خوددرمانی به عنوان معمولی‌ترین فرم خودمراقبتی می‌تواند از طریق مصرف یک داروی صنعتی یا داروی دست‌ساز، دست‌یابی به دارو‌ها بدون تجویز متخصص، استفاده از داروهای تجویزشده قبلی در موارد مشابه، تقسیم داروهای تجویزشده برای یک نفر بین اعضای خانواده و آشنایان، استفاده از داروهای اضافی باقی‌مانده در منزل، خودداری از عمل به تجویز داروی اصلی چه از راه مصرف اضافی دارو بدون تجویز پزشک یا عدم مصرف دارو به طور کامل انجام شود [2 ،1]. مصرف خودسرانه دارو یکی از مشکلات حاد بهداشتی است [3]. این پدیده باعث عواملی همچون افزایش سرانه مصرف دارو، مقاومت دارویی، عدم درمان بهینه، مسمومیت‌ها، عوارض ناخواسته و غیره می‌شود [4]. 
امروزه دسترسی آسان به داروهای بدون نسخه یا با نسخه، باعث شده است که افراد بیشتر از گذشته اقدام به مصرف خودسرانه داروکنند. نتایج مطالعات نشان داده‌اند سالمندان بیش از دوبرابر سهم نسبی خود در جامعه دارو مصرف می‌کنند [1]. مطالعات مختلفی در ایران نشان دادند مصرف دارو در جمعیت امروزی و به‌ویژه در افراد مسن در طی دهه‌های اخیر افزایش چشم‌گیری یافته است، به طوری که تخمین زده می‌شود 3/83 درصد ایرانی‌ها به صورت خودسرانه دارو مصرف می‌‌کنند [5]. هر ایرانی به طور متوسط سالانه 339 عدد دارو مصرف می‌کند که این میزان چهاربرابر بیشتر از استاندارد جهانی است [3].
دریافت داروی نامناسب برای سالمندان یک مسئله مهم است، چون این امر خطر حوادث نامطلوب و هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی را افزایش می‌دهد [6].
پیشگیری و تشخیص مشکلات مرتبط با تجویز و مصرف دارو در بیماران سالمند و افراد آسیب‌پذیر، یکی از اصول کیفیت مراقبت‌های بهداشتی و موضوعات ایمنی بیماران در این دوران است [7]. متابولیسم کبدی و دفع کلیوی داروها در سالمندان، کمتر کارآمد است و به همین دلیل، در صورت عدم توجه به تنظیم دُز مناسب، احتمال افزایش عوارض نامطلوب و تداخلات دارویی افزایش می‌یابد [8].
در شرایط بحران و شیوع بیماری‌ها، به دلیل استرس، اضطراب، ترس از مرگ، تقویت سیستم ایمنی و قرار گرفتن در معرض تبلیغات دارویی ممکن است خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته باشد [6]. یکی از این شرایط، بیماری نوظهورکروناویروس یا کووید 19 است.
پس از افزایش موارد ابتلا و گسترش جهانی این ویروس، سازمان بهداشت جهانی در تاریخ 30 ژانویه 2020 با انتشار بیانیه‌ای، شیوع کروناویروس جدید را ششمین عامل وضعیت اضطراری بهداشت عمومی در سرتاسر جهان اعلام کرد که تهدیدی نه فقط برای چین، بلکه برای تمام کشورها به شمار می‌رود [9].
این عفونت ویروسی باعث بروز بیماری حاد تنفسی با علائم تب، سرفه، تنگی نفس، دردهای عضلانی، تب و لرز می‌شود و به طور پیشرونده به ساختار و عملکرد آلوئول‌های ریه آسیب وارد کرده، به طوری که واکسن‌ها و درمان‌های موجود تا کنون نتواسته‌اند مؤثر واقع شوند و سبب ایجاد وضعیت کشنده و ایجاد بحران در سراسر دنیا شده است [11 ،10]. مطابق با گزارش سازمان جهانی بهداشت تا کنون (12 آوریل 2020) 1/782/286 مورد ابتلا و 109/004 مورد مرگ در سراسر دنیا گزارش شده است [9]. 
هرچند تمام گروه‌های سنی در معرض ابتلا به کروناویروس قرار دارند، مطالعات نشان داده‌اند سالمندان به دلایل متعدد از جمله ضعف سیستم ایمنی، بیماری‌های مزمن زمینه‌ای، عدم رعایت کامل و درست اصول بهداشت فردی و مراقبت از خود، بهداشت نامناسب محیط زندگی، تنهایی و نبود حمایت کافی از سوی دیگر اعضای خانواده، رژیم چند دارویی و مراجعه نکردن به پزشک یا مراجعه دیرهنگام در زمره آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه محسوب می‌شوند [7].
موربیدیتی و مورتالیتی و سرعت واگیری بالای کروناویروس و فقدان درمان اختصاصی برای این ویروس جدید سبب شده است افراد به‌ویژه سالمندان به مصرف خودسرانه داروها روی آورند [4]. علاوه بر این، افراد سالمند به دلیل نوپدیدی و ناشناخته بودن بیماری کووید ۱۹ در معرض مشکلات روان‌شناختی از جمله استرس، افسردگی و اضطراب مرگ قرار گرفته‌اند و این امر نیز منجر به خوددرمانی و افزایش داروهای مصرفی می‌شود [12].
مصرف داروهای متعدد در سالمندان عوارضی به دنبال دارد که بیش‌دارویی (پلی‌فارماسی) از جمله مهم‌ترین آن‌هاست. پلی فارماسی می‌تواند خطر تداخلات دارویی، اشتباهات دارویی، عوارض جانبی، موارد بستری شدن و نیز افزایش هزینه‌های درمان را دربر داشته باشد [5]. 
با در نظر گرفتن این موضوع که سالمندی می‌تواند به طور خاص فرایند فارماکوکینتیک داروها و همچنین فرایند فارماکودینامیک داروها را دستخوش تغییر کند که این تغییرات سالمندان را به سمت عوارض دارویی ناخواسته سوق می‌دهد، بنابراین توجه به این قشر از جامعه در شرایط خاص و بحرانی ضروری به نظر می‌رسد.
بررسی‌ها نشان داده‌اند اکثر افراد جامعه و به خصوص سالمندان آگاهی و باور لازم را در زمینه عوارض مصرف خودسرانه داروها ندارند. با توجه به گستردگی روزافزون دسترسی به انواع داروها در جامعه و نقش مستقیم فرد در انتخاب و مصرف داروها برای اینکه افراد بتوانند عمر طولانی و زندگی نسبتاً سالم و فعالی داشته باشند لازم است دانش و آگاهی کافی را برای تغییر رفتار به دست آورند [13]. در راستای حصول به چنین هدفی تحقیقات نشان می‌دهند که شناخت عوامل مؤثر در رفتار، دست‌یابی به تغییر رفتار را آسان خواهد کرد [14]. علی‌رغم اهمیت مطالعات فارماکواپیدمیولوژیک به منظور بررسی وضعیت مصرف دارو در سالمندان و تشخیص مشکلات و عوارضی نظیر پلی‌فارماسی، متأسفانه در جست‌وجوی صورت‌گرفته مطالعاتی از این دست در شرایط بحرانی، در کشور ما یافت نشد و با در نظرگرفتن روند پیری جمعیت در کشور و گسترش بیماری‌های نوظهور عفونی، کمبود اطلاعات در این زمینه احساس می‌شود. بنابراین این مطالعه بر آن است تا با بررسی عوامل مرتبط با مصرف خودسرانه داروها در پیشگیری از کووید 19 در سالمندان شهرستان سبزوار در سال 1399در حد توان به رفع این کمبود کمک کند.

این مطالعه توصیفی مقطعی روی 360 سالمند (بالای 60 سال) شهر سبزوار در سال 1399 بر اساس خوداظهاری سالمندانی که فاقد هرگونه مشکلات جسمانی و شناختی حاد بودند انجام گرفت.
واحدهای پژوهش
جامعه مورد پژوهش شامل سالمندان تحت پوشش مراکز بهداشتی و درمانی شهری سبزوار بود. معیارهای ورود به مطالعه داشتن حداقل سن 60 سال، قدرت شنوایی به منظور برقراری ارتباط تلفنی با محقق و فقدان مشکلات روان‌شناختی مانند آلزایمر بود و در صورتی که سالمندان دارای بیماری خاصی مانند سرطان، ام‌اس نارسایی کلیه بودند که نیاز به مصرف طولانی‌مدت دارو داشتند یا به هر علتی تمایل به شرکت در مطالعه نداشتند از مطالعه حذف شدند.
حجم نمونه
برای به دست آوردن حجم نمونه از فرمول شماره 1 استفاده شد. 

 

در این فرمول Z α/2 مقدار متغیر نرمال واحد متناظر با سطح اطمینان 95 درصد است (1/96=Z α/2)؛ ε مقدار اشتباه مجاز است که مقدار آن بر اساس احتمال خطای نمونه محاسبه می‌شود (05/0=ε)؛ N اندازه جامعه محدود به تعداد 2301 نفر است و مقدار P برابر 0/5 در نظر گرفته شده است، زیرا در این صورت، n حداکثر مقدار ممکن را پیدا می‌کند. به منظور جبران پراکندگی احتمالی ناشی از نمونه‌گیری خوشه‌ای، از شاخص اثر طرح استفاده می‌شود که معمولاً بیشتر از عدد 1 در نظر گرفته می‌شود [15]. در این مطالعه با احتساب اثر طرح 1/1، حجم نمونه معادل 363 نهایی شد.
روش بررسی
پس از اخذ مجوز از دانشگاه علوم‌پزشکی سبزوار و ارائه معرفی‌نامه از مدیریت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی سبزوار به مسئولان مربوطه، نمونه‌گیری این پژوهش از اواخر بهمن سال 1398 شروع شد. نمونه‌های مورد مطالعه به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای تصادفی انتخاب شدند، به این صورت که از مناطق جمعیتی شانزده مرکز جامع سلامت در شهر سبزوار تعیین شد و شهر به چهار منطقه تقسیم شد. در هر منطقه دو مرکز به طور تصادفی انتخاب شدند. سپس از هر مرکز حجم نمونه‌ای متناسب با تعداد سالمندان آن مرکز انتخاب شد.
به دلیل شرایط ویژه بیماری کرونا و عدم برقراری ارتباط حضوری، پژوهشگر با استفاده از فضای مجازی تلفن همراه (واتس‌اپ‌) اقدام به تشکیل گروه از بین سالمندان کرد. به منظور درک بهتر سالمندان از مطالعه، یک ویدئو از محقق با معرفی خود، اهداف مطالعه و انجام روش مطالعه و تعریف خوددرمانی تهیه و در گروه قرار داده شد. در مورد واحدهای پژوهشی که دارای گوشی هوشمند نبودند یا کار با نرم‌افزارهای شبکه‌های اجتماعی را نمی‌دانستند، ارتباط با یکی از نزدیکان برقرار شد و از طریق همکاری آنان آموزش‌ها داده شد و اطلاعات به صورت آنلاین جمع‌آوری شد. واحدهای پژوهش یا مراقبین آنان، از طریق تلفن به منظور حل مشکلات نصب یا طریقه کار با نرم‌افزار یا رفع ابهامات پرسش‌نامه‌های آنلاین از طریق مکالمه تلفنی و چت خصوصی پیگیری می‌شدند. از واحدهای پژوهش درخواست شد علاوه بر تکمیل پرسش‌نامه آنلاین، نام داروهای مصرفی را ذکر کنند یا در صورت عدم آگاهی از نام داروها، تصویری از بسته داروها ارسال کنند. در پرسش‌نامه طراحی‌شده قسمتی در نظر گرفته شده بود که با انتخاب آن گزینه، آزادانه مطالعه را ترک می‌کردند. 
ابزار بررسی
برای جمع‌آوری داده‌ها از فرم جمعیت‌شناختی (سن، جنس، وضعیت تأهل، میزان تحصیلات، سابقه بیماری، نوع بیمه) و پرسش‌نامه محقق‌ساخته خوددرمانی که وضعیت خوددرمانی سالمند را طی سه ماه گذشته و در زمان بحران کووید 19 مورد بررسی قرار می‌داد، استفاده شد. پرسش‌نامه وضعیت خوددرمانی سالمندان مشتمل بر 21 گویه در زمینه‌های سابقه خوددرمانی و چگونگی نوع خوددرمانی طی اپیدمی کرونا (چهار گویه)، نوع آگاهی از داروهای مصرفی (سه گویه)، شرایط و موقعیت‌های خوددرمانی (هفت گویه) و داروهای مصرفی در پیشگیری از کووید 19 (هفت گویه) بود که بر اساس مهم‌ترین عوامل و کم‌اهمیت‌ترین عوامل مرتبط با خوددرمانی طراحی شدند. پاسخ‌دهی بر مبنای طیف لیکرت پنج‌گزینه‌ای با گزینه‌های کاملاً مخالفم (نمره 1)، مخالفم (نمره 2)، موافقم (نمره 3) و کاملاً موافقم (نمره 4) طراحی شد. بالاترین نمرات به عنوان مهم‌ترین عوامل مرتبط با خوددرمانی تعیین شدند. پرسش‌نامه به صورت آنلاین طراحی شد.
سؤالات در چندین مرحله بازبینی شدند و جهت تأیید اعتبار پرسش‌نامه از روش اعتبار محتوا و روایی صوری استفاده شد؛ بدین ترتیب که بعد از تهیه و گردآوری سؤالات مذکور از مطالعات قبلی و انجام برخی تغییرات با استفاده از منابع معتبر علمی و با توجه به ویژگی‌های گروه هدف، ابزار مذکور برای دوازده نفر از اساتید حوزه‌های فارماکولوژی، پزشکان متخصص عفونی و داخلی و طب سالمندی ارسال شد و اصلاحات مورد نظر ایشان اعمال و با شاخص اعتبار محتوای 80 درصد مورد تأیید قرار گرفت. در روند روایی ابزار، هیچ گویه‌ای حذف نشد و یازده گویه مورد بازبینی قرار گرفتند. پایایی پرسش‌نامه با استفاده از روش پایایی همسانی درونی بعد از تکمیل پرسش‌نامه توسط بیست نفر از سالمندان تعیین شد و ضریب آلفای کرونباخ 89 درصد به دست آمد. از آمار توصیفی و آزمون کای‌دو در بررسی خوددرمانی با متغیرهای کیفی استفاده شد. داده‌ها توسط نرم‌افزار SPSS نسخه 16 با ضریب اطمینان 95 درصد و سطح معنی‌داری 05/0 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

از 363 پرسش‌نامه ارسال‌شده بین سالمندان، 342 پرسش‌نامه تکمیل‌شده (95 درصد) از سالمندان دریافت شد که 295 پرسش‌نامه (86 درصد) با همکاری مستقیم یکی از اعضای خانواده تکمیل شده بود. 
152 نفر (5/44 درصد) از نمونه‌های مورد مطالعه، مرد و 190 نفر (5/55 درصد) زن بودند. میانگین سنی شرکت‌کنندگان 67/5‌±‌2/66 سال بود. سایر اطلاعات جمعیت‌شناختی افراد مورد پژوهش در جدول شماره 1 نشان داده شده است. همچنین رابطه متغیرهای جمعیت‌شناختی با میزان خوددرمانی در واحدهای پژوهش مورد بررسی قرار گرفت. آزمون کای‌دو ارتباط آماری معنی‌داری بین خوددرمانی با میزان تحصیلات و پوشش بیمه‌ای نشان داد (05/0>‌P). در حالی که این آزمون رابطه معنی‌داری بین جنسیت، شغل و وضعیت تأهل با خوددرمانی نشان نداد (05/0<‌P). 



نتایج نشان داد میزان مصرف خودسرانه دارو در دوران اپیدمی کووید 19 در سالمندان 193 مورد (5/55 درصد) بود. علی‌رغم خوددرمانی و مصرف دارو بدون نسخه پزشک در بیش از ½ واحدهای پژوهش، تنها 3/13 درصد آنان حداقل اطلاعات دارویی لازم (نام دارو، دسته‌بندی آن، موارد مصرف و عوارض) را داشتند. 8/53 درصد از واحدهای پژوهش که خوددرمانی را گزارش کردند، از داروهای موجود در منزل استفاده می‌کردند. 98 نفر (7/50 درصد) داروهای به صورت قرص یا کپسول را مصرف می‌کردند و موارد بعدی به ترتیب شامل شربت و آمپول بود (جدول شماره 2). 



همان‌طور که نتایج جدول شماره 3 نشان می‌دهد، نوع آگاهی اغلب آنان از داروهای خوددرمانی بر اساس دسته دارویی و نشان دادن بسته داروها (ارسال عکس بسته داروها) بود. 



شرایط و موقعیت‌های خوددرمانی در سالمندان تحت مطالعه، به ترتیب مربوط به درد مفاصل و ماهیچه‌ها (4/43 درصد)، بیماری‌های اعصاب و استرس (42 درصد) و علائم شبه کرونا مانند تب، سرفه و علائم سرماخوردگی (9/41 درصد) بود (تصویر شماره 1).



بیشترین دسته دارویی در مصرف خودسرانه در واحدهای پژوهش به ترتیب مربوط به مسکن‌ها، مکمل‌های تقویتی، ضد سرماخوردگی، آرام‌بخش‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها بود (تصویر شماره 2).



در ادامه بررسی‌ها، مهم‌ترین دلایل مصرف خودسرانه دارو در اپیدمی کووید 19 در سالمندانی که خوددرمانی را گزارش کردند، به ترتیب مربوط به پیشگیری از ابتلا به بیماری کووید 19 به عنوان رایج‌ترین علت (3/52 درصد)، سپس خوددرمانی به دلایل دیگر از جمله قرنطینه خانگی و اجتناب از بیرون رفتن، عدم استطاعت مالی برای مراجعه به پزشک، تجربه قبلی در استفاده از دارو و توصیه دیگران بود (جدول شماره 4). 

مطالعه حاضر با هدف بررسی شیوع و عوامل مرتبط با خوددرمانی در پیشگیری از کووید 19 در سالمندان شهرستان سبزوار در سال 1399 انجام شد. یافته‌های این مطالعه نشان داد بیش از نیمی از سالمندان در اپیدمی کرونا سابقه مصرف خودسرانه دارو داشته‌اند. 
مطالعه‌ای که توسط ماسوموتو و همکاران در ژاپن انجام گرفته است خوددرمانی در سالمندان را یک‌سوم نشان داد [16]. این تفاوت‌ها احتمالاً به علت اختلاف‌های جمعیت‌شناختی و وضعیت اقتصادی اجتماعی بین جوامع است. شیوع ویروس کرونا و پیامدهای اجتماعی و مرتبط با سلامتی آن را می‌توان به عنوان یکی از مهم‌ترین وقایع اجتماعی بشر در قرن ۲۱ در نظر گرفت که منجر به رفتارهای غیرمنطقی در جامعه شده است. یافته‌های این مطالعه همچنین نشان داد بیش از ۵۰ درصد سالمندان به دلیل پیشگیری از ابتلا به بیماری کووید 19 اقدام به مصرف خودسرانه دارو کرده‌اند. نیکولز و همکاران در مطالعه خود بیان کردند که خوددرمانی به شدت بستگی به شرایط حاکم بر جامعه دارد [17]. ترس از قرار گرفتن در معرض بیماری، وجود شبکه‌های اطلاع‌رسانی متعدد و ناشناخته بودن بیماری کرونا از جمله عواملی هستند که باعث ایجاد واکنش‌های احساسی در بین آحاد مردم به‌ویژه سالمندان و افزایش مصرف خود سرانه دارو در این قشر شده‌اند.
از دیگر یافته‌های این مطالعه، چگونگی مصرف دارو توسط سالمندان بود. در حالی که مطالعه حاضر مطرح‌‌کننده خوددرمانی مشهود سالمندان این پژوهش است، اما فقط تعداد کمی از آنان اطلاعات دارویی کافی در مورد نوع داروی مصرفی داشتند و آگاهی آن‌ها محدود به ذکر نام دارو، ارسال تصویر و نام دسته دارویی به عنوان مثال داروی قلبی و گوارشی می‌شد و شناخت کافی از میزان مصرف، عوارض دارو و تداخل دارویی نداشتند. جعفری و همکاران گزارش کردند اغلب سالمندان شرکت‌کننده در مطالعه آن‌ها از اطلاعات دارویی کافی برخوردار بوده‌اند. آنان در ادامه و در تأیید نتایج مطالعه حاضر گزارش کردند غالب سالمندان این مطالعه از داروهای موجود در منازل استفاده می‌کنند [18]. نکته قابل توجه در این مطالعه، مصرف خودسرانه داروها به دلیل نزدیک بودن تاریخ انقضای داروهای موجود در منزل به‌ویژه داروهای تقویتی بوده است که این موضوع تهدید بزرگی برای به مخاطره ‌انداختن حیات آنان به عللی چون مسمومیت دارویی، مصرف اشتباهی و تداخلات دارویی است [19].
از رایج‌ترین داروهای مصرفی در درمان‌های خودسرانه سالمندان این مطالعه، با توجه به وضعیت بحران، داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (مسکن)، ویتامین‌ها و مکمل‌ها، ضد سرماخوردگی، آرام‌بخش‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها بود. یافته‌های مطالعاتی چون جرز رویگ و همکاران [20] و بالبونا و همکاران [21] نیز نشان دادند مسکن‌ها همچنان در رده نخست داروهای مصرفی جامعه سالمندان هستند. این موضوع با شیوع دردهای مزمن در سالمندان [22] به خصوص دردهای اسکلتی عضلانی که شایع‌ترین نوع درد [23] در آنان محسوب می‌شود، قابل توجیه است. مطلب حائز اهمیت این است که مصرف خودسرانه مسکن‌ها ممکن است تنها علامت بیماری را سرکوب کند و معمولاً علت بیماری مخفی و درمان‌نشده باقی می‌ماند. با توجه به عوارض تنفسی خطرناک و گاه کشنده بیماری کووید 19 خصوصاً در جمعیت سالمند، لزوم اطلاع‌رسانی از عوارض مصرف خودسرانه دارو به‌ویژه مسکن‌ها ضروری به نظر می‌رسد.
از سویی دیگر، مطالعات صورت‌گرفته در زمینه کووید 19 نشان دادند شایع‌ترین تظاهرات بالینی کووید 19 شامل تب، سرفه، خستگی، درد عضلات، اسهال و ذات‌الریه هستند که می‌توانند به سندرم پریشانی حاد تنفسی، اسیدوز متابولیک، شوک سپتیک، اختلال عملکرد انعقادی و نارسایی اندام مانند کبد، کلیه و نارسایی قلبی منتهی شوند و متأسفانه هیچ داروی مؤثری جهت درمان وجود ندارد [26-24]. بنابراین افراد به‌ویژه سالمندان با مشاهده هریک از این علائم با تصور احتمال بیماری کرونا اقدام به مصرف خودسرانه داروهای مذکور کرده‌اند.
پراکندگی و حجم اطلاعات غلط، ماندگاری بیشتر در منزل و پرهیز از حضور در اجتماعات، مخاطرات کرونا را در این قشر افزایش داده و سبب ایجاد استرس، افسردگی و اضطراب مرگ شده است، به طوری که طبق یافته‌های این مطالعه درصد قابل توجهی از سالمندان به دلیل اختلالات عصبی و استرس، اقدام به مصرف خودسرانه آرام‌بخش‌ها کرده‌اند.
نتایج همچنین نشان داد به ترتیب، ترس از ابتلا به بیماری، شرایط قرنطینگی، تجربه قبلی مصرف دارو، خوددرمانی به توصیه دیگران و اوضاع نابسامان مراکز درمانی در شرایط بحران ناشی از کرونا مانند شلوغی مراکز از مهم‌ترین عوامل مؤثر مربوط به مصرف خودسرانه دارو در سالمندان بوده‌اند. 
ماکوسکا و همکاران در مطالعه خود رفتارهای مرتبط با مصرف خودسرانه دارو را در زمان پاندمی کووید 19 مورد بررسی قرار دادند. شرکت‌کنندگان در این مطالعه نیز مانند پژوهش حاضر ماهیت گسترده انتقال ویروس کرونا، احتیاط و ترس از ابتلا به بیماری را از عوامل مؤثر در مصرف خودسرانه دارو گزارش کرده‌اند [27]. گزارشات حاکی از آن است که به دلیل ماهیت پیچیده ویروس، روند خوددرمانی در سراسر جهان بر اساس تعداد جست‌وجوهای گوگل از زمان ابتلا به همه‌گیری افزایش یافته و یک چالش پزشکی عظیم ایجاد کرده است [28].
یکی دیگر از عوامل مؤثر در خوددرمانی، قرنطینه خانگی بود که هم‌زمان با ایجاد وحشت در بین عموم مردم که با نگرانی منتظر اخبار مثبت در مورد پیشگیری و درمان این عفونت ویروسی بودند باعث شد خوددرمانی افزایش یابد [30 ،29].
مطالعه ماکوسکا و همکاران همچنین نشان داد از زمان شروع قرنطینه (11 مارس) تا پایان جمع‌آوری داده‌ها در مدت سه ماه رفتارهای خوددرمانی در لهستان تغییر پیدا کرده است [27]. 
در مطالعه اوکان و همکاران، داشتن اطلاعات دارویی، تجربه قبلی مصرف دارو، زمان انتظار طولانی و فاصله تا مراکز درمانی عوامل تأثیرگذار بر رفتار خوددرمانی معرفی شدند [31]. آیالئو در بررسی مروری و در تطبیق با نتایج مطالعه حاضر نشان داد تجربه قبلی از مصرف دارو، رایج‌ترین عامل درمان‌های دارویی خودسرانه در سالمندان است [32].
آنچه در میان پژوهش‌های مختلف مشترک است، تجربه قبلی مصرف خودسرانه داروست. چیزی که در این میان می‌تواند خطرساز باشد، وجود بیماری‌هایی با علائم مشترک با کووید 19 است که می‌تواند توسط افراد به‌ویژه سالمندان به اشتباه تحت درمان قرار گیرد. علاوه بر این، دارودرمانی در سالمندان نیاز به تعدیل دُز دارد، کاری که شاید تنها در توانایی متخصصین طب سالمندی باشد.
تعداد روزافزون مبتلایان به ویروس کرونا و افزایش مراجعات به مطب پزشک و مراکز درمانی و درنتیجه ترس از حضور در اجتماع سبب شد تا بسیاری از افراد به پزشک مراجعه نکنند. در مطالعه فلت و همکاران نیز ترس از ابتلا به کووید 19 مانعی برای مراجعه به پزشک بوده است [33].
یافته‌های مطالعه نیکولز و همکاران نشان داد در افراد با میزان تحصیلات بالاتر، مصرف خودسرانه دارو کمتر است [17]. مطالعه‌ای در لبنان نیز نشان داد خوددرمانی به طور قابل توجهی با سطح تحصیلات پایین ارتباط دارد [34] که در تناقض با پژوهش حاضر است. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد بین مصرف خودسرانه دارو با تحصیلات ارتباط مستقیم معنی‌دار وجود دارد، به طوری که سالمندان با تحصیلات بالاتر تمایل بیشتری به خوددرمانی دارند. این موضوع جای بسی تأمل دارد. شاید دسترسی بیشتر جمعیت تحصیل‌کرده به اینترنت و توانایی آن‌ها در درک اطلاعات مربوط به درمان بیماری کووید 19 (که اغلب به زبان‌های رسمی منتشر می‌شود) در شبکه‌های اجتماعی و تجویز و فروش محصولات دارویی مقابله با بیماری بتواند این روند را توضیح دهد. 
خوددرمانی با نوع بیمه واحدهای پژوهش ارتباط معکوس معنی‌دار نشان داد؛ بدین ترتیب در مطالعه حاضر تمایل به خوددرمانی در افراد فاقد بیمه بیشتر بوده است. مطالعه هِم و همکاران در راستای نتایج پژوهش حاضر، ارتباط معنی‌دار معکوس بین خوددرمانی با بیمه را نشان داد [35]. به نظر می‌رسد در دوران اپیدمی کرونا مصرف خودسرانه برخی داروها مانند مکمل‌ها و ویتامین‌ها که فاقد پوشش بیمه‌ای هستند، افزایش یافته است. از طرفی دیگر احتمالاًً داروهای بدون نسخه و ارزان‌قیمت مانند مسکن‌ها و داروهای ضد سرماخوردگی می‌تواند یکی دیگر از علل خوددرمانی در سالمندان باشد.
همچنین در دوران بحران شیوع کروناویروس، تمایل زیاد به مصرف دارو سبب شده است که افراد حتی بدون توجه به بیمه خود اقدام به مصرف خودسرانه دارو کنند. 
لوسکوئت و همکاران در مطالعه‌ای مروری شیوع واکنش‌های دارویی را در مصرف خودسرانه بین 45 تا 75 درصد سالمندان گزارش کردند [1] از طرفی دیگر، بروز واکنش‌های دارویی ناخواسته با افزایش سن در ارتباط است [7]. با در نظر داشتن این موضوع و با توجه به اینکه سالمندان قشر آسیب‌پذیر جامعه محسوب می‌شوند، پرواضح است که در مقایسه با سایر اقشار جامعه در معرض خطرات بیشتری در مواجهه با خوددرمانی هستند [21].
کشور ایران در آینده‌ای نزدیک با جامعه بزرگی از سالمند مواجه خواهد شد، بنابراین پیش‌بینی جایگاه ویژه برای سالمندان در حوزه پیشگیری و درمان، همچنین تعیین اولویت‌های حفظ امنیت جسمی و روانی آنان بیش از پیش ضروری است. هوشیاری در چگونگی مصرف دارو و کنترل بر آن از ملزومات حفاظت و ارتقای ایمنی در سالمندی محسوب می‌شود. آموزش‌های جدی و عمومی به منظور افزایش آگاهی از خطرات خوددرمانی در تمام اقشار خصوصاً سالمندان توصیه می‌شود. باید توجه داشت این مطالعه به بررسی خوددرمانی داروهای طبی و نه انواع دیگر داروهای در حال گسترش مانند داروهای طب مکمل، گیاهی و سنتی پرداخته است. 

این مطالعه برای اولین‌بار به بررسی شیوع و عوامل مرتبط با خوددرمانی در پیشگیری از کووید 19 در سالمندان ایران پرداخته است. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که تقریباً نیمی از سالمندان طی اپیدمی کرونا خوددرمانی داشته‌اند که بر احساس خطر آنان در ابتلا به کروناویروس دلالت داشت. کاهش ترس سالمندان با افزایش آگاهی و در اختیار قرار دادن اطلاعات صحیح در مورد کووید 19 با ایجاد کمپین در رسانه‌های عمومی و مجازی ضروری است. همچنین خوددرمانی در سالمندان تحصیل‌کرده و فاقد پوشش بیمه‌ای بیشتر گزارش شده است. توصیه می‌شود متصدیان عرضه دارو کلیه ملاحظات، اعم از خودداری از عرضه داروهای بدون نسخه و ارائه آموزش در مورد مصرف خودسرانه دارو در سالمندی را در موقع خرید دارو ارائه دهند. با توجه به بروز مشکلات و مخاطرات احتمالی ناشی از مصرف خودسرانه دارو در شرایط اپیدمی کرونا، ارائه برنامه‌های آموزشی اختصاصی ویژه سالمندان در پایگاه‌های سلامت ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین توصیه می‌شود مسئولین امر برای کاهش این معضل در جهت ارتقای سطح آگاهی سالمندان اقدام کنند.
هرچند محققین در این مقاله تلاش کرده‌اند که نتایج جامعی را در زمینه خوددرمانی در سالمندان در زمان بحران کروناویروس گزارش کنند، با توجه به نوظهور بودن بیماری کووید 19 و تغییرات بسیاری که در تظاهرات بالینی آن در گذر زمان ایجاد می‌شود، این موضوع می‌تواند بر چگونگی انتخاب دارو و شیوع مصرف آن در زمان جمع‌آوری داده‌ها اثرگذار باشد. همچنین شرایط ویژه کووید 19 نیز می‌توانست بر نحوه جمع‌آوری داده‌ها تأثیر داشته باشد. بنابراین پیشنهاد می‌شود برای تأیید نتایج مطالعه حاضر مطالعاتی روی جمعیت عمومی انجام شود و با توجه به مقطعی بودن مطالعه حاضر توصیه می‌شود مطالعات مورد شاهدی و کوهورت جهت بررسی الگوی مصرف دارو و میزان ابتلا به کووید 19 و شدت علائم آن در سالمندان انجام شود.

این پژوهش در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی سبزوار بررسی و با کد IR.MEDSAB.REC.1399.020 تأیید شد. به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی، قبل از پژوهش، اهداف پژوهش برای شرکت‌کنندگان در گروه شرح داده شد و به آنان اطمینان داده شد که می‌توانند داوطلبانه در این مطالعه شرکت کنند. اطلاعات محرمانه بود و هویت هر فرد با ID مشخص شد. 

این مقاله حاصل استخراج از طرح تحقیقاتی است که در دانشکده پرستاری دانشگاه علوم پزشکی سبزوار تصویب شده است.

ایده‌پردازی و نظارت، نگارش، بررسی و ویرایش: نرجس حشمتی فر و فاطمه برزویی؛ روش‌شناسی و مرور: آرزو داوری‌نیا مطلق قوچان، زهره محمدزاده تبریزی و سجاد مرادی؛ جمع‌آوری داده‌ها: لیلی مؤید؛ تجزیه و تحلیل داده‌ها: صدیقه رستاقی

بنابر اظهار نویسندگان این مقاله هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.

از تمامی سالمندانی که در پژوهش ما شرکت کردند، همچنین مدیران و مسئولین و اساتید در دانشکده پرستاری و مامایی سبزوار و مراکز بهداشتی شهر سبزوار تشکر و قدردانی می‌شود.

Reference

1. Locquet M, Honvo G, Rabenda V, Van Hees T, Petermans J, Reginster JY, et al. Adverse health events related to self-medication practices among elderly: A systematic review. Drugs & Aging. 2017; 34(5):359-65. [DOI:10.1007/s40266-017-0445-y] [PMID]
2. Montastruc JL, Bondon-Guitton E, Abadie D, Lacroix I, Berreni A, Pugnet G, et al. Pharmacovigilance, risks and adverse effects of self-medication. Therapies. 2016; 71(2):257-62. [DOI:10.1016/j.therap.2016.02.012] [PMID]
3. Korani TAT, Darvishporkakhki A, Shahsavari S, Esmaeli R. [Assessment of selfmedication and associated factors among elderly living in Kermanshah city in 2014 (Persian)]. Journal of Geriatric Nursing. 2015; 3(1):38-48. [DOI:10.21859/jgn.3.1.38]
4. Chouhan K, Prasad SB. Self-medication and their consequences: A challenge to health professional. Asian Journal of Pharmaceutical and Clinical Research. 2016; 9(2):314-7. https://www.researchgate.net/profile/Dr-Shyam-Prasad/publication/302959170_Self-medication_and_their_consequences_A_challenge_to_health_professional/links/5734493908ae298602dcff89/Self-medication-and-their-consequences-A-challenge-to-health-professional.pdf
5. Ghorbani M, Ghanei Gheshlagh R, Dalvand S, Moradi B, Faramarzi P, Moradi MZ. [Evaluation of self-medication and related factors in elderly population of Sanandaj, Iran (Persian)]. Scientific Journal of Nursing, Midwifery and Paramedical Faculty. 2019; 4(4):46-57. http://sjnmp.muk.ac.ir/article-1-188-en.html
6. Zhang X, Zhou S, Zhou Y, Liu X. [Research progress in inappropriate drug use in the elderly (Chinese)]. Chinese Journal of Geriatrics. 2018; 37(4):479-84. http://wprim.whocc.org.cn/admin/article/articleDetail?WPRIMID=709288&articleId=709773
7. Maher RL, Hanlon J, Hajjar ER. Clinical consequences of polypharmacy in elderly. Expert Opinion on Drug Safety. 2014; 13(1):57-65. [DOI:10.1517/14740338.2013.827660] [PMID] [PMCID]
8. Shenoy P, Harugeri A. Elderly patients’ participation in clinical trials. Perspectives in Clinical Research. 2015; 6(4):184-9. [DOI:10.4103/2229-3485.167099] [PMID] [PMCID]
9. Novel CP. [The epidemiological characteristics of an outbreak of 2019 novel coronavirus diseases (COVID-19) in China (Chinese)]. Zhonghua liu xing bing xue za zhi= Zhonghua liuxingbingxue zazhi. 2020; 41(2):145-51. [DOI:10.46234/ccdcw2020.032]
10. Recalcati S. Cutaneous manifestations in COVID‐19: a first perspective. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology. 2020; 34(5):e212-3. [DOI:10.1111/jdv.16387]
11. Tan L, Wang Q, Zhang D, Ding J, Huang Q, Tang YQ, et al. Lymphopenia predicts disease severity of COVID-19: A descriptive and predictive study. Signal Transduction and Targeted Therapy. 2020; 5:33. [DOI:10.1038/s41392-020-0159-1] [PMCID]
12. Liu K, Chen Y, Lin R, Han K. Clinical features of COVID-19 in elderly patients: A comparison with young and middle-aged patients. Journal of Infection. 2020; 80(6):e14-8. [DOI:10.1016/j.jinf.2020.03.005] [PMID] [PMCID]
13. Airagnes G, Pelissolo A, Lavallée M, Flament M, Limosin F. Benzodiazepine misuse in the elderly: Risk factors, consequences, and management. Current Psychiatry Reports. 2016; 18(10):89. [DOI:10.1007/s11920-016-0727-9] [PMID]
14. Sundel M, Sundel SS. Behavior change in the human services: Behavioral and cognitive principles and applications. California: Sage Publications; 2017. https://us.sagepub.com/en-us/nam/behavior-change-in-the-human-services/book245199
15. Ribeiro DC, Milosavljevic S, Abbott JH. Sample size estimation for cluster randomized controlled trials. Musculoskeletal Science and Practice. 2018; 34:108-11. [DOI:10.1016/j.msksp.2017.10.002] [PMID]
16. Masumoto S, Sato M, Maeno T, Ichinohe Y, Maeno T. Factors associated with the use of dietary supplements and over-the-counter medications in Japanese elderly patients. BMC Family Practice. 2018; 19:20. [DOI:10.1186/s12875-017-0699-9] [PMID] [PMCID]
17. Niclós G, Olivar T, Rodilla V. Factors associated with self‐medication in Spain: A cross‐sectional study in different age groups. International Journal of Pharmacy Practice. 2018; 26(3):258-66. [DOI:10.1111/ijpp.12387] [PMID]
18. Jafari F, Khatony A, Rahmani E. Prevalence of self-medication among the elderly in Kermanshah-Iran. Global Journal of Health Science. 2015; 7(2):360-5. [DOI:10.5539/gjhs.v7n2p360]
19. Gracia-Vásquez SL, Ramírez-Lara E, Camacho-Mora IA, Cantú-Cárdenas LG, Gracia-Vásquez YA, Esquivel-Ferriño PC, et al. An analysis of unused and expired medications in Mexican households. International Journal of Clinical Pharmacy. 2015; 37(1):121-6. [DOI:10.1007/s11096-014-0048-1] [PMID]
20. Jerez-Roig J, Medeiros LF, Silva VA, Bezerra CL, Cavalcante LA, Piuvezam G, et al. Prevalence of self-medication and associated factors in an elderly population: A systematic review. Drugs Aging. 2014; 31(12):883-96. [DOI:10.1007/s40266-014-0217-x] [PMID]
21. Balbuena FR, Aranda AB, Figueras A. Self-medication in older urban mexicans. Drugs & Aging. 2009; 26(1):51-60. [DOI:10.2165/0002512-200926010-00004] [PMID]
22. Murphy N, Karlin-Zysman C, Anandan S. Management of chronic pain in the elderly: A review of current and upcoming novel therapeutics. American Journal of Therapeutics. 2018; 25(1): e36-43. [DOI:10.1097/MJT.0000000000000659]
23. Rapo-Pylkkö S, Haanpää M, Liira H. Chronic pain among community-dwelling elderly: A population-based clinical study. Scandinavian journal of Primary Health Care. 2016; 34(2):159-64. [DOI:10.3109/02813432.2016.1160628] [PMID] [PMCID]
24. Wang D, Hu B, Hu C, Zhu F, Liu X, Zhang J, et al. Clinical characteristics of 138 hospitalized patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in Wuhan, China. JAMA. 2020; 323(11):1061-9. [DOI:10.1001/jama.2020.1585] [PMID] [PMCID]
25. Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet. 2020; 395(10223):497-506. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30183-5]
26. Chen N, Zhou M, Dong X, Qu J, Gong F, Han Y, et al. Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. Lancet. 2020; 395(10223):507-13. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30211-7]
27. Makowska M, Boguszewki R, Nowakowski M, Podkowińska M. Self-medication-related behaviors and Poland’s COVID-19 lockdown. International journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(22):8344. [DOI:10.3390/ijerph17228344] [PMID] [PMCID]
28. Onchonga D. A Google Trends study on the interest in self-medication during the 2019 novel coronavirus (COVID-19) disease pandemic. Saudi Pharmaceutical Journal. 2020; 28(7):903-4. [DOI:10.1016/j.jsps.2020.06.007] [PMID] [PMCID]
29. Sadio AJ, Gbeasor-Komlanvi FA, Konu RY, Bakoubayi AW, Tchankoni MK, Bitty-Anderson AM, et al. Assessment of self-medication practices in the context of the COVID-19 outbreak in Togo. BMC Public Health. 2021; 21:58. [DOI:10.1186/s12889-020-10145-1] [PMID] [PMCID]
30. Quispe-Cañari JF, Fidel-Rosales E, Manrique D, Mascaró-Zan J, Huamán-Castillón KM, Chamorro-Espinoza SE, et al. Self-medication practices during the COVID-19 pandemic among the adult population in Peru: A cross-sectional survey. Saudi Pharmaceutical Journal. 2020 ;29(1):1-11. [DOI:10.2139/ssrn.3688689]
31. Ocan M, Bwanga F, Bbosa GS, Bagenda D, Waako P, Ogwal-Okeng J, et al. Pattern and predictor of self medication in northern Uganda. Plos One. 2014; 9(3):e92323 [DOI:10.1371/journal.pone.0092323] [PMID] [PMCID]
32. Ayalew MB. Self-medication practice in Ethiopia: A systematic review. Patient Preference and Adherence. 2017; 11:401-13 [DOI:10.2147/PPA.S131496] [PMID] [PMCID]
33. Flett GL, Heisel MJ. Aging and feeling valued versus expendable during the COVID-19 pandemic and beyond: A review and commentary of why mattering is fundamental to the health and well-being of older adults. International Journal of Mental Health and Addiction. 2020:1-27. [DOI:10.1007/s11469-020-00339-4]
34. Jamhour A, El-Kheir A, Salameh P, Hanna PA, Mansour H. Antibiotic knowledge and self-medication practices in a developing country: A cross-sectional study. American Journal of Infection Control. 2017; 45(4):384-8. [DOI:10.1016/j.ajic.2016.11.026] [PMID]
35. Hem E, stokke G, Cronvold NT. Self- prescribing among young Norwegian doctors: A nine year followup study of a nation with sample. BMC Medicine. 2005; 3:16. [DOI:10.1186/1741-7015-3-16] [PMID] [PMCID]