دوره 15، شماره 1 - ( بهار 1399 )
جلد 15 شماره 1 صفحات 13-2 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Mirmohammadkhani M, Ziari A, Momeni M. Systematic Review and Meta-analysis of Health Literacy in Iranian Older Adults. Salmand: Iranian Journal of Ageing 2020; 15 (1) :2-13
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1713-fa.html
URL: http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1713-fa.html
میرمحمدخانی مجید، زیاری عباس، مومنی مرجان. مرور سیستماتیک و متاآنالیز سواد سلامت در سالمندان ایران. سالمند: مجله سالمندی ایران. 1399; 15 (1) :2-13
مجید میرمحمدخانی1 
، عباس زیاری1 ، مرجان مومنی* 2
، عباس زیاری1 ، مرجان مومنی* 2
1- مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت، دانشگاه علوم پزشکی سمنان، سمنان، ایران.
2- گروه فناوری اطلاعات سلامت، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی سمنان، سمنان، ایران. ،mmomeni386@gmail.com
2- گروه فناوری اطلاعات سلامت، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی سمنان، سمنان، ایران. ،
متن کامل [PDF 4627 kb]
(5482 دریافت)
| چکیده (HTML) (6490 مشاهده)
میانگین نمرات سواد سلامت در هریک از مطالعات و نیز نمره یک‌کاسه‌شده به همراه 95 درصد فاصله اطمینان نمرات در جمعیت سالمند ایرانی در نمودارهای انباشت (تصویرهای 2 و 3) قابل‌مشاهده است. هتروژنیتی معنی‌داری برای مقالات واردشده در متاآنالیز قابل‌گزارش نبود. همان‌طور که ملاحظه می‌شود میانگین نمره یک‌کاسه‌شده سواد سلامت 45.8 و برآورد 95 درصد فاصله اطمینان آن بین 36.05 تا 55.55 است. بر اساس نتایج تکرار متاانالیز در زیرگروه‌ها (بر اساس داده‌های تفکیک‌شده بر مبنای جنسیت) ملاحظه می‌شود که میانگین نمره سواد سلامت در جمعیت مردان نسبت به زنان بیشتر برآورد شده است (57.24 در مقابل 44.28). تصویر شماره 4 نمودار قیفی برای بررسی گرافیکی وضعیت تورش انتشار در متاآنالیز انجام‌شده را نشان می‌دهد که تورش قابل‌توجهی دیده نمی‌شود.
بحث
پس از جست‌وجو و در نظر گرفتن معیارهای ورود و خروج مقالات، 6 مقاله منتشرشده از سال 2012 تا 2018 که به بررسی سطح سواد سالمندان ایران پرداخته بودند، وارد مطالعه شدند. نتایج متاآنالیز نشان داد که میانگین کلی سواد سلامت سالمندان ایران 45.8 است. علی‌رغم اینکه در مرحله جست‌وجو محدودیتی در بازیابی مقالات با پرسش‌نامه خاصی وجود نداشت و تمامی مطالعاتی که به نحوی سواد سلامت سالمندان ایران را بررسی کرده بودند، بازیابی شدند، در تمامی مقالاتی که وارد مطالعه شدند، به منظور سنجش سطح سواد سلامت سالمندان از پرسش‌نامه TOFHLA و در یک مطالعه از پرسش‌نامه S-TOFHILA استفاده شده بود. از لحاظ مهارت‌های سواد سلامت عملکردی پایه ضروری برای مدیریت سلامت و رفاه، به نظر می‌رسد که پرسش‌نامه‌های TOFHLA و S-TOFHLA نسبت به محدودیت‌های عملکردی مربوط به سن حساس هستند [21]. احتمالاً به همین دلیل تمامی مطالعاتی که سواد سلامت سالمندان را بررسی کرده‌اند، به نوعی از پرسش‌نامه TOFHLA استفاده کرده‌اند.
بر اساس نتایج این مطالعه، سواد سلامت سالمندان ایران در سطح پایین‌تر از حد متوسط قرار دارد (45.8 از 100)؛ همچنین بین سطح سواد سلامت سالمندان با سن آن‌ها رابطه معنی‌داری وجود دارد، طوری که افراد با سن بیشتر از سطح سواد سلامت پایین‌تری برخوردارند. نتایج مطالعه کوتنر و همکاران (2006) که سواد سلامت مردم امریکا را بررسی کرده‌اند، نشان داد که سالمندان بالای 65 سال نسبت به جوانان از میانگین سواد سلامت پایین‌تری برخوردارند [22]. بر اساس مطالعه‌ای که در بریتانیا انجام شد، محدودیت در سواد سلامت با سن، افزایش می‌یابد [23]. نتایج مطالعات مرور سیستماتیک دیگری نیز نشان داده است که به‌طورکلی سواد سلامت سالمندان در سطح پایینی قرار دارد [21، 24]. افزایش سن سبب ایجاد مشکلات شناختی و ادراکی در سالمندان می‌شود که مانعی در کسب اطلاعات و ارتقاء سواد سلامت است [25].
در این مطالعه از 6 مقاله مورد بررسی، یک مقاله سواد سلامت را تنها در زنان سالمند بررسی کرده بود و از پنج مطالعه دیگر، دو مقاله سواد سلامت زنان را بالاتر و سه مقاله سواد سلامت زنان را در حد پایین‌تر از مردان ارزیابی کرده بودند؛ اما نتایج نشان داد که میانگین نمره سواد سلامت در جمعیت مردان سالمند نسبت به زنان سالمند بیشتر است. نتایج مطالعات پاسچی-اورلا و همکاران (2005) و هالورسون (2013) و همکاران نشان داد که بین جنسیت و سواد سلامت رابطه‌ای وجود ندارد [24، 26]. برخی از مطالعات نیز سواد سلامت زنان را بیشتر از مردان ارزیابی کرده‌اند [27]. احتمالاً تفاوت‌های فرهنگی می‌تواند عامل مؤثری در سطح سواد سلامت زنان ایرانی باشد.
همچنین نتایج مطالعه حاضر نشان داد که سالمندان با سطح تحصیلات پایین‌تر و درآمد کمتر از میانگین سواد سلامت پایین‌تری برخودار هستند. مطالعات دیگری نیز ضمن تأیید این رابطه [22، 23] معتقدند تحصیلات و سطح آموزش عالی از متغیرهای مؤثر بر سواد سلامت هستند[28، 29] . احتمالاً دلیل این رابطه این است که افراد با سطح تحصیلات بالاتر در خواندن متون حاوی اصطلاحات پزشکی و درک مفاهیم مرتبط با سلامت کمتر دچار مشکل می‌شوند.
بر اساس مطالعات قبلی، سواد سلامت پایین می‌تواند به طور قابل‌توجهی توانایی فرد برای جلوگیری و کنترل بیماری را محدود کند [30، 31]؛ همچنین سواد سلامت عامل مهمی در رفتارهای خودمراقبتی و پیروی از رفتارهای مربوط به سلامت [32]، پایبندی به درمان [17] و استفاده از مراقبت‌های پیشگیرانه در سالمندان می‌شود [33]. پایبندی را می‌توان به انجام رفتارهای پیشگیری از بیماری، درمان، مراقبت از مشکلات بهداشتی [34] رفتارهای فردی مانند تبعیت از رژیم غذایی، مصرف دارو یا تغییر شیوه زندگی بر اساس توصیه‌های یک متخصص سلامت [35] تعریف کرد. سالمندان با سواد اطلاعاتی کمتر، بیشتر دچار بیماری هستند [19] و میزان مراجعه به پزشک و بستری شدن آن‌ها در بیمارستان بیشتر است و به دنبال وجود بیماری مزمن و بستری مجدد در بیمارستان، سطح سواد سلامت آن‌ها افزایش می‌یابد [36]. در سالمندان با سواد سلامت بالاتر، انجام رفتارهای پیشگیرانه مانند انجام آزمایش‌های غربال‌گری و چک آپ [20]، انجام فعالیت فیزیکی و مصرف سبزی و میوه [13] و رفتارهای خودمراقبتی [37] بیشتر است. نتایج مطالعات مروری جین و همکاران (2008) و وایت (2010) نشان داده است که بالا بودن سطح سواد سلامت سبب افزایش پایبندی به درمان می‌شود [38، 39].
سطح سواد سلامت سالمندان نیز عاملی پیشگویی‌کننده در کیفیت زندگی آن‌هاست، طوری که نمره سواد سلامت با نمره کلی کیفیت زندگی، همبستگی مستقیم دارد [19] که این نتیجه را مطالعه پاناگیوتی و همکاران (2018) نیز تأیید کرده است [40]. علاوه بر وجود رابطه مستقیم بین سطح سواد سلامت و کیفیت زندگی مرتبط با سلامت [41]، مطالعات نشان داده است که سواد سلامت با مرگ‌ومیر افراد سالمند نیز رابطه دارد [42]، طوری که در یک پیگیری 5 ساله، احتمال مرگ سالمندان با سطح سواد اطلاعاتی پایین بیش از 2 برابر احتمال مرگ سالمندان با سطح سواد سلامت بالا گزارش شده است [43].
مهم‌ترین نقطه‌قوت این مطالعه این است که اولین مطالعه مرور سیستماتیکی است که به صورت اختصاصی به بررسی سواد سلامت سالمندان ایران پرداخته است. از محدودیت‌های مطالعه این بود که تعدادی از مطالعاتی که به بررسی سطح سواد سلامت سالمندان در شهرهای مختلف ایران پرداخته بودند، میانگین سواد سلامت را با عدد آماری مشخصی بیان نکرده و تنها به بیان مقیاس سطح سواد سلامت کافی و ناکافی بسنده کرده بودند که به این دلیل که امکان انجام متاآنالیز برای آن‌ها وجود نداشت، وارد مطالعه نشدند.
محدودیت‌های مربوط به جست‌وجوی ترکیبی در پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی و عدم بازیابی مقالات مرتبط هنگام استفاده از عملگرهای AND و OR ممکن است باعث از دست رفتن تعدادی از مقالات شده باشد که سعی شد این محدودیت از طریق بررسی کلیه مقالات منتشرشده در زمینه سواد سلامت در کشور و نیز بررسی لیست منابع مقالات واردشده به مطالعات و جست‌وجوی دستی پوشش داده شود.
نتیجه‌گیری نهایی
نتایج این مطالعه نشان داد که سالمندان ایرانی سواد سلامت نسبتاً پایینی دارند و با توجه به اهمیت سواد سلامت و تأثیر آن بر شاخص‌های مختلف زندگی این قشر جامعه، نیاز به برنامه‌ریزی‌ها و مداخلات اثربخش در زمینه ارتقای سواد سلامت سالمندان احساس می‌شود، چرا که سواد سلامت محدود، یکی از چالش‌های مرتبط با سلامت در قرن 21 [44] و از نگرانی‌های مهم در مورد سلامت افراد مسن است که اغلب نیاز به اطلاعات مناسب بهداشتی برای حفظ سلامتی و رفاه خود دارند [21]. با توجه به اینکه طبق نتایج مطالعه حاضر، سواد سلامت خانم‌های سالمند کمتر از آقایان برآورد شده است، به نظر می‌رسد انجام مداخلات برای افزایش سواد سلامت زنان سالمند در اولویت است. ازآنجاکه کشور ما در طی سال‌های آینده با افزایش جمعیت سالمندان مواجه خواهد شد و از طرفی سواد سلامت می‌تواند در ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان، کنترل و خودمدیریتی بیماری در آن‌ها، کاهش مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی و کاهش هزینه‌های نظام سلامت مؤثر باشد، توجه به مسائلی که بر ارتقاء سواد سلامت سالمندان تأثیر بگذارد، امری اجتناب‌ناپذیر است؛ بنابراین به متخصصان و محققان حوزه سالمندی پیشنهاد می‌شود که در تحقیقات آینده در خصوص اثربخشی روش‌ها و برنامه‌های مربوط به ارتقای سواد سلامت جامعه سالمند مواردی ازجمله فرهنگ‌سازی و تولید مواد آموزشی ساده و قابل‌فهم را در نظر داشته باشند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی سمنان با کد (IR.SEMUMS.REC.1397.045) تصویب شد.
حامی مالی
این مطالعه از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی سمنان مورد حمایت مالی دریافت کرده است.
مشارکت نویسندگان
تمــام نویســندگان در آماده سازی این مقاله مشارکت داشــته اند.
تعارض منافع
هیچ تعارض منافعی بین نویسندگان وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
این مطالعه حاصل طرح پژوهشی مصوب دانشگاه علوم پزشکی سمنان، واحد توسعه تحقیقات بالینی و معاونت پژوهشی بیمارستان امیرالمومنین (ع) است. بدین وسیله از این واحد بابت همکاری و تأمین تسهیلات لازم برای انجام این تحقیق تشکر و قدردانی می‌شود.
References
Fransen M, Van Schaik T, Twickler T, Essink-Bot M. Applicability of internationally available health literacy measures in the Netherlands. Journal of Health Communication. 2011; 16(sup3):134-49. [DOI:10.1080/10810730.2011.604383] [PMID]
Berkman ND, Davis TC, McCormack L. Health literacy: What is it? Journal of Health Communication. 2010; 15(S2):9-19. [DOI:10.1080/10810730.2010.499985] [PMID]
Social Determinants of Health. Commission on Social Determinants of Health final report. Geneva: World Health Organization; 2008.
Matlabi H, Shaghaghi A, Amiri S. A pilot physical activity initiative to improve mental health status amongst Iranian institutionalized older people. Health Promotion Perspectives. 2014; 4(1):68.
Hajduchova H, Bartlova S, Brabcova I, Sedova L, Tothova VS. Health Literacy Of The Elderly. 3rd International Multidisciplinary Scientific Conference on Social Sciences and Arts. 2016 Sep 24-30. Albena: Bulgaria.
Ferguson B. Health literacy and health disparities: The role they play in maternal and child health. Nursing for Women’s Health. 2008; 12(4):286-98. [DOI:10.1111/j.1751-486X.2008.00343.x] [PMID]
Peerson A, Saunders M. Health literacy revisited: What do we mean and why does it matter? Health promotion International. 2009; 24(3):285-96. [DOI:10.1093/heapro/dap014] [PMID]
Morovatisharifabad M, Ghofranipour F, Heydarnia A, Babaeirochi G. Perceived religious support of health promoting behavior and status doing these behaviors in aged 65 years and older in Yazd. The Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2004; 12(1):23-9.
Berens E, Ganahl K, Vogt D, Schaeffer D. Health literacy among elderly immigrants in Germany. Findings from a cross-sectional survey. European Journal of Public Health. 2018; 28:191-2. [DOI:10.1093/eurpub/cky048.245]
Liu YB, Xue LL, Xue HP, Hou P. Health literacy, self-care agency, health status and social support among elderly Chinese nursing home residents. Health Education Journal. 2018; 77(3):303-11. [DOI:10.1177/0017896917739777]
La Vonne AD, Zun LS. Assessing adult health literacy in urban healthcare settings. Journal of the National Medical Association. 2008; 100(11):1304-8. [DOI:10.1016/S0027-9684(15)31509-1]
Lee SS, Choi YS, Lee DS, Nam SH. A study on the health literacy of the elderly in rural area. Biomedical Research-India. 2017; 28(17):7567-73.
Reisi M, Javadzade SH, Heydarabadi AB, Mostafavi F, Tavassoli E, Sharifirad G. The relationship between functional health literacy and health promoting behaviors among older adults. Journal of Education and Health Promotion. 2014; 3:119. [DOI:10.4103/2277-9531.145925] [PMID] [PMCID]
Ansari H, Almasi Z, Ansari-Moghaddam A, Mohammadi M, Peyvand M, Hajmohammadi M, et al. Health literacy in older adults and its related factors: A cross-sectional study in Southeast Iran. Health Scope. 2016; 5(4):e37453. [DOI:10.17795/jhealthscope-37453]
Mohseni M, Khanjani N, Iranpour A, Tabe R, Borhaninejad VR. The relationship between health literacy and health status among elderly people in Kerman. Iranian Journal of Ageing. 2015; 10(2):146-55.
Fathi F, RezaeeSofi M. The relationship between health literacy and physical activity level of elderly women in the city of Urmia. Journal of Health Literacy. 2017; 2(1):12-21. [DOI:10.18869/acadpub.jhl.2.1.12]
Kooshyar H, Shoorvazi M, Dalir Z, Hosseini M. Health literacy and its relationship with medical adherence and health-related quality of life in diabetic community-residing elderly. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2014; 23(1):134-43.
Knussen C, Tolson D, Brogan CA, Swan IR, Stott DJ, Sullivan F. Family caregivers of older relatives: Ways of coping and change in distress. Psychology, Health and Medicine. 2008; 13(3):274-90. [DOI:10.1080/13548500701405483] [PMID]
Hosieni F, Mirzaei T, Ravari A, Akbary A. The relationship between health literacy and quality of life in retirement of Rafsanjan University of Medical Sciences. Journal of Health Literacy. 2016; 1(2):92-9.
Javadzade SH, Sharifirad G, Radjati F, Mostafavi F, Reisi M, Hasanzade A. Relationship between health literacy, health status, and healthy behaviors among older adults in Isfahan, Iran. Journal of Education and Health Promotion. 2012;1. [DOI:10.4103/2277-9531.100160] [PMID] [PMCID]
Kobayashi LC, Wardle J, Wolf MS, von Wagner C. Aging and Functional Health Literacy: A Systematic Review and Meta-Analysis. TheJournals of Gerontology Series B, Psychological Sciences and Social Sciences. 2016; 71(3):445-57. [DOI:10.1093/geronb/gbu161] [PMID] [PMCID]
Kutner M, Greenburg E, Jin Y, Paulsen C. The health literacy of America’s Adults: Results from the 2003 National Assessment of Adult Literacy. NCES 2006-483. Washington, DC: National Center for Education Statistics; 2006.
Wagner CV, Knight K, Steptoe A, Wardle J. Functional health literacy and health-promoting behaviour in a national sample of British adults. Journal of Epidemiology and Community Health. 2007; 61(12):1086. [DOI:10.1136/jech.2006.053967] [PMID] [PMCID]
Paasche-Orlow MK, Parker RM, Gazmararian JA, Nielsen-Bohlman LT, Rudd RR. The Prevalence of Limited Health Literacy. Journal of General Internal Medicine. 2005;20(2):175-84. [DOI:10.1111/j.1525-1497.2005.40245.x] [PMID] [PMCID]
Nguyen HT, Kirk JK, Arcury TA, Ip EH, Grzywacz JG, Saldana SJ, et al. Cognitive function is a risk for health literacy in older adults with diabetes. Diabetes Research and Clinical Practice. 2013; 101(2):141-7. [DOI:10.1016/j.diabres.2013.05.012] [PMID] [PMCID]
Halverson J, Martinez-Donate A, Trentham-Dietz A, Walsh MC, Strickland JS, Palta M, et al. Health literacy and urbanicity among cancer patients. The Journal of rural health : official journal of the American Rural Health Association and the National Rural Health Care Association. 2013; 29(4):392-402. [DOI:10.1111/jrh.12018] [PMID] [PMCID]
MacLeod S, Musich S, Gulyas S, Cheng Y, Tkatch R, Cempellin D, et al. The impact of inadequate health literacy on patient satisfaction, healthcare utilization, and expenditures among older adults. Geriatric Nursing (New York, NY). 2017; 38(4):334-41. [DOI:10.1016/j.gerinurse.2016.12.003] [PMID]
Sorlie V, Lopez RA. When language, health literacy, and miscommunication collide: Tremors versus seizures. Family medicine. 2011; 43(1):48-50.
Cho YI, Lee S-YD, Arozullah AM, Crittenden KS. Effects of health literacy on health status and health service utilization amongst the elderly. Social Science & Medicine. 2008; 66(8):1809-16. [DOI:10.1016/j.socscimed.2008.01.003] [PMID]
Schillinger D, Grumbach K, Piette J, Wang F, Osmond D, Daher C, et al. Association of health literacy with diabetes outcomes. Journal of the American Medical Association. 2002; 288(4):475-82. [DOI:10.1001/jama.288.4.475] [PMID]
Marshall S, Sahm L, McCarthy S. Health literacy in Ireland: reading between the lines. Perspectives in Public Health. 2012; 132(1):31-8. [DOI:10.1177/1757913911431034] [PMID]
Chen AM, Yehle KS, Albert NM, Ferraro KF, Mason HL, Murawski MM, et al. Relationships between health literacy and heart failure knowledge, self-efficacy, and self-care adherence. Research in Social & Administrative Pharmacy. 2014; 10(2):378-86. [DOI:10.1016/j.sapharm.2013.07.001] [PMID] [PMCID]
Chen JZ, Hsu HC, Tung HJ, Pan LY. Effects of health literacy to self-efficacy and preventive care utilization among older adults. Geriatrics & Gerontology International. 2013; 13(1):70-6. [DOI:10.1111/j.1447-0594.2012.00862.x] [PMID]
Paasche-Orlow MK, Wolf MS. The causal pathways linking health literacy to health outcomes. American Journal of Health Behavior. 2007; 31(1):S19-S26. [DOI:10.5993/AJHB.31.s1.4]
Sabaté E. Adherence to long-term therapies: Evidence for action: Geneva: World Health Organization; 2003.
Borji M, Tarjoman A, Otaghi M, Salimi E, Naseri A. Health literacy level and its related factors among the elderlies in Ilam in 2015. Iran Journal of Nursing. 2017; 30(108):33-43. [DOI:10.29252/ijn.30.108.33]
Mahdizadeh M, Solhi M. Relationship between self-care behaviors and health literacy among elderly women in Iran, 2015. Electron Physician. 2018; 10(3):6462-9. [DOI:10.19082/6462] [PMID] [PMCID]
Jin J, Sklar GE, Min Sen Oh V, Chuen Li S. Factors affecting therapeutic compliance: A review from the patient’s perspective. Therapeutics and Clinical Risk Management. 2008; 4(1):269-86. [DOI:10.2147/TCRM.S1458] [PMID] [PMCID]
Witte PG. Health Literacy: Can We Live without It? Adult Basic Education and Literacy Journal. 2010; 4(1):3-12.
Panagioti M, Skevington SM, Hann M, Howells K, Blakemore A, Reeves D, et al. Effect of health literacy on the quality of life of older patients with long-term conditions: A large cohort study in UK general practice. Quality of Life Research. 2018; 27(5):1257-68. [DOI:10.1007/s11136-017-1775-2] [PMID] [PMCID]
Park NH, Song MS, Shin SY, Jeong J-h, Lee HY. The effects of medication adherence and health literacy on health-related quality of life in older people with hypertension. International Journal of Older People Nursing. 2018; 13(3):e12196. [DOI:10.1111/opn.12196] [PMID]
Smith SG, Jackson SE, Kobayashi LC, Steptoe A. Social isolation, health literacy, and mortality risk: Findings from the English longitudinal study of ageing. Health Psychology. 2018; 37(2):160-9. [DOI:10.1037/hea0000541] [PMID] [PMCID]
Bostock S, Steptoe A. Association between low functional health literacy and mortality in older adults: Longitudinal cohort study. The BMJ. 2012; 344. [DOI:10.1136/bmj.e1602] [PMID] [PMCID]
Hälleberg Nyman M, Nilsson U, Dahlberg K, Jaensson M. Association between functional health literacy and postoperative recovery, health care contacts, and health-related quality of life among patients undergoing day surgery: Secondary analysis of a randomized clinical trial. JAMA Surgery. 2018; 153(8):738-45. [DOI:10.1001/jamasurg.2018.0672] [PMID] [PMCID]
متن کامل: (6165 مشاهده)
مقدمه
در اغلب جوامع، سالمندان با بیشترین خطر کاهش توانایی‌های جسمی، روانی و شناختی روبه‌رو هستند و با احتمال بیشتری برای حفظ سلامت، عملکرد و خودکفایی به حمایت‌های رسمی یا غیررسمی وابسته هستند [1]. در این بین، توجه به خودمراقبتی و مسئولیت‌پذیری سالمندان در قبال بیماری‌های مختلف یکی از راهکارهای حمایتی به شمار می‌آید که نیازمند سطح بالایی از سواد سلامت است [2]؛ به همین دلیل مطالعات مختلفی در زمینه سواد سلامت در سالمندان انجام شده است [3 ،4]. سواد سلامت به صورت میزان ظرفیت افراد در کسب، تفسیر و درک اطلاعات و خدمات سلامتی که برای تصمیم‌گیری مناسب لازم است، تعریف شده است [5].
سازمان بهداشت جهانی در گزارشی، سواد سلامت را در ردیف یکی از بزرگ‌ترین تعیین‌کننده‌های سلامت معرفی کرده و به کشورهای جهان توصیه کرده است که نسبت به پایش و هماهنگی فعالیت‌های استراتژیک برای ارتقای سطح سواد سلامت در جامعه خود اقدام کنند [6].
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بیماران با سواد سلامت پایین نسبت به بیماران با سواد سلامت کافی، به میزان بالاتری در بیمارستان بستری می‌شوند و مدت زمان طولانی‌تری در بیمارستان اقامت می‌کنند. فقدان سواد سلامت با ارائه مراقبت‌هایی با کیفیت پایین همبستگی دارد و بار اضافی را بر منابع سلامت تحمیل می‌کند [7]. افراد با سواد سلامت ناکافی در سطح پایین‌تری از سلامت هستند، درک نادرستی از اطلاعات بهداشتی دارند و زمانی به جست‌وجوی کمک‌های درمانی می‌پردازند که مشکل آن‌ها به وضعیت بحرانی رسیده باشد [8]. سواد سلامت ناکافی با استفاده نامناسب از داروها، عدم پیروی از دستورات پزشک و طولانی شدن ناخوشی افراد همراه است [9].
در سالمندان نیز وضعیت سلامت عمومی و خودکارآمدی با سواد سلامت ارتباط دارد [10]. سالمندانی که سواد سلامت ناکافی دارند، بیشتر از سایرین از بیماری‌های مزمن رنج می‌برند، بیشتر به پزشک مراجعه کرده و بیشتر به خدمات اورژانسی نیاز پیدا می‌کنند [11].
جمعیت افراد سالمند در کشور ایران در حال افزایش است. درحال‌حاضر، سالمندان حدود 30 درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 این رقم به حدود 50 درصد برسد [12]. در ایران نیز مطالعات متعدی به منظور سنجش سطح سواد سلامت سالمندان و تعیین‌کننده‌های آن انجام شده است. مطالعات انجام‌شده در ایران عموماً سطح سواد سلامت سالمندان ایرانی را پایین ارزیابی کرده‌اند و بر لزوم ارتقای سواد سلامت در سالمندان تأکید کرده‌اند [13، 14]. برخی مطالعات، ارتقای سواد سلامت سالمندان را به عنوان یک استراتژی مؤثر برای بهبود وضعیت سلامت عمومی سالمندان کشور معرفی کرده‌اند [15]. نشان داده شده است که سواد سلامت می‌تواند در افزایش مشارکت‌های ورزشی سالمندان و تبعیت از برنامه‌های غذایی سالم تأثیر داشته باشد [16، 17]؛ همچنین نشان داده شده است که سواد سلامت با کیفیت زندگی سالمندان به عنوان یک شاخص تعیین‌کننده و اساسی ارتباط دارد[18، 19] .
توجه به سواد سلامت برای ارتقای سلامت سالمندان ضروری است [20]، چراکه با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های آموزشی مفید در زمینه سواد سلامت متناسب با سالمندان می‌توان سلامت جسمانی سالمندان را ارتقا داد [16]. بدیهی است که برای برنامه‌ریزی‌های مؤثر لازم است تصویر دقیقی از سطح سواد سلامت سالمندان در ایران داشته باشیم.
با توجه به اینکه مطالعات انجام‌شده در مورد سواد سلامت سالمندان در جامعه ایرانی، هر کدام در یک منطقه جغرافیایی و روی جمعیت محدودی از ایرانیان صورت گرفته است، ضرورت انجام جست‌وجویی نظام‌مند و تهیه گزارشی دقیق‌تر با استفاده از متاآنالیز داده‌های موجود ضروری به نظر می‌رسد. بدیهی است با انجام یک مطالعه مرور نظام‌مند و متاآنالیز، با روی‌هم‌ریختن نتایج مطالعات انجام‌شده، به دلیل بررسی نمونه‌های بیشتری از جامعه هدف، نتیجه نهایی از دقت بیشتری برخوردار خواهد بود و می‌تواند مبنای بهتری برای آگاهی متخصصان و تصمیم‌گیری مسئولان حوزه سالمندی برای ارتقای سطح سواد سلامت و به تبع آن بهره‌مندی از کیفیت بالاتر زندگی در سالمندان باشد؛ بنابراین ازآنجاکه تاکنون چنین تحقیق جامعی با هدف جمع‌بندی مطالعات انجام‌شده در جامعه سالمند ایرانی به منظور دستیابی دقیق‌تر به سطح سواد سلامت آنان صورت نگرفته، مطالعه حاضر در قالب یک مرور سیستماتیک و متاآنالیز در سالمندان ایرانی انجام شده است.
روش مطالعه
پروپوزال این پژوهش با کد A-10-230-17 در شورای پژوهشی دانشگاه تأیید و کد اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه به شماره (IR.SEMUMS.REC.1397.045) برای این مطالعه اخذ شد. پس از آن، مرحله مقدماتی جست‌وجو انجام شد و با توجه به نتیجه به‌دست‌آمده، پروتکل این مطالعه مرور سیستماتیک نوشته و در سایت پروسپرو بارگذاری شد و شماره پروتکل CRD42018098934 از سایت پروسپرو برای این مطالعه اختصاص داده شد و پس از آن جست‌وجوی سیستماتیک به شرح زیر انجام شد:
استراتژی جست‌وجو: به منظور دسترسی به مطالعات مرتبط با سواد سلامت سالمندان ایران، جست‌وجو در پایگاه‌های اطلاعاتی پاب مد (مدلاین)، ساینس دایرکت، وب آو ساینس، پروکوئست، اسکوپوس و پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی شامل پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران (ایرانداک) و بانک اطلاعات نشریات کشور (مگیران) و نیز موتورهای جست‌وجوی علمی گوگل اسکالر و علم نت تا اکتبر 2018 انجام شد. جست‌وجو با استفاده از کلیدواژه‌های «سواد سلامت»، «سالمند»، «ایران»، HL ،«Health literacy» «Iran» «Older adults» ،«Elderly» ،«Aged» ،«Aging» ،«Senior*» برای بازیابی مقالات به هر دو زبان فارسی و انگلیسی صورت گرفت. کلیدواژه‌ها با و بدون گیومه جست‌وجو و با استفاده از عملگرهای بولی «AND» و «OR» با یکدیگر ترکیب شدند و در صورت نیاز از وایلدکارد ستاره «*» به منظور گسترش جست‌وجو استفاده شد؛ همچنین جست‌وجوی موضوعی با استفاده از سرعنوان‌های موضوعی پزشکی MeSH و از طریق بانک اطلاعاتی پابمد (مدلاین) انجام شد. به منظور جست‌وجو در متون خاکستری و دسترسی به تمامی مطالعات مرتبط، منابع مقالاتی که معیار ورود به مطالعه را داشتند، بررسی شدند. به منظور دسترسی به آخرین مطالعات منتشرشده، روی تعدادی از پایگاه‌های اطلاعاتی مهم مانند پابمد و اسکوپوس یک آگاه‌ساز ایجاد شد تا چنانچه در حین انجام مطالعه، مقالات جدیدی منتشر شد، بررسی شوند. در این مطالعه استراتژی جست‌وجو، غربال‌گری و انتخاب داده‌ها بر اساس معیارهای راهنمای پریسما (PRISMA) انجام شد. پایان‌نامه‌ها و چکیده مقالات کنفرانس‌هایی که امکان دسترسی به متن کامل آن‌ها وجود نداشت، از مطالعه خارج شدند.
معیارهای ورود و خروج و انتخاب مطالعات: ازآنجاکه هدف از این مطالعه مروری، تعیین میزان سواد سلامت سالمندان ایران بود، تمامی مطالعات مقطعی منتشرشده در مجلات علمی که با استفاده از پرسش‌نامه‌های استاندارد سنجش سواد سلامت بالغان، سواد سلامت سالمندان را بررسی کرده و میانگین سواد سلامت گروه مورد بررسی را ذکر کرده و به زبان‌های فارسی یا انگلیسی منتشر شده بودند، تا اکتبر 2018 وارد مطالعه شدند. بدین‌ترتیب که در مرحله اول، جست‌وجو و بازیابی مقالات صورت گرفت. در مرحله بعد، دو نفر از محققان پس از حذف مقالات تکراری، عناوین و چکیده مطالعات بازیابی‌شده را به طور مستقل بررسی کردند تا مطالعاتی که معیارهای ورود به تحقیق دارند، شناسایی و وارد مطالعه شوند. چنانچه اختلاف‌نظری بین محققان در خصوص ورود مقاله به مطالعه وجود داشت، به منظور جلوگیری از خطر تعصب برای مطالعات خاص، ابتدا با بحث و گفتگو و در برخی موارد با مشارکت و نظر نفر سوم، توافق نهایی حاصل و سپس متن کامل تمام مطالعاتی که معیار ورود به مطالعه را داشتند، بازیابی شد. چنانچه در مطالعه‌ای میزان سواد سلامت سالمندان با عدد بیان نشده بود، آن مقاله از مطالعه خارج شد. در خصوص محدوده سنی افراد شرکت‌کننده، چنانچه در عنوان، چکیده، روش اجرا یا اهداف مطالعه صراحتاً به گروه سالمندان به عنوان گروه هدف اشاره شده بود، مقاله وارد مطالعه شد.
ارزیابی کیفیت مطالعات و استخراج داده‌ها: متن کامل مقالات منتخب پس از تأیید از نظر واجد شرایط بودن، با استفاده از چک‌لیست استراب مخصوص مطالعات مقطعی از نظر کیفیت ارزیابی شد و مقالاتی که از 22 آیتم موجود در چک‌لسیت حداقل در 20 آیتم تأیید شدند، وارد مطالعه شدند؛ سپس داده‌های مورد نظر از مقالات حائز شرایط استخراج و در نرم‌افزار اکسل ثبت شد. این داده‌ها شامل شهر مورد مطالعه، ابزار بررسی، نوع مطالعه، تعداد نمونه مورد بررسی، میانگین سواد سلامت به‌طورکلی و نیز به تفکیک جنس (در صورت وجود گزارش) بود.
متاآنالیز: ابتدا داده‌ها به فرمت «dta.» تبدیل شد. به منظور انجام متاآنالیز از دستور «metan» نرم‌افزار استاتا استفاده شد. برای بررسی تورش انتشار نمودار قیفی با در نظر گرفتن متغیر جنس بر اساس داده‌ها ترسیم شد. برای بررسی هتروژنیته از شاخص مجذور I استفاده شد (مقادیر بالای 50 هتروژن در نظر گرفته شد). اطلاعات هر یک از گروه‌های جمعیتی زنان و مردان در صورت در دسترس بودن به طور جداگانه در فرایند متاآنالیز اصلی و آنالیز زیرگروه‌ها وارد شد. متاآنالیز با استفاده از روش اثرات ثابت صورت گرفت و برای هر تحلیل نمودار انباشت جداگانه‌ای ترسیم شد.
یافته‌ها
پس از بررسی مقالات بازیابی‌شده و ارزیابی کیفیت مقالات، 6 مقاله وارد مرور سیستماتیک و متاآنالیز شد. زمان انتشار این مقالات بین سال‌های 2012 تا 2018 و روش تحقیق همه آن‌ها مقطعی بود. تصویر شماره 1 جریان انتخاب مقالات برای ورود به متاآنالیز را بر اساس نمودار پریسما نشان می‌دهد. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌شود، درنهایت، 9 نتیجه قابل‌استخراج (با در نظر گرفتن تفکیک جنسیتی) از 6 مطالعه چاپ‌شده در فاصله سال‌های 2012 الی 2018 در متاآنالیز وارد شدند. حجم نمونه در این مطالعات مجموعاً 1655 نفر بود که اطلاعات آن‌ها تحلیل شد . برای سنجش سواد سلامت در همه مطالعات از ابزار TOFHLA و تنها در یک مطالعه از ابزار S-TOHFLA استفاده شده است. جدول شماره 1 اطلاعات بیشتری از مطالعات وارد شده در متاآنالیز را نشان می‌دهد.
در اغلب جوامع، سالمندان با بیشترین خطر کاهش توانایی‌های جسمی، روانی و شناختی روبه‌رو هستند و با احتمال بیشتری برای حفظ سلامت، عملکرد و خودکفایی به حمایت‌های رسمی یا غیررسمی وابسته هستند [1]. در این بین، توجه به خودمراقبتی و مسئولیت‌پذیری سالمندان در قبال بیماری‌های مختلف یکی از راهکارهای حمایتی به شمار می‌آید که نیازمند سطح بالایی از سواد سلامت است [2]؛ به همین دلیل مطالعات مختلفی در زمینه سواد سلامت در سالمندان انجام شده است [3 ،4]. سواد سلامت به صورت میزان ظرفیت افراد در کسب، تفسیر و درک اطلاعات و خدمات سلامتی که برای تصمیم‌گیری مناسب لازم است، تعریف شده است [5].
سازمان بهداشت جهانی در گزارشی، سواد سلامت را در ردیف یکی از بزرگ‌ترین تعیین‌کننده‌های سلامت معرفی کرده و به کشورهای جهان توصیه کرده است که نسبت به پایش و هماهنگی فعالیت‌های استراتژیک برای ارتقای سطح سواد سلامت در جامعه خود اقدام کنند [6].
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بیماران با سواد سلامت پایین نسبت به بیماران با سواد سلامت کافی، به میزان بالاتری در بیمارستان بستری می‌شوند و مدت زمان طولانی‌تری در بیمارستان اقامت می‌کنند. فقدان سواد سلامت با ارائه مراقبت‌هایی با کیفیت پایین همبستگی دارد و بار اضافی را بر منابع سلامت تحمیل می‌کند [7]. افراد با سواد سلامت ناکافی در سطح پایین‌تری از سلامت هستند، درک نادرستی از اطلاعات بهداشتی دارند و زمانی به جست‌وجوی کمک‌های درمانی می‌پردازند که مشکل آن‌ها به وضعیت بحرانی رسیده باشد [8]. سواد سلامت ناکافی با استفاده نامناسب از داروها، عدم پیروی از دستورات پزشک و طولانی شدن ناخوشی افراد همراه است [9].
در سالمندان نیز وضعیت سلامت عمومی و خودکارآمدی با سواد سلامت ارتباط دارد [10]. سالمندانی که سواد سلامت ناکافی دارند، بیشتر از سایرین از بیماری‌های مزمن رنج می‌برند، بیشتر به پزشک مراجعه کرده و بیشتر به خدمات اورژانسی نیاز پیدا می‌کنند [11].
جمعیت افراد سالمند در کشور ایران در حال افزایش است. درحال‌حاضر، سالمندان حدود 30 درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 این رقم به حدود 50 درصد برسد [12]. در ایران نیز مطالعات متعدی به منظور سنجش سطح سواد سلامت سالمندان و تعیین‌کننده‌های آن انجام شده است. مطالعات انجام‌شده در ایران عموماً سطح سواد سلامت سالمندان ایرانی را پایین ارزیابی کرده‌اند و بر لزوم ارتقای سواد سلامت در سالمندان تأکید کرده‌اند [13، 14]. برخی مطالعات، ارتقای سواد سلامت سالمندان را به عنوان یک استراتژی مؤثر برای بهبود وضعیت سلامت عمومی سالمندان کشور معرفی کرده‌اند [15]. نشان داده شده است که سواد سلامت می‌تواند در افزایش مشارکت‌های ورزشی سالمندان و تبعیت از برنامه‌های غذایی سالم تأثیر داشته باشد [16، 17]؛ همچنین نشان داده شده است که سواد سلامت با کیفیت زندگی سالمندان به عنوان یک شاخص تعیین‌کننده و اساسی ارتباط دارد[18، 19] .
توجه به سواد سلامت برای ارتقای سلامت سالمندان ضروری است [20]، چراکه با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های آموزشی مفید در زمینه سواد سلامت متناسب با سالمندان می‌توان سلامت جسمانی سالمندان را ارتقا داد [16]. بدیهی است که برای برنامه‌ریزی‌های مؤثر لازم است تصویر دقیقی از سطح سواد سلامت سالمندان در ایران داشته باشیم.
با توجه به اینکه مطالعات انجام‌شده در مورد سواد سلامت سالمندان در جامعه ایرانی، هر کدام در یک منطقه جغرافیایی و روی جمعیت محدودی از ایرانیان صورت گرفته است، ضرورت انجام جست‌وجویی نظام‌مند و تهیه گزارشی دقیق‌تر با استفاده از متاآنالیز داده‌های موجود ضروری به نظر می‌رسد. بدیهی است با انجام یک مطالعه مرور نظام‌مند و متاآنالیز، با روی‌هم‌ریختن نتایج مطالعات انجام‌شده، به دلیل بررسی نمونه‌های بیشتری از جامعه هدف، نتیجه نهایی از دقت بیشتری برخوردار خواهد بود و می‌تواند مبنای بهتری برای آگاهی متخصصان و تصمیم‌گیری مسئولان حوزه سالمندی برای ارتقای سطح سواد سلامت و به تبع آن بهره‌مندی از کیفیت بالاتر زندگی در سالمندان باشد؛ بنابراین ازآنجاکه تاکنون چنین تحقیق جامعی با هدف جمع‌بندی مطالعات انجام‌شده در جامعه سالمند ایرانی به منظور دستیابی دقیق‌تر به سطح سواد سلامت آنان صورت نگرفته، مطالعه حاضر در قالب یک مرور سیستماتیک و متاآنالیز در سالمندان ایرانی انجام شده است.
روش مطالعه
پروپوزال این پژوهش با کد A-10-230-17 در شورای پژوهشی دانشگاه تأیید و کد اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه به شماره (IR.SEMUMS.REC.1397.045) برای این مطالعه اخذ شد. پس از آن، مرحله مقدماتی جست‌وجو انجام شد و با توجه به نتیجه به‌دست‌آمده، پروتکل این مطالعه مرور سیستماتیک نوشته و در سایت پروسپرو بارگذاری شد و شماره پروتکل CRD42018098934 از سایت پروسپرو برای این مطالعه اختصاص داده شد و پس از آن جست‌وجوی سیستماتیک به شرح زیر انجام شد:
استراتژی جست‌وجو: به منظور دسترسی به مطالعات مرتبط با سواد سلامت سالمندان ایران، جست‌وجو در پایگاه‌های اطلاعاتی پاب مد (مدلاین)، ساینس دایرکت، وب آو ساینس، پروکوئست، اسکوپوس و پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی شامل پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران (ایرانداک) و بانک اطلاعات نشریات کشور (مگیران) و نیز موتورهای جست‌وجوی علمی گوگل اسکالر و علم نت تا اکتبر 2018 انجام شد. جست‌وجو با استفاده از کلیدواژه‌های «سواد سلامت»، «سالمند»، «ایران»، HL ،«Health literacy» «Iran» «Older adults» ،«Elderly» ،«Aged» ،«Aging» ،«Senior*» برای بازیابی مقالات به هر دو زبان فارسی و انگلیسی صورت گرفت. کلیدواژه‌ها با و بدون گیومه جست‌وجو و با استفاده از عملگرهای بولی «AND» و «OR» با یکدیگر ترکیب شدند و در صورت نیاز از وایلدکارد ستاره «*» به منظور گسترش جست‌وجو استفاده شد؛ همچنین جست‌وجوی موضوعی با استفاده از سرعنوان‌های موضوعی پزشکی MeSH و از طریق بانک اطلاعاتی پابمد (مدلاین) انجام شد. به منظور جست‌وجو در متون خاکستری و دسترسی به تمامی مطالعات مرتبط، منابع مقالاتی که معیار ورود به مطالعه را داشتند، بررسی شدند. به منظور دسترسی به آخرین مطالعات منتشرشده، روی تعدادی از پایگاه‌های اطلاعاتی مهم مانند پابمد و اسکوپوس یک آگاه‌ساز ایجاد شد تا چنانچه در حین انجام مطالعه، مقالات جدیدی منتشر شد، بررسی شوند. در این مطالعه استراتژی جست‌وجو، غربال‌گری و انتخاب داده‌ها بر اساس معیارهای راهنمای پریسما (PRISMA) انجام شد. پایان‌نامه‌ها و چکیده مقالات کنفرانس‌هایی که امکان دسترسی به متن کامل آن‌ها وجود نداشت، از مطالعه خارج شدند.
معیارهای ورود و خروج و انتخاب مطالعات: ازآنجاکه هدف از این مطالعه مروری، تعیین میزان سواد سلامت سالمندان ایران بود، تمامی مطالعات مقطعی منتشرشده در مجلات علمی که با استفاده از پرسش‌نامه‌های استاندارد سنجش سواد سلامت بالغان، سواد سلامت سالمندان را بررسی کرده و میانگین سواد سلامت گروه مورد بررسی را ذکر کرده و به زبان‌های فارسی یا انگلیسی منتشر شده بودند، تا اکتبر 2018 وارد مطالعه شدند. بدین‌ترتیب که در مرحله اول، جست‌وجو و بازیابی مقالات صورت گرفت. در مرحله بعد، دو نفر از محققان پس از حذف مقالات تکراری، عناوین و چکیده مطالعات بازیابی‌شده را به طور مستقل بررسی کردند تا مطالعاتی که معیارهای ورود به تحقیق دارند، شناسایی و وارد مطالعه شوند. چنانچه اختلاف‌نظری بین محققان در خصوص ورود مقاله به مطالعه وجود داشت، به منظور جلوگیری از خطر تعصب برای مطالعات خاص، ابتدا با بحث و گفتگو و در برخی موارد با مشارکت و نظر نفر سوم، توافق نهایی حاصل و سپس متن کامل تمام مطالعاتی که معیار ورود به مطالعه را داشتند، بازیابی شد. چنانچه در مطالعه‌ای میزان سواد سلامت سالمندان با عدد بیان نشده بود، آن مقاله از مطالعه خارج شد. در خصوص محدوده سنی افراد شرکت‌کننده، چنانچه در عنوان، چکیده، روش اجرا یا اهداف مطالعه صراحتاً به گروه سالمندان به عنوان گروه هدف اشاره شده بود، مقاله وارد مطالعه شد.
ارزیابی کیفیت مطالعات و استخراج داده‌ها: متن کامل مقالات منتخب پس از تأیید از نظر واجد شرایط بودن، با استفاده از چک‌لیست استراب مخصوص مطالعات مقطعی از نظر کیفیت ارزیابی شد و مقالاتی که از 22 آیتم موجود در چک‌لسیت حداقل در 20 آیتم تأیید شدند، وارد مطالعه شدند؛ سپس داده‌های مورد نظر از مقالات حائز شرایط استخراج و در نرم‌افزار اکسل ثبت شد. این داده‌ها شامل شهر مورد مطالعه، ابزار بررسی، نوع مطالعه، تعداد نمونه مورد بررسی، میانگین سواد سلامت به‌طورکلی و نیز به تفکیک جنس (در صورت وجود گزارش) بود.
متاآنالیز: ابتدا داده‌ها به فرمت «dta.» تبدیل شد. به منظور انجام متاآنالیز از دستور «metan» نرم‌افزار استاتا استفاده شد. برای بررسی تورش انتشار نمودار قیفی با در نظر گرفتن متغیر جنس بر اساس داده‌ها ترسیم شد. برای بررسی هتروژنیته از شاخص مجذور I استفاده شد (مقادیر بالای 50 هتروژن در نظر گرفته شد). اطلاعات هر یک از گروه‌های جمعیتی زنان و مردان در صورت در دسترس بودن به طور جداگانه در فرایند متاآنالیز اصلی و آنالیز زیرگروه‌ها وارد شد. متاآنالیز با استفاده از روش اثرات ثابت صورت گرفت و برای هر تحلیل نمودار انباشت جداگانه‌ای ترسیم شد.
یافته‌ها
پس از بررسی مقالات بازیابی‌شده و ارزیابی کیفیت مقالات، 6 مقاله وارد مرور سیستماتیک و متاآنالیز شد. زمان انتشار این مقالات بین سال‌های 2012 تا 2018 و روش تحقیق همه آن‌ها مقطعی بود. تصویر شماره 1 جریان انتخاب مقالات برای ورود به متاآنالیز را بر اساس نمودار پریسما نشان می‌دهد. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌شود، درنهایت، 9 نتیجه قابل‌استخراج (با در نظر گرفتن تفکیک جنسیتی) از 6 مطالعه چاپ‌شده در فاصله سال‌های 2012 الی 2018 در متاآنالیز وارد شدند. حجم نمونه در این مطالعات مجموعاً 1655 نفر بود که اطلاعات آن‌ها تحلیل شد . برای سنجش سواد سلامت در همه مطالعات از ابزار TOFHLA و تنها در یک مطالعه از ابزار S-TOHFLA استفاده شده است. جدول شماره 1 اطلاعات بیشتری از مطالعات وارد شده در متاآنالیز را نشان می‌دهد.
میانگین نمرات سواد سلامت در هریک از مطالعات و نیز نمره یک‌کاسه‌شده به همراه 95 درصد فاصله اطمینان نمرات در جمعیت سالمند ایرانی در نمودارهای انباشت (تصویرهای 2 و 3) قابل‌مشاهده است. هتروژنیتی معنی‌داری برای مقالات واردشده در متاآنالیز قابل‌گزارش نبود. همان‌طور که ملاحظه می‌شود میانگین نمره یک‌کاسه‌شده سواد سلامت 45.8 و برآورد 95 درصد فاصله اطمینان آن بین 36.05 تا 55.55 است. بر اساس نتایج تکرار متاانالیز در زیرگروه‌ها (بر اساس داده‌های تفکیک‌شده بر مبنای جنسیت) ملاحظه می‌شود که میانگین نمره سواد سلامت در جمعیت مردان نسبت به زنان بیشتر برآورد شده است (57.24 در مقابل 44.28). تصویر شماره 4 نمودار قیفی برای بررسی گرافیکی وضعیت تورش انتشار در متاآنالیز انجام‌شده را نشان می‌دهد که تورش قابل‌توجهی دیده نمی‌شود.
بحث
پس از جست‌وجو و در نظر گرفتن معیارهای ورود و خروج مقالات، 6 مقاله منتشرشده از سال 2012 تا 2018 که به بررسی سطح سواد سالمندان ایران پرداخته بودند، وارد مطالعه شدند. نتایج متاآنالیز نشان داد که میانگین کلی سواد سلامت سالمندان ایران 45.8 است. علی‌رغم اینکه در مرحله جست‌وجو محدودیتی در بازیابی مقالات با پرسش‌نامه خاصی وجود نداشت و تمامی مطالعاتی که به نحوی سواد سلامت سالمندان ایران را بررسی کرده بودند، بازیابی شدند، در تمامی مقالاتی که وارد مطالعه شدند، به منظور سنجش سطح سواد سلامت سالمندان از پرسش‌نامه TOFHLA و در یک مطالعه از پرسش‌نامه S-TOFHILA استفاده شده بود. از لحاظ مهارت‌های سواد سلامت عملکردی پایه ضروری برای مدیریت سلامت و رفاه، به نظر می‌رسد که پرسش‌نامه‌های TOFHLA و S-TOFHLA نسبت به محدودیت‌های عملکردی مربوط به سن حساس هستند [21]. احتمالاً به همین دلیل تمامی مطالعاتی که سواد سلامت سالمندان را بررسی کرده‌اند، به نوعی از پرسش‌نامه TOFHLA استفاده کرده‌اند.
بر اساس نتایج این مطالعه، سواد سلامت سالمندان ایران در سطح پایین‌تر از حد متوسط قرار دارد (45.8 از 100)؛ همچنین بین سطح سواد سلامت سالمندان با سن آن‌ها رابطه معنی‌داری وجود دارد، طوری که افراد با سن بیشتر از سطح سواد سلامت پایین‌تری برخوردارند. نتایج مطالعه کوتنر و همکاران (2006) که سواد سلامت مردم امریکا را بررسی کرده‌اند، نشان داد که سالمندان بالای 65 سال نسبت به جوانان از میانگین سواد سلامت پایین‌تری برخوردارند [22]. بر اساس مطالعه‌ای که در بریتانیا انجام شد، محدودیت در سواد سلامت با سن، افزایش می‌یابد [23]. نتایج مطالعات مرور سیستماتیک دیگری نیز نشان داده است که به‌طورکلی سواد سلامت سالمندان در سطح پایینی قرار دارد [21، 24]. افزایش سن سبب ایجاد مشکلات شناختی و ادراکی در سالمندان می‌شود که مانعی در کسب اطلاعات و ارتقاء سواد سلامت است [25].
در این مطالعه از 6 مقاله مورد بررسی، یک مقاله سواد سلامت را تنها در زنان سالمند بررسی کرده بود و از پنج مطالعه دیگر، دو مقاله سواد سلامت زنان را بالاتر و سه مقاله سواد سلامت زنان را در حد پایین‌تر از مردان ارزیابی کرده بودند؛ اما نتایج نشان داد که میانگین نمره سواد سلامت در جمعیت مردان سالمند نسبت به زنان سالمند بیشتر است. نتایج مطالعات پاسچی-اورلا و همکاران (2005) و هالورسون (2013) و همکاران نشان داد که بین جنسیت و سواد سلامت رابطه‌ای وجود ندارد [24، 26]. برخی از مطالعات نیز سواد سلامت زنان را بیشتر از مردان ارزیابی کرده‌اند [27]. احتمالاً تفاوت‌های فرهنگی می‌تواند عامل مؤثری در سطح سواد سلامت زنان ایرانی باشد.
همچنین نتایج مطالعه حاضر نشان داد که سالمندان با سطح تحصیلات پایین‌تر و درآمد کمتر از میانگین سواد سلامت پایین‌تری برخودار هستند. مطالعات دیگری نیز ضمن تأیید این رابطه [22، 23] معتقدند تحصیلات و سطح آموزش عالی از متغیرهای مؤثر بر سواد سلامت هستند[28، 29] . احتمالاً دلیل این رابطه این است که افراد با سطح تحصیلات بالاتر در خواندن متون حاوی اصطلاحات پزشکی و درک مفاهیم مرتبط با سلامت کمتر دچار مشکل می‌شوند.
بر اساس مطالعات قبلی، سواد سلامت پایین می‌تواند به طور قابل‌توجهی توانایی فرد برای جلوگیری و کنترل بیماری را محدود کند [30، 31]؛ همچنین سواد سلامت عامل مهمی در رفتارهای خودمراقبتی و پیروی از رفتارهای مربوط به سلامت [32]، پایبندی به درمان [17] و استفاده از مراقبت‌های پیشگیرانه در سالمندان می‌شود [33]. پایبندی را می‌توان به انجام رفتارهای پیشگیری از بیماری، درمان، مراقبت از مشکلات بهداشتی [34] رفتارهای فردی مانند تبعیت از رژیم غذایی، مصرف دارو یا تغییر شیوه زندگی بر اساس توصیه‌های یک متخصص سلامت [35] تعریف کرد. سالمندان با سواد اطلاعاتی کمتر، بیشتر دچار بیماری هستند [19] و میزان مراجعه به پزشک و بستری شدن آن‌ها در بیمارستان بیشتر است و به دنبال وجود بیماری مزمن و بستری مجدد در بیمارستان، سطح سواد سلامت آن‌ها افزایش می‌یابد [36]. در سالمندان با سواد سلامت بالاتر، انجام رفتارهای پیشگیرانه مانند انجام آزمایش‌های غربال‌گری و چک آپ [20]، انجام فعالیت فیزیکی و مصرف سبزی و میوه [13] و رفتارهای خودمراقبتی [37] بیشتر است. نتایج مطالعات مروری جین و همکاران (2008) و وایت (2010) نشان داده است که بالا بودن سطح سواد سلامت سبب افزایش پایبندی به درمان می‌شود [38، 39].
سطح سواد سلامت سالمندان نیز عاملی پیشگویی‌کننده در کیفیت زندگی آن‌هاست، طوری که نمره سواد سلامت با نمره کلی کیفیت زندگی، همبستگی مستقیم دارد [19] که این نتیجه را مطالعه پاناگیوتی و همکاران (2018) نیز تأیید کرده است [40]. علاوه بر وجود رابطه مستقیم بین سطح سواد سلامت و کیفیت زندگی مرتبط با سلامت [41]، مطالعات نشان داده است که سواد سلامت با مرگ‌ومیر افراد سالمند نیز رابطه دارد [42]، طوری که در یک پیگیری 5 ساله، احتمال مرگ سالمندان با سطح سواد اطلاعاتی پایین بیش از 2 برابر احتمال مرگ سالمندان با سطح سواد سلامت بالا گزارش شده است [43].
مهم‌ترین نقطه‌قوت این مطالعه این است که اولین مطالعه مرور سیستماتیکی است که به صورت اختصاصی به بررسی سواد سلامت سالمندان ایران پرداخته است. از محدودیت‌های مطالعه این بود که تعدادی از مطالعاتی که به بررسی سطح سواد سلامت سالمندان در شهرهای مختلف ایران پرداخته بودند، میانگین سواد سلامت را با عدد آماری مشخصی بیان نکرده و تنها به بیان مقیاس سطح سواد سلامت کافی و ناکافی بسنده کرده بودند که به این دلیل که امکان انجام متاآنالیز برای آن‌ها وجود نداشت، وارد مطالعه نشدند.
محدودیت‌های مربوط به جست‌وجوی ترکیبی در پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی و عدم بازیابی مقالات مرتبط هنگام استفاده از عملگرهای AND و OR ممکن است باعث از دست رفتن تعدادی از مقالات شده باشد که سعی شد این محدودیت از طریق بررسی کلیه مقالات منتشرشده در زمینه سواد سلامت در کشور و نیز بررسی لیست منابع مقالات واردشده به مطالعات و جست‌وجوی دستی پوشش داده شود.
نتیجه‌گیری نهایی
نتایج این مطالعه نشان داد که سالمندان ایرانی سواد سلامت نسبتاً پایینی دارند و با توجه به اهمیت سواد سلامت و تأثیر آن بر شاخص‌های مختلف زندگی این قشر جامعه، نیاز به برنامه‌ریزی‌ها و مداخلات اثربخش در زمینه ارتقای سواد سلامت سالمندان احساس می‌شود، چرا که سواد سلامت محدود، یکی از چالش‌های مرتبط با سلامت در قرن 21 [44] و از نگرانی‌های مهم در مورد سلامت افراد مسن است که اغلب نیاز به اطلاعات مناسب بهداشتی برای حفظ سلامتی و رفاه خود دارند [21]. با توجه به اینکه طبق نتایج مطالعه حاضر، سواد سلامت خانم‌های سالمند کمتر از آقایان برآورد شده است، به نظر می‌رسد انجام مداخلات برای افزایش سواد سلامت زنان سالمند در اولویت است. ازآنجاکه کشور ما در طی سال‌های آینده با افزایش جمعیت سالمندان مواجه خواهد شد و از طرفی سواد سلامت می‌تواند در ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان، کنترل و خودمدیریتی بیماری در آن‌ها، کاهش مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی و کاهش هزینه‌های نظام سلامت مؤثر باشد، توجه به مسائلی که بر ارتقاء سواد سلامت سالمندان تأثیر بگذارد، امری اجتناب‌ناپذیر است؛ بنابراین به متخصصان و محققان حوزه سالمندی پیشنهاد می‌شود که در تحقیقات آینده در خصوص اثربخشی روش‌ها و برنامه‌های مربوط به ارتقای سواد سلامت جامعه سالمند مواردی ازجمله فرهنگ‌سازی و تولید مواد آموزشی ساده و قابل‌فهم را در نظر داشته باشند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی سمنان با کد (IR.SEMUMS.REC.1397.045) تصویب شد.
حامی مالی
این مطالعه از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی سمنان مورد حمایت مالی دریافت کرده است.
مشارکت نویسندگان
تمــام نویســندگان در آماده سازی این مقاله مشارکت داشــته اند.
تعارض منافع
هیچ تعارض منافعی بین نویسندگان وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
این مطالعه حاصل طرح پژوهشی مصوب دانشگاه علوم پزشکی سمنان، واحد توسعه تحقیقات بالینی و معاونت پژوهشی بیمارستان امیرالمومنین (ع) است. بدین وسیله از این واحد بابت همکاری و تأمین تسهیلات لازم برای انجام این تحقیق تشکر و قدردانی می‌شود.
References
Fransen M, Van Schaik T, Twickler T, Essink-Bot M. Applicability of internationally available health literacy measures in the Netherlands. Journal of Health Communication. 2011; 16(sup3):134-49. [DOI:10.1080/10810730.2011.604383] [PMID]
Berkman ND, Davis TC, McCormack L. Health literacy: What is it? Journal of Health Communication. 2010; 15(S2):9-19. [DOI:10.1080/10810730.2010.499985] [PMID]
Social Determinants of Health. Commission on Social Determinants of Health final report. Geneva: World Health Organization; 2008.
Matlabi H, Shaghaghi A, Amiri S. A pilot physical activity initiative to improve mental health status amongst Iranian institutionalized older people. Health Promotion Perspectives. 2014; 4(1):68.
Hajduchova H, Bartlova S, Brabcova I, Sedova L, Tothova VS. Health Literacy Of The Elderly. 3rd International Multidisciplinary Scientific Conference on Social Sciences and Arts. 2016 Sep 24-30. Albena: Bulgaria.
Ferguson B. Health literacy and health disparities: The role they play in maternal and child health. Nursing for Women’s Health. 2008; 12(4):286-98. [DOI:10.1111/j.1751-486X.2008.00343.x] [PMID]
Peerson A, Saunders M. Health literacy revisited: What do we mean and why does it matter? Health promotion International. 2009; 24(3):285-96. [DOI:10.1093/heapro/dap014] [PMID]
Morovatisharifabad M, Ghofranipour F, Heydarnia A, Babaeirochi G. Perceived religious support of health promoting behavior and status doing these behaviors in aged 65 years and older in Yazd. The Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2004; 12(1):23-9.
Berens E, Ganahl K, Vogt D, Schaeffer D. Health literacy among elderly immigrants in Germany. Findings from a cross-sectional survey. European Journal of Public Health. 2018; 28:191-2. [DOI:10.1093/eurpub/cky048.245]
Liu YB, Xue LL, Xue HP, Hou P. Health literacy, self-care agency, health status and social support among elderly Chinese nursing home residents. Health Education Journal. 2018; 77(3):303-11. [DOI:10.1177/0017896917739777]
La Vonne AD, Zun LS. Assessing adult health literacy in urban healthcare settings. Journal of the National Medical Association. 2008; 100(11):1304-8. [DOI:10.1016/S0027-9684(15)31509-1]
Lee SS, Choi YS, Lee DS, Nam SH. A study on the health literacy of the elderly in rural area. Biomedical Research-India. 2017; 28(17):7567-73.
Reisi M, Javadzade SH, Heydarabadi AB, Mostafavi F, Tavassoli E, Sharifirad G. The relationship between functional health literacy and health promoting behaviors among older adults. Journal of Education and Health Promotion. 2014; 3:119. [DOI:10.4103/2277-9531.145925] [PMID] [PMCID]
Ansari H, Almasi Z, Ansari-Moghaddam A, Mohammadi M, Peyvand M, Hajmohammadi M, et al. Health literacy in older adults and its related factors: A cross-sectional study in Southeast Iran. Health Scope. 2016; 5(4):e37453. [DOI:10.17795/jhealthscope-37453]
Mohseni M, Khanjani N, Iranpour A, Tabe R, Borhaninejad VR. The relationship between health literacy and health status among elderly people in Kerman. Iranian Journal of Ageing. 2015; 10(2):146-55.
Fathi F, RezaeeSofi M. The relationship between health literacy and physical activity level of elderly women in the city of Urmia. Journal of Health Literacy. 2017; 2(1):12-21. [DOI:10.18869/acadpub.jhl.2.1.12]
Kooshyar H, Shoorvazi M, Dalir Z, Hosseini M. Health literacy and its relationship with medical adherence and health-related quality of life in diabetic community-residing elderly. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2014; 23(1):134-43.
Knussen C, Tolson D, Brogan CA, Swan IR, Stott DJ, Sullivan F. Family caregivers of older relatives: Ways of coping and change in distress. Psychology, Health and Medicine. 2008; 13(3):274-90. [DOI:10.1080/13548500701405483] [PMID]
Hosieni F, Mirzaei T, Ravari A, Akbary A. The relationship between health literacy and quality of life in retirement of Rafsanjan University of Medical Sciences. Journal of Health Literacy. 2016; 1(2):92-9.
Javadzade SH, Sharifirad G, Radjati F, Mostafavi F, Reisi M, Hasanzade A. Relationship between health literacy, health status, and healthy behaviors among older adults in Isfahan, Iran. Journal of Education and Health Promotion. 2012;1. [DOI:10.4103/2277-9531.100160] [PMID] [PMCID]
Kobayashi LC, Wardle J, Wolf MS, von Wagner C. Aging and Functional Health Literacy: A Systematic Review and Meta-Analysis. TheJournals of Gerontology Series B, Psychological Sciences and Social Sciences. 2016; 71(3):445-57. [DOI:10.1093/geronb/gbu161] [PMID] [PMCID]
Kutner M, Greenburg E, Jin Y, Paulsen C. The health literacy of America’s Adults: Results from the 2003 National Assessment of Adult Literacy. NCES 2006-483. Washington, DC: National Center for Education Statistics; 2006.
Wagner CV, Knight K, Steptoe A, Wardle J. Functional health literacy and health-promoting behaviour in a national sample of British adults. Journal of Epidemiology and Community Health. 2007; 61(12):1086. [DOI:10.1136/jech.2006.053967] [PMID] [PMCID]
Paasche-Orlow MK, Parker RM, Gazmararian JA, Nielsen-Bohlman LT, Rudd RR. The Prevalence of Limited Health Literacy. Journal of General Internal Medicine. 2005;20(2):175-84. [DOI:10.1111/j.1525-1497.2005.40245.x] [PMID] [PMCID]
Nguyen HT, Kirk JK, Arcury TA, Ip EH, Grzywacz JG, Saldana SJ, et al. Cognitive function is a risk for health literacy in older adults with diabetes. Diabetes Research and Clinical Practice. 2013; 101(2):141-7. [DOI:10.1016/j.diabres.2013.05.012] [PMID] [PMCID]
Halverson J, Martinez-Donate A, Trentham-Dietz A, Walsh MC, Strickland JS, Palta M, et al. Health literacy and urbanicity among cancer patients. The Journal of rural health : official journal of the American Rural Health Association and the National Rural Health Care Association. 2013; 29(4):392-402. [DOI:10.1111/jrh.12018] [PMID] [PMCID]
MacLeod S, Musich S, Gulyas S, Cheng Y, Tkatch R, Cempellin D, et al. The impact of inadequate health literacy on patient satisfaction, healthcare utilization, and expenditures among older adults. Geriatric Nursing (New York, NY). 2017; 38(4):334-41. [DOI:10.1016/j.gerinurse.2016.12.003] [PMID]
Sorlie V, Lopez RA. When language, health literacy, and miscommunication collide: Tremors versus seizures. Family medicine. 2011; 43(1):48-50.
Cho YI, Lee S-YD, Arozullah AM, Crittenden KS. Effects of health literacy on health status and health service utilization amongst the elderly. Social Science & Medicine. 2008; 66(8):1809-16. [DOI:10.1016/j.socscimed.2008.01.003] [PMID]
Schillinger D, Grumbach K, Piette J, Wang F, Osmond D, Daher C, et al. Association of health literacy with diabetes outcomes. Journal of the American Medical Association. 2002; 288(4):475-82. [DOI:10.1001/jama.288.4.475] [PMID]
Marshall S, Sahm L, McCarthy S. Health literacy in Ireland: reading between the lines. Perspectives in Public Health. 2012; 132(1):31-8. [DOI:10.1177/1757913911431034] [PMID]
Chen AM, Yehle KS, Albert NM, Ferraro KF, Mason HL, Murawski MM, et al. Relationships between health literacy and heart failure knowledge, self-efficacy, and self-care adherence. Research in Social & Administrative Pharmacy. 2014; 10(2):378-86. [DOI:10.1016/j.sapharm.2013.07.001] [PMID] [PMCID]
Chen JZ, Hsu HC, Tung HJ, Pan LY. Effects of health literacy to self-efficacy and preventive care utilization among older adults. Geriatrics & Gerontology International. 2013; 13(1):70-6. [DOI:10.1111/j.1447-0594.2012.00862.x] [PMID]
Paasche-Orlow MK, Wolf MS. The causal pathways linking health literacy to health outcomes. American Journal of Health Behavior. 2007; 31(1):S19-S26. [DOI:10.5993/AJHB.31.s1.4]
Sabaté E. Adherence to long-term therapies: Evidence for action: Geneva: World Health Organization; 2003.
Borji M, Tarjoman A, Otaghi M, Salimi E, Naseri A. Health literacy level and its related factors among the elderlies in Ilam in 2015. Iran Journal of Nursing. 2017; 30(108):33-43. [DOI:10.29252/ijn.30.108.33]
Mahdizadeh M, Solhi M. Relationship between self-care behaviors and health literacy among elderly women in Iran, 2015. Electron Physician. 2018; 10(3):6462-9. [DOI:10.19082/6462] [PMID] [PMCID]
Jin J, Sklar GE, Min Sen Oh V, Chuen Li S. Factors affecting therapeutic compliance: A review from the patient’s perspective. Therapeutics and Clinical Risk Management. 2008; 4(1):269-86. [DOI:10.2147/TCRM.S1458] [PMID] [PMCID]
Witte PG. Health Literacy: Can We Live without It? Adult Basic Education and Literacy Journal. 2010; 4(1):3-12.
Panagioti M, Skevington SM, Hann M, Howells K, Blakemore A, Reeves D, et al. Effect of health literacy on the quality of life of older patients with long-term conditions: A large cohort study in UK general practice. Quality of Life Research. 2018; 27(5):1257-68. [DOI:10.1007/s11136-017-1775-2] [PMID] [PMCID]
Park NH, Song MS, Shin SY, Jeong J-h, Lee HY. The effects of medication adherence and health literacy on health-related quality of life in older people with hypertension. International Journal of Older People Nursing. 2018; 13(3):e12196. [DOI:10.1111/opn.12196] [PMID]
Smith SG, Jackson SE, Kobayashi LC, Steptoe A. Social isolation, health literacy, and mortality risk: Findings from the English longitudinal study of ageing. Health Psychology. 2018; 37(2):160-9. [DOI:10.1037/hea0000541] [PMID] [PMCID]
Bostock S, Steptoe A. Association between low functional health literacy and mortality in older adults: Longitudinal cohort study. The BMJ. 2012; 344. [DOI:10.1136/bmj.e1602] [PMID] [PMCID]
Hälleberg Nyman M, Nilsson U, Dahlberg K, Jaensson M. Association between functional health literacy and postoperative recovery, health care contacts, and health-related quality of life among patients undergoing day surgery: Secondary analysis of a randomized clinical trial. JAMA Surgery. 2018; 153(8):738-45. [DOI:10.1001/jamasurg.2018.0672] [PMID] [PMCID]
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
سالمند شناسی
دریافت: 1397/9/22 | پذیرش: 1398/4/3 | انتشار: 1399/1/13
دریافت: 1397/9/22 | پذیرش: 1398/4/3 | انتشار: 1399/1/13
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تمامی آثار نشریه سالمند: مجله سالمندی ایران تحت مجوز Creative Commons
Attribution-NonCommercial 4.0 هستند.
تماس با ما
تلفن دفتر نشریه:
تلفن مستقیم:02171732827(تماس فقط روزهای شنبه، یکشنبه و سه شنبه ساعت 10 الی 12) 021221800- داخلی 2827
ایمیل: salmand2010@gmail.com
تلفن ناشر : 02145355000 - 02145355555
