده شد. 
برای حذف اثر مخدوش‌کننده‌ها (متغیرهای کیفیت خواب، دین‌داری، سن، جنسیت، داشتن بیماری‌های مزمن، وضعیت اقامت و سابقه اختلالات خواب) بر تفاوت مشاهده‌شده بعد از مداخله، از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد. همان طوری که برادلی و هیوایتم (2014) گزارش کردند که کنترل متغیرهای مخدوش‌کننده در طراحی، تجزیه و تحلیل و تفسیر در مطالعات تجربی، شبه‌تجربی و مشاهده‌ای اهمیت دارد. تحلیل کوواریانس روشی برای کنترل متغیرهای مزاحم از نظر آماری است [32]. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نسخه 21 نرم‌افزارSPSS  استفاده شد. سطح معناداری کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد. 
یافته‌ها 
در این پژوهش، 36 نفر زن (55/4 درصد) و 29 نفر مرد (44/6 درصد) مشارکت داشتند. میانگین سنی گروه آزمایش 9/91±73/93 سـال و میانگین سنی گـروه کنتـرل 12/75±64/53 سـال بـود. بیشتر واحدهای پژوهش، مجرد (56/91 درصد) بودند و تحصیلاتشان در سطح ابتدایی (81/5 درصد) بود. بیشتر شرکت‌کنندگان در مطالعه حاضر، بیشتر از 6 ماه (95/4 درصد) در مرکز سالمندی اقامت داشتند و نزدیک به 78/5 درصد آنان در زمان جمع‌آوری داده‌ها، مبتلا به یک یا چند بیماری مزمن بودند و حدود 83 درصد، داشتن اختلال خواب را ذکر کردند. 

میانگین دین‌داری سالمندان در گروه آزمایش 10/41±96/39 و در گروه کنترل 5/73±101/09 تعیین شد. نتایج تحلیل با آزمون کای دو نشان داد قبل از مداخله، دو گروه از نظر متغیرهای کیفیت خواب، دین‌داری، سن، جنسیت، داشتن بیماری‌های مزمن، وضعیت اقامت و سابقه اختلالات خواب با هم تفاوت معنادار داشتند (0/05>P) (جدول شماره 1). 
طبق نتایج آزمون‌های تی وابسته برای متغیرهای با توزیع عادی (کیفیت ذهنی خواب، تأخیر در به‌خواب‌رفتن، طول مدت خواب واقعه‌ای، اختلالات خواب، عملکرد روزانه و کیفیت کلی خواب) و مان‌ویتنی برای متغیرهای با توزیع غیرعادی (میزان بازدهی خواب، استفاده از داروهای خواب‌آور)، در گروه آزمایش، مؤلفه‌های میزان بازدهی خواب (0/001>P)، میزان مصرف داروهای خواب‌آور (0/05>P) و کیفیت کلی خواب (0/001=P) بعد از اتمام برنامه درمانی نسبت به قبل از آن به طور معناداری بهبود یافت. به طوری که، گروه آزمایش، بعد از مداخله میانگین کیفیت کلی خواب از 3/37±9/27 به87±6/60 کاهش ‌یافته است. درصورتی‌ که درگروه کنترل بعد از مداخله از 3/16±7/16 به 2/92±7/81 افزایش ‌یافته است. بعلاوه، طبق نتایج تحلیل کوواریانس، بعد از اتمام مداخله، دو گروه از نظر میزان بازدهی خواب (0/001>P)، عملکرد روزانه (0/05>P) و کیفیت کلی خواب (0/001>P) با هم اختلاف معنادار داشتند (جدول شماره 2).

بحث
این پژوهش با هدف بررسی تأثیر آوای قرآن بر کیفیت خواب سالمندان ساکن سرای سالمندان انجام شد. اگرچه دو گروه از لحاظ میزان دین‌داری، کیفیت خواب، سن، جنسیت، داشتن بیماری‌های مزمن، وضعیت اقامت و سابقه اختلالات خواب با هم متفاوت بودند، با حذف اثر آن‌ها، نتایج بیانگر تأثیر استماع آوای قرآن کریم بر بهبود کیفیت کلی خواب سالمندان بود. در راستای نتایج مطالعه حاضر، هارمت و همکاران تأثیر معنادار 3 هفته موسیقی‌درمانی برای مدت 45 دقیقه قبل از خواب را بر کیفیت کلی خواب دانشجویان دچار اختلال خواب نشان دادند [33]. 
چان و همکاران نیز تأثیر موسیقی‌درمانی بر کیفیت خواب سالمندان را مثبت ارزیابی کردند [34]. ولی نتیجه مطالعه حاضر با مطالعه کوینگ و همکاران که اثر موسیقی‌درمانی را برکیفیت خواب افراد جوان بررسی کردند [35] همسو نبود. این مغایرت می‌تواند به علت نمونه پژوهش باشد. در مطالعه کوینگ، شرکت‌کنندگان خواب عادی داشتند و این احتمال وجود دارد که موسیقی‌درمانی در افراد با کیفیت خواب پایین مؤثرتر باشد. 
به علاوه، چانگ و همکاران نتوانستند تأثیر معنادار موسیقی‌درمانی را بر کیفیت خواب میانسالان دچار بی‌خوابی با پلی سومنوگرافی نشان دهند [36]. دلیل آن می‌تواند مربوط به نوع موسیقی استفاده‌شده باشد. در مطالعه حاضر از موسیقی ویژه و خاص آوای قرآن استفاده شد. زمانی که قرآن کریم با صوت قاریان خوش‌صدا خوانده می‌شود، حالت معنوی خاصی درون مسلمانان ایجاد می‌کند؛ به طوری که با وجود آشنا‌نبودن به زبان عربی و ندانستن معنی آن، سکوت می‌کنند و با تمام وجود به این آوای دل‌انگیز گوش فرامی‌دهند. از طرفی نتیجه سنجش کیفیت خواب با پرسش‌نامه پیتزبورگ و پلی سومنوگرافی ممکن است با هم متفاوت باشد و دقت اندازه‌گیری آن‌ها طبیعتاً یکی نخواهد بود.
یکی از ابعاد اعجاز قرآن، نظم آوایی قرآن است و تأثیراتی است که از پس صوت تلاوت آیات قرآن و موسیقی دلنشین حاصل از آن پدید می‌آید؛ نه از پس معانی و محتوای ارزشمند گنجانیده شده در آن، بلکه از پس ساختار آن. این موسیقی در تاروپود الفاظ و در ترکیب درون جمله‌ها نهفته است و فقط با احساس ناپیدا و با قدرت متعال ادراک می‌شود [37]. این زیبایی نهفته در موسیقی کلمات قرآن باعث آرامش دل و جان انسان می‌شود و در زمان خوابیدن که انسان بیش از هر زمانی به آرامش برای القای خواب نیاز دارد دارویی ارزشمند است.
نتایج مطالعه حاضر، تأثیر معنادار استماع آوای قرآن کریم را بر دو آیتم از هفت آیتم کیفیت خواب شامل میزان بازدهی خواب و اختلالات عملکردی روزانه نشان داد. در مطالعه کامکار و همکاران، بعد از موسیقی‌درمانی، گروه آزمایش نسبت به کنترل فقط در مؤلفه کیفیت ذهنی خواب اختلاف معنادار را نشان داد. در حالی که بعد از 3 ماه و در مرحله پیگیری دو گروه از نظر مؤلفه‌های کیفیت ذهنی خواب، مصرف داروهای خواب‌آور و اختلال عملکرد روزانه تفاوت آماری معنی‌داری داشتند [38]. در مطالعه‌ای دیگر که علامی و همکاران انجام دادند، کیفیت کلی خواب، کیفیت ذهنی خواب، تأخیر در به‌خواب‌رفتن، اختلالات خواب و عملکرد روزانه در سالمندان مرد با موسیقی‌درمانی بهبود یافت [25]. این تفاوت‌ها می‌تواند به علت مدت‌زمان برنامه درمانی، وضعیت اولیه کیفیت خواب شرکت‌کنندگان، نوع ابزار به‌کار‌برده‌شده، نوع موسیقی استفاده‌شده و سن و جنس نمونه مطالعه‌شده باشد. 
  در پژوهش‌های پیشین، ارتباط معنی‌داری بین اضطراب با کیفیت خواب افراد نشان داده شده است [39]؛ به طوری که آراسته و همکاران تأثیر منفی استرس و اضطراب را در کیفیت خواب افراد گزارش کردند [13]. بنابراین، یکی از دلایل ارتقای کیفیت خواب در سالمندان مطالعه حاضر می‌تواند کاهش استرس و اضطراب باشد.گوش‌دادن به آوای قرآن در ایجاد آرامش روانی و درنتیجه کاهش اضطراب مؤثر است. در این راستا، لاری و همکاران تأثیر شنیدن آوای قرآن در کاهش سطح سرمی هورمون کورتیزول زنان در مرحله قبل از زایمان را گزارش کردند [40]. 
اکبری و همکاران نیز یک مطالعه مقایسه‌ای در ارتباط با تأثیر موسیقی و آوای قرآن بر اضطراب انجام دادند. نتایج نشان داد، هر دو صدا بر کاهش اضطراب مؤثر بود، اما تأثیر صدای قرآن بیشتر بود [41]. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که هرچه فرد، آشنایی و انس بیشتری با قرآن کریم داشته باشد، با شنیدن این صدای دلنشین، آرامش بیشتری می‌یابد و اضطراب کمی را احساس خواهد کرد [40]. شرکت‌کنندگان مطالعه حاضر نیز با قرآن کریم مأنوس و از نظر دین‌داری در سطح بالایی (میانگین±انحراف معیار دین‌داری سالمندان در گروه آزمایش41/10±39/96 و در گروه کنترل 73/5±09/101 ) بودند.
موسیقی‌درمانی همچنین از طریق منحرف‌کردن فکر و تمرکز از درد، ترس، استرس و اضطراب می‌تواند بر کیفیت خواب تأثیر بگذارد. آوای قرآن علاوه بر منحرف‌کردن فکر و تمرکز از مشکلات جسمی و روحی به عنوان یک موسیقی ویژه و عرفانی، تأثیر معنوی دارد و می‌تواند صبر وتحمل و امید به آینده را در سالمند تقویت کند و باعث القای حس آرامش در وجود او شود. چنان‌که در قرآن کریم در سوره رعد آیه 28 آمده است که دل‌ها با یاد او آرام می‌گیرد و این آرامش به‌وجودآمده باعث می‌شود فرد خواب با‌کیفیت‌تری را تجربه کند.
نتیجه‌گیری نهایی
با توجه به نتایج مطالعه، استماع آوای قرآن کریم قبل از خوابیدن می‌تواند به عنوان یک مداخله بی‌خطر، ارزان‌قیمت، قابل‌دسترس و ارزشمند برای ارتقای کیفیت خواب سالمندان دین‌دار در کنار دیگر درمان‌های غیردارویی کاربرد منطقی داشته باشد.
از محدودیت‌های پژوهش این بود که پژوهشگر قادر به کنترل بعضی از عوامل تأثیرگذار بر کیفیت خواب سالمندان شرکت‌کننده همچون استرس‌های غیرقابل‌پیش‌بینی، مصرف بعضی داروها،کم و زیاد‌شدن درد و ناراحتی در شب‌های مختلف نبود.کم‌بودن تعداد مردان سالمند شرکت‌کننده، تعداد زیاد سالمند در یک اتاق از دیگر محدودیت‌های مطالعه بود. به علاوه شرکت‌کنندگان مطالعه حاضر فقط از میان سالمندان ساکن در یک سرای سالمندی انتخاب شدند که می‌تواند بر تعمیم‌پذیری نتایج آن به کل سالمندان کشور محدودیت ایجاد کند. همگن‌نبودن گروه‌ها یکی دیگر از محدودیت‌های مطالعه حاضر بود. با توجه به زیادبودن تعداد متغیرهای مطالعه و محدود‌بودن تعداد سالمندان ساکن در مرکز سالمندی تحت مطالعه، با وجود استفاده از تخصیص تصادفی‌سازی، دو گروه از نظر یکسری متغیرها با هم متفاوت بودند که آزمون آماری تحلیل کوواریانس برای کنترل این متغیرها استفاده شد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله کد اخلاق به شماره IR.QUMS.REC.1395.114 دارد و موارد اخلاقی پژوهش حاضر را کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی قزوین بررسی و تأیید کرد.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد نویسنده اول در گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی‌درمانی قزوین است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی و اعتبارسنجی: عباس حسینی و فاطمه محمدی؛ روش‌شناسی: عباس حسینی، فاطمه محمدی و جلیل عظیمیان؛ تجزیه و تحلیل داده‌ها: سیده آمنه مطلبی؛ تحقیق و بررسی منابع و آماده‌کردن متن اولیه: عباس حسینی، فاطمه محمدی، جلیل عظیمیان و سیده آمنه مطلبی؛ ویرایش و نهایی‌سازی نوشته: فاطمه محمدی و سیده آمنه مطلبی؛ مدیریت پروژه: فاطمه محمدی
 
تعارض منافع
بنا به اظهار نظر نویسندگان تعارض منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
در انتها لازم می‌دانیم از دانشگاه علوم پزشکی قزوین، مسئولان سرای سالمندان امام علی در شهر ملایر و تمام سالمندانی که ما را در این پژوهش یاری دادند تقدیر و تشکر کنیم.

References
Ghahremani L, Niknami S, Mosavi M, Heidarnia A, Karimzadeh Shirazi K, Babaei G. [Transtheoretical Model-based (TTM) interventions to improve physical activities in elderly men (Persian)]. Armaghane Danesh. 2008; 13(1):77-88.
Islamic Republic of Iran Vice Presidency. [Selected Findings of National Population and Housing Census, 2011 (Persian)]. Tehran: Islamic Republic of Iran Vice Presidency for Strategic Planning and Supervision Statistical Centre of Iran; 2011.
Mousavi SA, Mirzaei E, Khosravi A. [Sleep pattern and daytime sleepiness in over-15-year-old people in Shahroud (Persian)]. Knowledge and Health Journal. 2010; 4(4):45-9.
Leger D, Poursain B, Neubauer D, Uchiyama M. An international survey of sleeping problems in the general population. Current Medical Research and Opinion. 2008; 24(1):307-17. [DOI:10.1185/030079907X253771] [PMID]
Eser I, Khorshid L, Cinar S. Sleep quality of older adults in nursing homes in Turkey: Enhancing the quality of sleep improves quality of life. Journal of Gerontological Nursing. 2007; 33(10):42-9. [PMID]
Nobahar M, Vafaaee A. Elderly sleep disturbances and management (Persian)]. salmand:Iranian Journal of Aging. 2007; 2(2):263-8.
Asadnia S, Sepehrianazar F, Mosarrezaii Aghdam A, Saadatmand S. [Comparison of sleep quality and migraine headaches in people with proper and improper and poor sleep (Persian)]. Urmia Medical Journal. 2013; 23(7):799-806.
Wolkove N, Elkholy O, Baltzan M, Palayew M. Sleep and aging: 1. Sleep disorders commonly found in older people. Canadian Medical Association Journal. 2007; 176(9):1299-304. [DOI:10.1503/cmaj.060792] [PMID] [PMCID]
Yaremchuk K, Roehrs T. Does perioperative sleep disruption impact pain perception? The Laryngoscope. 2012; 122(12):2613-4. [DOI:10.1002/lary.23488] [PMID]
Sadock B, Sadock V, Ruiz P. Comprehensive textbook of psychiatry. 9th edition. Philadelphia: Lippincot Williams & Wilkins; 2009.
Neikrug AB, Ancoli-Israel S. Sleep disorders in the older adult–a mini-review. Gerontology. 2010; 56(2):181-9. [DOI:10.1159/000236900] [PMID] [PMCID]
Cotroneo A, Gareri P, Lacava R, Cabodi S. Use of zolpidem in over 75-year-old patients with sleep disorders and comorbldltles. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2004; 38(Suppl.):93-6. [DOI:10.1016/j.archger.2004.04.015] [PMID]
Arasteh M, Yousefi F, Sharifi Z. [Investigation of Sleep quality and its influencing factors in patients admitted to the gynecology and general surgery of Besat Hospital in Sanandaj (Persian)]. Medical Journal of Mashhad University of Medical Sciences. 2014; 57(6):762-9.
Demir AU, Ardic S, Firat H, Karadeniz D, Aksu M, Ucar ZZ, et al. Prevalence of sleep disorders in the Turkish adult population epidemiology of sleep study. Sleep and Biological Rhythms. 2015; 13(4):298-308. [DOI:10.1111/sbr.12118]
Black J. Hawks JH. Medical-Surgical Nursing. Philadelphia: Elsevier Saunders; 2005.
Krishnan P, Hawranik P. Diagnosis and management of geriatric insomnia: a guide for nurse practitioners. Journal of the American Academy of Nurse Practitioners. 2008; 20(12):590-9. [DOI:10.1111/j.1745-7599.2008.00366.x] [PMID]
Orzeł-Gryglewska J. Consequences of sleep deprivation. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health. 2010; 23(1):95-114. [DOI:10.2478/v10001-010-0004-9] [PMID]
Rudolph U, Knoflach F. Beyond classical benzodiazepines: Novel therapeutic potential of GABAA receptor subtypes. Nature Reviews Drug Discovery. 2011; 10(9):685-97. [DOI:10.1038/nrd3502] [PMID] [PMCID]
Ahmadi Sh, Khankeh HR, Mohammadi F, Fallahi Khoshknab M, Rezasoltani P. [The effect of sleep restriction treatment on quality of sleep in the elders (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2010; 5(16):7-15.
Hamel WJ. The efects of music intervention on anxiety in the patient waitng for cardiac catherization. Intensive and Critical Care Nursing. 2001; 17(5):279-85. [DOI:10.1054/iccn.2001.1594] [PMID]
Mir Bagher A, Ranjbar N. [Effects of recitation of Holy Quran on anxiety of women before cesarean section: A randomized clinical trial (Persian)]. Qom University of Medical Sciences Journal. 2010; 4(1):15-19.
Chlan L, Tracy MF. Music therapy in critical care: Indications and guidelines for invention. Critical Care Nurse. 1999; 19(3):35-41. [PMID]
Schulz KF, Chalmers I, Altman DG. The landscape and lexicon of blinding in randomized trials. Annals of Internal Medicine 2002; 136(3):254-9. [DOI:10.7326/0003-4819-136-3-200202050-00022] [PMID]
Lachin JM, Matts JP, Wei LJ. Randomization in clinical trials: Conclusions and recommendations. Controlled Clinical Trials. 1988; 9(4): 365-74. [DOI:10.1016/0197-2456(88)90049-9]
Allami Z, khankeh HR, Dalvandi A, Zadehmohammadi A, Rezasoltani P. [Effect of music-therapy on quality of sleep among elderly male of the Isfahan city petroleum’s Retirement Association (Persian)]. 2014; 1(1):55-63.
Mottagi R, Kamkar A, Maredpour A. [Effectiveness of targeted musical therapy on sleep quality and overcoming insomnia in seniorsin (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2016; 11(2):348-57.
Makarem Shirazi N. [Qur’an Commentaries (Persian)]. Tehran: Darolketabe Eslamieh. 2008; 14:235-43.
Hasanzadeh H, Alavi K, Ghalebandi MF, Yadolahi Z, Gharaei B, Sadeghikia G. [Sleep quality in Iranian drivers recognized as responsible for severe road accidents (Persian)]. Mental Health Research Center. 2008; 6(2):97-107.
Hossein-Abadi R, Nowrouzi K, Pouresmaili R, Karimloo M, Seyyed Bagher Maddah S. [Acupoint Massage in Improving Sleep Quality of Older Adults (Persian)]. Archives of Rehabilitation. 2008; 9(2):8-14.
Serajzadeh SH, Pooyafar MR. [Empirical comparison of religious indicators: Methodological implications of the application of three measures in a population (Persian)]. Iranian Journal of Sociology. 2008; 8(2):37-72.
Bryan CJ, Ray-Sannerud B, Morrow CE, Etienne N. Guilt is more strongly associated with suicidal ideation among military personnel with direct combat exposure. Journal of Affective Disorders. 2012; 148:37-41. [DOI:10.1016/j.jad.2012.11.044] [PMID]
Huitema BE. Analysis of covariance in a pre-test/ post-test experiment. In: Everitt  BS, Howell D, (editors.). Encyclopedia of Statistics in Behavioral Science. Hoboken, New Jersey: Wiley; 2005. [DOI:10.1002/0470013192.bsa018]
Harmat L, Takács J, Bodizs R. Music improves sleep quality in students. Journal of Advanced Nursing. 2008; 62(3):327-35. [DOI:10.1111/j.1365-2648.2008.04602.x] [PMID]
Chan MF, Chan EA, Mok E. Effects of music on depression and sleep quality in elderly people: A randomised controlled trial. Complementary Therapies in Medicine. 2010; 18(3):150-9. [DOI:10.1016/j.ctim.2010.02.004] [PMID]
Koenig J, Jarczok M, Warth M, Harmat L, Hesse N, Jespersen KV, et al. Music listening has no positive or negative effects on sleep quality of normal sleepers: Results of a randomized controlled trial. Nordic Journal of Music Therapy. 2013; 22(3):233-42. [DOI:10.1080/08098131.2013.783095]
Chang ET, Lai HL, Chen PW, Hsieh YM, Lee LH. The effects of music on the sleep quality of adults with chronic insomnia using evidence from polysomnographic and self-reported analysis: A randomized control trial. International Journal of Nursing Studies. 2012; 49(8):921-30. [DOI:10.1016/j.ijnurstu.2012.02.019] [PMID]
Momtahen M, Hajizadeh M. [Intonation and phonetic system of the Holy Quran (Persian)]. Quranic Studies Quarterly. 2011; 1(4):173-90.
Mottaghi R, Kamkar A, Maredpour A. Effectiveness of targeted music therapy intervention and cognitive-behavioral therapy on sleep quality and symptoms of Insomnia disorder in seniors. The International Journal of Indian Psychology. 2015; 2(4):114-27.
Ahmadvand A, Sepehrmanesh Z, Ghoreishi FS, Mousavi SGA. [Prevalence of insomnia among 18 years old people and over in Kashan city, Iran in 2008 (Persian)]. Feyz Journals of Kashan University of Medical Sciences. 2010; 13(4):313-20.
Sahmeddini MA, Zamani Lari M, Rahimian MN, Danaei L, Beigi N, Habibi H. [The effect of listening to the Quran on serum cortisol levels and anxiety in primiparous women during the first stage of labor (Persian)]. Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2014; 17(99):1-7.
Masoumy M, Ganjou M, Akbari Z. A comparative Study on the Effects of Holly Quran and Music Sound on Student, s Text Anxiety. Complementary Medicine Journal of faculty of Nursing & Midwifery. 2013; 3(2):471-80.