مقدمه
ظهور و گسترش تکنولوژی‌های متنوع اطلاعات و ارتباطات، پتانسیل عظیمی را در اختیار جوامع قرار داده است تا با استفاده از آن بسیاری از مشکلات و اهداف دشوار، سهل و ساده بنماید. تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات با تغییر کانال‌های ارتباطی، تغییرات فرهنگی و اجتماعی گسترده‌تری را به همراه آورده [3-1] و مسیرهای ارتباطی بیشتری را پیش روی افراد قرار داده است. در کنار منافع عمومی این ابزارها، تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات خدماتی را برای حمایت از سالمندان ممکن کرده است‌ که تا پیش از این امکانی برای آن‌ها متصور نبود. مراقبت از راه دور، خدمات بهداشتی و درمانی مبتنی بر تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات و حمایت‌های اجتماعی آنلاین را می‌توان از جمله مهم‌ترین امکاناتی دانست که سلامت، کیفیت زندگی و استقلال فردی را در زندگی سالمندان تحت تأثیر قرار داده است [6-4].
بر اساس اطلاعات مربوط به میزان استفاده خانوارهای ایرانی از ابزارهایی مربوط به تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، مشاهده می‌شود با وجود افزایش ضریب نفوذ استفاده از این ابزارها در میان گروه‌های سنی مختلف، این رشد برای گروه‌های سنی بالا، بسیار محدود بوده است؛ برای مثال، متوسط ضریب نفوذ استفاده از اینترنت در کشور برابر با 30 درصد است که این نرخ برای گروه‌های سنی 50 تا 74 سال، 6/4 درصد و برای گروه‌های سنی بیشتر از 75 سال کمتر از 0/1 درصد بوده است.
 در استفاده از رایانه، لپ‌تاپ و تبلت نیز این وضعیت صادق بوده است و در حالی که متوسط نرخ استفاده از این ابزارها در کشور نزدیک به 35 درصد است، نرخ مذکور برای افراد بیشتر از 50 سال حدود 10 درصد گزارش شده است [7]. بنابراین آمارها حکایت از وجود شکاف دیجیتال در جامعه ایران دارد. یکی از مهم‌‎ترین راهکارهای مقابله با این شکاف، زمینه‌سازی برای پذیرش تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی میان سالمندان است. در سال‌های اخیر و با ظاهرشدن آثار فردی و اجتماعی تکنولوژی‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، مطالعات وسیعی پیرامون عوامل مؤثر بر پذیرش تکنولوژی میان سالمندان انجام گرفته است. مدل‌های نظری مختلفی برای پذیرش معرفی و استفاده شده‌اند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مدل انتشار ابداعات [8]، مدل رفتار منطقی [9] و مدل رفتار برنامه‌ریزی‌شده [10 ،4] اشاره کرد. 
مدل‌های تجربی متعددی از درون این مدل‌ها استخراج و استفاده شده است که یکی از پرکاربردترین آن‌ها، مدل پذیرش تکنولوژی است. این مدل را که دیویس و ونکاتش [11] ارائه کردند، بر این فرضیه استوار است که دو عامل دراک از مفید‌بودن و ادراک از سهولت استفاده، مهم‌ترین عوامل در شکل‌گیری قصد استفاده از تکنولوژی است. این مدل نسبت به دیگر مدل‌های مطرح‌شده در این حوزه، پیش‌بینی‌کنندگی بیشتری دارد و بیشتر از آن استقبال شده است. مطالعه فراتحلیلی که روی مطالعات مربوط به مدل پذیرش تکنولوژی انجام گرفت، نشان می‌دهد این مدل حدود 40 درصد از به‌کارگیری تکنولوژی از سوی افراد را توضیح می‌دهد [12]. 
چن و چان در مطالعه‌ای مروری، مدل پذیرش تکنولوژی را بسیار مفید ارزیابی کردند و نشان دادند برای درک بهتر پذیرش تکنولوژی در میان سالمندان، متغیرهای دیگری (مانند متغیرهای مرتبط با ویژگی‌های زیست فیزیکی، زیست اجتماعی و توانایی‌های‌ سالمندان) را نیز باید در نظر گرفت [13]. دوگروئل و دیگران نیز با افزودن متغیرهایی که محدود‌کننده یا تسریع‌کننده استفاده از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات برای سالمندان می‌شود، مدل پذیرش تکنولوژی را گسترش بیشتری دادند [6]. واهمه از تکنولوژی، سودمندی و تجربه و تبحر در استفاده از تکنولوژی عواملی است که نقش تعیین‌کننده‌ای در پذیرش و استفاده از تکنولوژی‌های تصویری در میان سالمندان بیشتر از 50 سال ایفا می‌کند. نتایج مطالعه واکر در آمریکا (2018) نشان داد پنج عامل، استفاده درست سالمندان از گوشی‌های هوشمند خود را تبیین‌ می‌کند: ویژگی‌های فیزیکی گوشی، تجربه قبلی کار با گوشی‌های هوشمند، انتظار تلاش، منابع دردسترس و استقلال کاربر. به طور کلی، استفاده از گوشی‌های هوشمند با چهار عامل توانایی، نگرش، نیاز درک‌شده و تأثیر اجتماعی توضیح داده‌ می‌شود [14].
مرور منابع مربوط به عوامل مؤثر بر استفاده از تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی از سوی سالمندان نشان می‌دهد که متغیرهای فردی (مانند سطح تحصیلات، وضعیت سلامت، وضعیت درآمدی)، نیز نقش درخور توجهی در تبیین میزان پذیرش و استفاده از تکنولوژی داشته است [17-15]. با درنظرداشتن این موضوع، شناسایی وضعیت استفاده از ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات و محدودیت‌های پیش‌روی سالمندان، می‌تواند به جامعه در حال رشد سالمندی در ایران یاری رساند. با وجود این اهمیت، تا کنون پژوهشگران داخلی به بررسی این موضوع نپرداخته‌اند و مطالعه مدونی در این حوزه انجام نگرفته است. از این رو،‌ این مطالعه به دنبال پاسخ به سه پرسش مهم در این حوزه بوده است. اولین سؤال، میزان و نوع استفاده از ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان بوده است. در کنار این موضوع، در این پژوهش قصد این بوده میزان پذیرش تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات در میان سالمندان تبیین و رابطه برخی از متغیرهای فردی و اجتماعی مرتبط با پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات بررسی شود.
روش مطالعه
این مطالعه، پژوهشی مقطعی است که به روش پیمایش در تابستان سال 1397 انجام شد. تمام نمونه‌های این مطالعه را افراد 60 سال و مسن‌تر تشکیل‌ می‌دادند. در برخی موارد و در کشورهای در حال توسعه، سن آغاز سالمندی حتی تا 50 سال نیز در نظر گرفته شده است [18]. با توجه به اینکه استفاده این مطالعه ارتباطی به بیولوژی سالمندی نداشته است، انتخاب سن آستانه برای سالمندی جای مناقشه نبود و مطالعات مشابه، از سن 55 سال [19]، 60 سال [20] و 65 سال [21] به عنوان سن معیار ورود نمونه به پژوهش استفاده کرده‌اند. با توجه به محدودیت‌هایی که سالمندان ساکن در خانه سالمندان ممکن است در استفاده از ابزارهای اطلاعاتی و ارتباطی داشته باشند، این گروه از سالمندان، خارج از جامعه آماری در نظر گرفته شده‌اند. 
جمع‌آوری اطلاعات از اعضای جامعه، به روش نمونه‌گیری چند‌مرحله‌ای بوده است. برای این منظور، ابتدا پهنه‌های شهر تهران بر اساس سطح توسعه‌یافتگی [22] در چهار پهنه توسعه‌ای طبقه‌بندی شدند. در مرحله اول نمونه‌گیری، یک منطقه از هر پهنه به صورت تصادفی انتخاب شد که عبارت بودند از منطقه 2، 5، 12 و 19. 
سپس محلات این مناطق تعیین و مجدداً بر اساس انتخاب تصادفی، از هر منطقه دو محله انتخاب شدند. در این مرحله، محله‌های شهرک غرب و پاتریس (شهرآرا) از منطقه 2، محله پونک و جنت‌آباد جنوبی از منطقه 5، محله‌های فردوسی (پارک شهر) و بهارستان از منطقه 12 و محله‌های شکوفه (عبدل‌آباد) و خانی‌آباد از منطقه 19 انتخاب شدند. سپس در هر محله به مناطق تجمع سالمندان (شامل سراهای محلات، پارک‌ها و بوستان‌ها و مساجد) مراجعه و با آن‌ها مصاحبه شد. با محاسبه جمعیت هر پهنه و درنظرگرفتن سهم هر منطقه از کل جمعیت شهر تهران، تعداد پرسش‌نامه‌های هر پهنه مشخص شد. بر اساس این محاسبات 67 پرسش‌نامه در پهنه اول، 45 پرسش‌نامه در پهنه دوم، 157 پرسش‌نامه در پهنه سوم و 61 پرسش‌نامه در پهنه چهارم توزیع و پاسخ‌های دریافتی جمع‌آوری شد. برای تکمیل پرسش‌نامه‌ها، معیار ورود نمونه در پژوهش، سن بیشتر از 55 سال پرسش‌شونده و داشتن سواد خواندن و نوشتن بود. معیار ورودنیافتن به پژوهش نیز تمایل‌نداشتن به مشارکت در پژوهش یا ناتوانی در مصاحبه در نظر گرفته شد. 
ابزار این مطالعه پرسش‌نامه پذیرش تکنولوژی باسخا و محققی (1397)‌ بوده است. این ابزار 24 سؤال در قالب پنج بُعد استقلال کاربر در استفاده، سودمندی ادراک‌شده، سهولت ادراک‌شده در استفاده، نگرش نسبت به استفاده و قصد استفاده از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات‌ را دارد. در مطالعه مذکور شاخص روایی محتوا برای گویه‌ها بین 0/87 تا یک، و برای کل پرسش‌نامه 0/98 بود. همچنین روایی سازه‌ نیز از طریق تحلیل عاملی تأیدی بررسی شده است. پایایی ابزار نیز به روش همسانی درونی از طریق ضریب آلفای کرونباخ بررسی شده‌ است که ضریب آلفای کرونباخ ابعاد، بین 0/83 تا 0/87 و برای کل پرسش‌نامه 0/88 گزارش شده است [23].
در این مطالعه این پرسش‌نامه در اختیار 20 نفر از سالمندان شهر تهران (منطقه 6 تهران: پارک لاله، محله بلوار کشاورز) قرار گرفت تا از قابل فهم‌بودن گویه‌ها برای سالمندان اطمینان حاصل شود و مؤلفه‌های لازم برای تعیین حجم نمونه نیز به دست آید. انحراف معیار به‌دست‌آمده از پایلوت برابر با 0/88 بود که با جای‌گذاری آن در فرمول تعیین حجم نمونه برای بررسی وضعیت میانگین یک جامعه (با درنظرگرفتن خطای آلفای 5 درصد و دقت 0/18 معادل یک‌پنجم واریانس)، تعداد 309 نفر به عنوان حجم مطلوب به دست آمد. با درنظرگرفتن ریزش در پرسش‌نامه‌ها، نهایتاً پیمایش با مشارکت 330 نفر از سالمندان شهر تهران برنامه‌ریزی شد. پاسخ‌های در‌نظر‌گرفته‌شده برای هرکدام از گویه‌ها، به صورت طیف لیکرت پنج‌گزینه‌ای (کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم) با ارزش‌گذاری 1 تا 5 در نظر گرفته شده است. 
در کنار سؤالات جمعیت‌شناختی از سالمندان پیرامون ارزیابی آن‌ها از وضعیت اقتصادی‌اجتماعی، سلامت عمومی و نحوه گذران زمان روزانه، سؤالات تک‌گویه‌ای با مقیاس درجه‌بندی‌شده نیز مطرح شد. در بخش دیگری از پرسش‌نامه که به صورت چک‌لیست تهیه شد، سؤالات مختلفی درباره نحوه فعالیت‌های مرتبط با تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات سالمندان تعبیه شد. 
به منظور بررسی رابطه میان پذیرش تکنولوژی و متغیرهای جمعیت‌شناختی، آزمون همبستگی به صورت جداگانه میان این متغیرها انجام گرفت. برای متغیرهای جمعیت‌شناختی اسمی (جنسیت و وضعیت تأهل)، از آزمون دو‌رشته‌ای نقطه‌ای و برای متغیرهای طبقه‌ای (سن و تحصیلات)، از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. به منظور استفاده از آزمون دو‌رشته‌ای نقطه‌ای، لازم است واریانس دو گروه در متغیر‌‌ پیوسته برابر باشد و این متغیر در هر دو گروه توزیعی تقریباً عادی داشته باشد. واریانس متغیر پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات برای مردان و زنان به ترتیب برابر با 0/56 و 0/567 و آماره شاپیرو‌ویلک برای متغیر مذکور در میان مردان و زنان به ترتیب برابر با 0/982 و 0/972 است و درنتیجه آزمون همبستگی دو رشته‌ای نقطه‌ای برای بررسی رابطه جنسیت، قابلیت تحلیل و تفسیر خواهد داشت. 
واریانس پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در سالمندان متأهل و مجرد نیز به ترتیب برابر با 0/568 و 0/560 و آماره شاپیروویلک نیز برای دو گروه 0/979 و 0/986 به دست آمده است. بنابراین آزمون دو‌رشته‌ای نقطه‌ای برای بررسی رابطه میان دو متغیر پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات و وضعیت تأهل نیز قابل تفسیر خواهد بود. همچنین برای بررسی رابطه میان پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات و وضعیت متغیرهای تک‌آیتمی از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. تجزیه تحلیل داده‌ها با استفاده از نسخه 21 نرم‌افزار‌ SPSS‌ انجام گرفت.‌ 
یافته‌ها
نتایج نشان می‌دهد افراد با دامنه سنی 60 تا 70 (61 درصد)، مردان (67 درصد)، افراد متأهل (85/5 درصد) و افراد با مدرک تحصیلی دیپلم و کمتر از دیپلم (72/5 درصد) بیشترین گروه از سالمندان را از نظر شاخص‌های جمعیت‌شناختی تشکیل داده‌اند (جدول شماره 1).

در بخش دیگر ابزار پژوهش، سعی شد تا به بررسی فعالیت‌های مرتبط با ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان پرداخته شود. میزان دسترسی به ابزارهای مختلف، نوع فعالیت‌های مرتبط با ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات و محدودیت‌هایی که سالمندان در مسیر استفاده از این ابزارها با آن مواجه هستند، از جمله این موارد بوده است. جدول شماره 2 کاربرد ابزارهای مختلف تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان را نشان می‌دهد. همان‌گونه که مشهود است، تلویزیون، موبایل و تلفن ثابت، به ترتیب محبوب‌ترین ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات بودند و در مقابل نیز تبلت کمترین رواج را میان سالمندان داشته است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد 77/9‌ درصد سالمندان به موبایل هوشمند دسترسی داشته‌اند که این موضوع قابلیت بالقوه آنان برای استفاده از نرم‌افزارها و خدمات ارائه‌شده بر بستر گوشی‌های هوشمند را نشان می‌دهد.

 

در کنار بررسی وضعیت استفاده از ابزارهای مختلف تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، این سؤال نیز مطرح بوده است که سالمندان، ابزارهای مذکور را برای چه فعالیت‌هایی استفاده می‌کنند. در میان فعالیت‌های مختلف مرتبط با ابزارهای متنوع اطلاعات و ارتباطات، تماشای تلویزیون بیشترین فعالیت سالمندان بوده است. مکالمه با تلفن، خواندن خبر و گوش‌کردن به رادیو نیز از جمله فعالیت‌های دیگری است که بیشترین محبوبیت را در میان سالمندان داشته است. یادآوری برنامه‌ها با استفاده از موبایل فعالیتی رایج در میان سالمندان بوده است. 

 

با توجه به این موضوع می‌توان از آن در بهره‌مندی از طراحی و کاربردی‌کردن برنامه‌های مرتبط با زندگی سالمندی استفاده کرد. استفاده از پیام‌رسان‌ها نیز در میان سالمندان محبوبیت زیادی دارد و بیش از 30 درصد سالمندان از این ‌نرم‌افزارها استفاده می‌کنند. بنابراین، استفاده از ظرفیت پیام‌رسان‌ها برای اهداف مختلف مرتبط با برنامه‌های سالمندی (چه در حوزه‌های فردی و چه در حوزه‌های اجتماعی) می‌تواند آثار درخور توجهی داشته باشد. در میان فعالیت‌های مختلف، ارسال و دریافت ایمیل، کمترین میزان کاربرد را در میان سالمندان داشته است (جدول شماره 3).
از سالمندان شهر تهران درباره علل استفاده‌نکردن از ابزارهای مختلف ارتباطی و اطلاعاتی نیز سؤال شد. سالمندان مهم‌ترین دلایل استفاده‌نکردن از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات را نبود احساس نیاز (30/3 درصد)، نداشتن علاقه (27 درصد) و نداشتن مهارت (18/5 درصد) عنوان کرده‌اند.

 

بخش نهایی ابزار پژوهش، سؤالات مرتبط با پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان است. نتایج نشان می‌دهد میانگین نمره پذیرش سالمندان برابر با 3/15 (با انحراف معیار 0/75) بوده است. حداقل و حداکثر نظری نمره پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات برابر با 1 و 5 بوده است که حداقل و حداکثر به‌دست‌آمده در میان پرسش‌شوندگان، به ترتیب برابر با 1/17 و 4/63 بوده است. مشاهده می‌شود میانگین به‌دست‌آمده برای پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات بیشتر از میانگین نظری (نمره 3) بوده است (جدول شماره 4). نمره متوسط سالمندان در هرکدام از ابعاد پذیرش تکنولوژی نیز محاسبه و گزارش شده است. قصد استفاده با میانگین 3/68 بیشترین و ادراک از سهولت در استفاده با میانگین 2/63، کمترین امتیاز را در میان ابعاد مختلف پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات گرفته‌اند.‌ 

نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد پذیرش تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات با سن پرسش‌شوندگان رابطه منفی و معنادار داشته است. به عبارت دیگر با افزایش سن سالمندان، پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان آنان کاهش یافته است. سن از جمله متغیرهایی بوده است که رابطه معنی‌دار و قوی‌ای با ابعاد مختلف پذیرش تکنولوژی نیز داشته است. رابطه سن با تمامی ابعاد پذیرش تکنولوژی منفی بوده است و این رابطه نیز در سطح خطای 1 درصد (به استثنای ادراک از سودمندی) معنی‌دار بوده است (جدول شماره 5). جنسیت پرسش‌شوندگان نیز در پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات تأثیر معنی‌دار داشته است. به این ترتیب که زن‌بودن رابطه مثبتی (هرچند ضعیف) با پذیرش تکنولوژی داشته است. در میان ابعاد مختلف پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، جنسیت تنها با گرایش به استفاده، رابطه معنادار داشته است و این رابطه همانند رابطه قبل، گرایش به استفاده از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان زنان را نشان می‌دهد.

بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، مشاهده می‌شود سطح تحصیلات سالمندان بیشترین ارتباط را با پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات داشته است. بررسی رابطه این متغیر با ابعاد این مفهوم نیز نشان می‌دهد این رابطه مثبت و قوی برقرار بوده است. وضعیت تأهل نیز در سطح اطمینان 95 درصد با پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان رابطه داشته است. نتایج نشان می‌دهد این رابطه به گونه‌ای بوده است که پذیرش تکنولوژی در میان سالمندانی که همسر داشته‌اند، بیشتر بوده است. 

در میان ابعاد این مفهوم نیز رابطه معناداری میان خرده‌مقیاس‌های خودکارآمدی و ادراک از سودمندی با تأهل برقرار بوده است.
علاوه بر متغیرهای طبقه‌ای جمعیت‌شناختی، وضعیت اقتصادی‌اجتماعی، سلامت عمومی و نحوه گذران زمان روزانه‌ سالمندان، به صورت سؤالات تک‌گویه‌ای با مقیاس درجه‌بندی شده 1 تا 10 نیز مطرح شده است. ارزیابی وضعیت زندگی اقتصادی سالمندان از سوی ایشان در طیف زندگی اقتصادی بسیار سخت تا زندگی اقتصادی کاملاً راحت نشان می‌دهد وضعیت زندگی اقتصادی متوسط (میانه طیف) بیشترین فراوانی را در میان پاسخ‌ها (32/7 درصد) داشته است و زندگی اقتصادی کاملاً راحت (0/9 درصد) نیز کمترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. این توزیع به سمت شرایط سخت اقتصادی، چولگی داشته است. 
خودارزیابی سالمندان از وضعیت سلامت عمومی‌شان نیز نشان می‌دهد سالمندان، عمدتاً خود را افرادی سالم ارزیابی کرده‌اند. توزیع پاسخ‌های به‌دست‌آمده از این سؤال نیز چولگی داشته و این چولگی به سمت وضعیت سلامتی بهتر بوده است. آخرین سؤال طیف رتبه‌بندی‌شده نیز مربوط به میزان زمان اختصاص‌یافته به استفاده از گوشی‌های هوشمند موبایل و اینترنت بوده است. این سؤال طیف 10‌گزینه‌ای، میان اصلاً استفاده نمی‌کنم و بسیار زیاد استفاده می‌کنم داشته و نتایج آن نشان می‌دهد میزان استفاده سالمندان از این ابزارها بسیار محدود بوده است. وضعیت کمترین استفاده که نشان می‌دهد سالمندان به گوشی‌های هوشمند موبایل و اینترنت دسترسی دارند، اما کمترین استفاده را از آن می‌کنند، بیشترین فراوانی را میان پاسخ‌ها (26/3 درصد) داشته است. 
نتایج جدول شماره 6 نشان می‌دهد پذیرش تکنولوژی با وضعیت سلامت عمومی سالمندان و نیز وضعیت اقتصادی آنان ارتباط معناداری ندارد و متغیرهای مذکور تنها با یکی از ابعاد این مفهوم (خودکارآمدی) ارتباط معنی‌دار در سطح خطای 5 درصد نشان می‌دهد. بر خلاف این دو متغیر، نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد هرچه سالمندان زمان بیشتری به استفاده از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات اختصاص داده‌اند، تأثیر مثبت و معنی‌دار بیشتری در پذیرش تکنولوژی از سوی آنان داشته است. 
بحث
نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد 77/9 درصد سالمندان به موبایل هوشمند دسترسی داشته‌اند که این موضوع قابلیت بالقوه آنان برای استفاده از نرم‌افزارها و خدمات ارائه‌شده بر بستر گوشی‌های هوشمند را نشان می‌دهد. تماشای تلویزیون بیشترین محبوبیت را در میان سالمندان داشته است. بنابراین می‌توان استفاده از این ابزار ارتباط جمعی را بهترین مسیر برای توسعه توانمندی‌های سالمندان در استفاده از دیگر ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات دانست. برنامه‌های یادآوری و پیام‌رسان‌ها نیز در میان سالمندان محبوبیت زیادی دارد و از این برنامه‌ها نیز می‌توان در حوزه‌های فردی و اجتماعی زندگی سالمندی بهره لازم را برد. 
یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد نبود احساس نیاز، نبود علاقه و نا آشنایی با ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، مهم‌ترین دلایل نفوذ پایین این ابزارها در میان سالمندان است. این موضوع را باید ناشی از دو علت مهم دانست: اول اینکه حوزه تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی در حوزه سالمندی مغفول مانده است و متخصصان فنی حوزه تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات نتوانسته‌اند امکان بهره‌مندی جامعه سالمندان از این ابزارها را (از طریق تولید و ارائه نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌های مرتبط با سالمندان) فراهم کنند تا سالمندان نیز بتوانند بر اساس توانمندی‌های خاص و نیازهای ویژه، از این ابزارها سود جویند.
 به علاوه مشاهده می‌شود انگیزه‌ای میان سالمندان برای استفاده از ابزارهای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری موجود نیز وجود ندارد. بنابراین، نبود احساس نیاز سالمندان به این ابزارها و سطح پایین علاقه‌مندی آنان را باید در ضعف جامعه در آگاه‌سازی جامعه سالمندان در امکانات و منافع متنوع این ابزارها جست‌وجو کرد. مطالعه واکر و همکاران (2018) در آمریکا نشان داد چهار عامل توانایی، نگرش، احساس نیاز و نفوذ اجتماعی، مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده میزان استفاده سالمندان از گوشی‌های هوشمند‌ است [14].
با توجه به متوسط نمره‌ای که سالمندان شهر تهران در پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات و ابعاد آن گرفته‌اند می‌توان گفت که قابلیت پذیرش سالمندان برای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات بیشتر از متوسط بوده است و این امیدواری وجود دارد که بتوان زمینه‌های بهره‌مندی این گروه جمعیتی را از امکانات این تکنولوژی فراهم کرد، اما مهم‌ترین محدودیت در این مسیر را باید ادراک سالمندان از سهولت در استفاده از این ابزارها دانست. لیو و یانگ [24] نیز نمره پذیرش تکنولوژی در میان سالمندان تایوان را 3/5 (از 5) گزارش کرده‌اند. در مطالعه آنان قصد استفاده و ادراک از سودمندی ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات بیشترین امتیاز را در میان ابعاد مختلف سازه پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات داشته است. امتیاز به‌دست‌آمده و ابعادی که بیشترین امتیاز را در آن مطالعه دارند، دقیقاً با نتایج به‌دست‌آمده از این مطالعه تطابق دارند. با این تفاوت که آنان معیار تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات را استفاده از شبکه اجتماعی فیسبوک در نظر گرفته‌اند.
نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد پذیرش تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات با سن پرسش‌شوندگان رابطه منفی و معنادار داشته است. به عبارت دیگر با افزایش سن سالمندان، پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان آنان کاهش یافته است. با افزایش سن، ظرفیت جسمانی و شناختی سالمندان تحلیل می‌رود و انجام برخی فعالیت‌ها برای آن‌ها محدود‌ می‌شود. نتایج دیگر مطالعات از جمله سیمونووا و همکاران در کشور چک (2017) نیز همسو با نتایج این مطالعه بوده است [25]. 
مشاهده شد که پذیرش تکنولوژی با وضعیت سلامت عمومی سالمندان و نیز وضعیت اقتصادی آنان ارتباط معناداری نداشته است. مطالعه نایاک و همکاران [20] و هارت و کارلدرون [26] نیز نشان می‌دهد رابطه‌ای میان پذیرش تکنولوژی و وضعیت سلامت عمومی سالمندان وجود ندارد و در مقابل، جنسیت و تحصیلات (همانند یافته‌های این پژوهش)، به طور معناداری با میزان پذیرش تکنولوژی در ارتباط بوده است. بنابراین سالمندان با وضعیت‌های مختلف سلامت عمومی و اقتصادی را می‌توان گروه‌های هدف در تقویت پذیرش تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی در سیاست‌گذاری‌های مختلف در نظر گرفت. اما بر خلاف این دو متغیر، زمان اختصاص‌یافته به استفاده از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان، تأثیر مثبت و معنی‌داری در پذیرش تکنولوژی از سوی آنان داشته است. 
در مطالعه نایاک و همکاران این یافته اثر محرک افزایش ضریب نفوذ تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان را بر تسهیل پذیرش آن نشان می‌دهد [20]. به عبارت دیگر استفاده بیشتر از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات به معنی آشناتر‌شدن سالمندان با تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، یادگیری و گرایش به استفاده از این ابزارها خواهد شد.
نتیجه‌گیری نهایی 
این پژوهش به دنبال پاسخ‌گویی به سؤالاتی در حوزه پذیرش و کاربرد تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان بود. میزان پذیرش تکنولوژی در سالمندان شهر تهران بیشتر از متوسط ارزیابی شده و قصد استفاده از ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان آنان درخور توجه بوده است. اما نبود سهولت در استفاده از برخی از این ابزارها، یکی از مهم‌ترین محدودیت‌ها در مسیر پذیرش تکنولوژی‌های تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات بوده است. بنابراین می‌توان سالمندان را مستعد بهره‌مندی از مزایای استفاده از تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات دانست، به شرطی که ابزارها و برنامه‌هایی که در بستر این ابزارها ارائه می‌شوند، سهولت مناسبی در استفاده برای سالمندان داشته باشند. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد تلویزیون، گوشی هوشمند موبایل و تلفن ثابت ابزارهای محبوب تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در میان سالمندان بوده است. 
درصد زیاد سالمندانی که از گوشی‌های هوشمند موبایل استفاده می‌کنند، ظرفیت مناسبی را برای توسعه نرم‌افزارها موبایلی مرتبط با نیازهای فردی و اجتماعی سالمندان فراهم کرده است. یافته‌های مطالعه حاکی از آن بود که با افزایش سن، میزان پذیرش تکنولوژی در سالمندان کاسته می‌شود. بنابراین، اثرگذاری مناسب سیاست‌های مرتبط با این حوزه، نیازمند تسریع در اجرا خواهد بود. به علاوه پذیرش تکنولوژی در میان سالمندان، تحت تأثیر وضعیت اقتصادی یا وضعیت سلامتی سالمندان نیست و این موضوع را می‌توان نقطه مثبتی در نظر گرفت که همه گروه‌های سالمندان را می‌توان گروه‌های هدف برای ارتقای توانمندی استفاده از ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در نظر گرفت.
محدودیت‌های مختلفی در اجرای این پژوهش وجود داشته است. اول اینکه نتایج تحلیلی مطالعه به دلیل استفاده از روابط همبستگی، گویای روابط علّی نیست و نتیجه‌گیری از آن‌ها باید با احتیاط انجام شود. به علاوه، نمونه‌های مطالعه از محل‌های تجمع سالمندان جمع‌آوری شده است و احتمالاً نتایج مطالعه بیانگر وضعیت سالمندان فعال شهر تهران‌ است. از این رو در تعمیم نتایج مطالعه باید این موضوع، مد نظر قرار گیرد. درنهایت، با توجه به گستردگی ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، در این مطالعه تمرکز پرسش‌نامه تنها بر بررسی پذیرش گوشی‌های هوشمند موبایل و اینترنت در میان سالمندان بوده است. البته این دو ابزار در ادبیات موضوع نیز بیش از ‌دیگر ابزارها مورد توجه محققان بوده است [20]. 


ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه تأییدیه کمیته اخلاق دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی تهران به شماره IR.USWR.REC.1396.142 را دارد.
حامی مالی
تأمین مالی این پژوهش را معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی طی قرارداد شماره 1468/ت/96 انجام داده است و هیچ‌گونه شرطی مبنی بر حذف یا انتشارندادن یافته‌هایی که از نظر حمایت‌کننده‌ پژوهش مطلوب نیست، در قرارداد وجود نداشته است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌پردازی: مهدی باسخا؛ روش‌شناسی: مهدی باسخا، حسین محققی کمال؛ تحقیق و بررسی: حکیمه پاشازاده؛ تحلیل: مهدی باسخا، حسین محققی کمال؛ نگارش پیش‌نویس: مهدی باسخا، حسین محققی کمال؛ حکیمه پاشازاده؛ نهایی‌سازی نوشته: حسین محققی کمال، مهدی باسخا 
تعارض منافع
بنا به اظهار نویسندگان، در این مقاله هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی برای تسهیل انجام پژوهش قدردانی می‌کنند.

References
McCausland L, Falk NL. From dinner table to digital tablet: Technology’s potential for reducing loneliness in older adults. Journal of Psychosocial Nursing and Mental Health Services. 2012; 50(5):22-6. [DOI:10.3928/02793695-20120410-01] [PMID]
Lin L, Xu L, Huang Y, Xiang Y, He X. On exploiting priority relation graph for reliable multi-path communication in mobile social networks. Information Sciences. 2019; 477:490-507. [DOI:10.1016/j.ins.2018.10.035]
Guryanova A, Astafeva N, Filatova N, Khafiyatullina E, Guryanov N. Philosophical problems of information and communication technology in the process of modern socio-economic development. In: Shakhovska N, editor. Advances in Intelligent Systems and Computing. Berlin: Springer International Publishing; 2019. [DOI:10.1007/978-3-319-90835-9_115]
Ng CH. Motivation among older adults in learning computing technologies: A grounded model. Educational Gerontology. 2007; 34(1):1-14. [DOI:10.1080/03601270701763845]
McMurtrey ME, Zeltmann SM, Downey JP, McGaughey RE. Seniors and technology: Results from a field study. Journal of Computer Information Systems. 2011; 51(4):22-30.
Dogruel L, Joeckel S, Bowman ND. The use and acceptance of new media entertainment technology by elderly users: Development of an expanded technology acceptance model. Behaviour & Information Technology. 2015; 34(11):1052-63. [DOI:10.1080/0144929X.2015.1077890]
Statistical Center of Iran. [Iran statistical yearbook (Persian)]. Tehran: Statistical Centre of Iran; 2015.
Rogers EM. Diffusion of innovations. New York City: Simon and Schuster; 2010.
Fishbein M, Ajzen I. Belief, attitude, intention and behavior: An introduction to theory and research. Boston: Addison-Wesley; 1975.
Ajzen I. From intentions to actions: A theory of planned behavior. In: Weiner B, editor. Springer Series in Social Psychology. Berlin: Springer; 1985.
Venkatesh V, Davis FD. A theoretical extension of the technology acceptance model: Four longitudinal field studies. Management Science. 2000; 46(2):186-204. [DOI:10.1287/mnsc.46.2.186.11926]
Legris P, Ingham J, Collerette P. Why do people use information technology? A critical review of the technology acceptance model. Information & Management. 2003; 40(3):191-204. [DOI:10.1016/S0378-7206(01)00143-4]
Chen K, Chan AH. A review of technology acceptance by older adults. Gerontechnology. 2011; 10(1):1-12. [DOI:10.4017/gt.2011.10.01.006.00]
Walker BA, Azzarito N, Brown K, Burchfield D, Eberly K, Meert N, et al. Exploring the fit between older adults and smartphone use to inform design and practical application. Gerontechnology. 2018; 17:83s. [DOI:10.4017/gt.2018.17.s.082.00]
Klimova B, Poulova P. Older people and technology acceptance. Paper presented at: International Conference on Human Aspects of IT for the Aged Population. 01 June 2018; Las Vegas, United State.
Dupuy L, Consel C, Sauzéon H. Self determination-based design to achieve acceptance of assisted living technologies for older adults. Computers in Human Behavior. 2016; 65:508-21. [DOI:10.1016/j.chb.2016.07.042]
Sun Y, McLaughlin ML, Cody MJ. Using the smartphone to support successful aging: Technology acceptance with selective optimization and compensation among older adults. In: Scimago Journal & Country Rank. Lecture Notes in Computer Science. Berlin: Springer Verlag; 1973.
Kowal P, Peachey K. Indicators for the minimum data set project on ageing: a critical review in sub-Saharan Africa. Geneva: World Health Organization; 2001.
Wiklund Axelsson SA, Melander Wikman A, Näslund A, Nyberg L. Older people’s health-related ICT-use in Sweden. Gerontechnology. 2013; 12(1):36-43. [DOI:10.4017/gt.2013.12.1.010.00]
Nayak LU, Priest L, White AP. An application of the technology acceptance model to the level of Internet usage by older adults. Universal Access in the Information Society. 2010; 9(4):367-74. [DOI:10.1007/s10209-009-0178-8]
Gustafson DH, McTavish F, Mahoney JE, Johnson RA, Lee JD, Quanbeck A, et al. The effect of an Information and Communication Technology (ICT) on older adults’ quality of life: Study protocol for a randomized control trial. Trials. 2015; 16(1):191. [DOI:10.1186/s13063-015-0713-2] [PMID] [PMCID]
Rafieian M, Shali M. [Spatial analysis of development levels in Tehran (Persian)]. Modares Humanities. 2014; 16(4):25-49.
Basakha M, Mohaqeqi Kamal SH. The factors affecting the acceptance of ICT among Tehran elderly. Iranian Research Center On Aging. University of Social Welfare and Rehabilitation Sciences; 2018. 
Liu CJ, Yang SC. Using the technology acceptance model to examine seniors’ attitudes toward Facebook. International Scholarly and Scientific Research & Innovation. 2014; 8(6):1012-7.
Šimonová I, Klímová B, Poulová P, Pražák P. The use of ICT devices by older people with a special focus on their type and respondents› age: A Czech case study. Educational Gerontology. 2017; 43(12):641-9. [DOI:10.1080/03601277.2017.1386351]
Heart T, Kalderon E. Older adults: Are they ready to adopt health-related ICT? International Journal of Medical Informatics. 2013; 82(11):e209-e31. [DOI:10.1016/j.ijmedinf.2011.03.002] [PMID]