سالمندی قسمتی از زندگی طبیعی انسان است [1]. سالمندی دوران پختگی، ورزیدگی، زمان احساس بی‌نیازی به فرصت سیر به سوی کمال و رسیدگی به خویشتن و مرحله‌ای مؤثر و گران‌قدر در زندگی است [2]. بهبود شــرایط زندگی، مراقبت‌های بهداشتی و درمانی و پیشرفت‌های علوم ســلامت، افزایش جهانی جمعیت سالمندان را در پی داشته است [3]. طبق گزارشی که سازمان جهانی بهداشت در سال 2013 ارائه کرده است پیش‌بینی می‌شود که بین سال‌های 2000 تا 2050 جمعیت افراد بالای 60 سال جهان دو برابر می‌شود و از 11 درصد به 22 درصد افزایش یابد [1]. کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست. شاخص‌های آماری نشان می‌دهند که روند سالمندی در کشور ما آغاز شده و رفته‌رفته در حال افزایش است [4]. بر اساس آخرین نتایج سرشماری در ایران (1395) جمعیت افراد 60 سال و بیشتر از آن 9/3 درصد است که هفت میلیون نفر را شامل می‌شود [5]. با افزایش جمعیت سالمندان، توجه به مسائل و مشکلات آن‌ه اهمیت بیشتری پیدا می‌کند [6]. حدود 15 تا 25 درصد از افراد مسن مسائل روانی مهمی دارند که این مسائل بر بیماری‌های جسمانی آنان اثر بالقوه‌ای می‌گذارد [7]. افزایش ناتوانی و کاهش تصاعدی و پیش‌رونده در توانایی حرکتی و عملکرد روانی سالمندان باعث می‌شود که روابط اجتماعی آن‌ها کاهش یافته و گاهی حتی منفی نیز شود و نتیجه تمامی این رفتارها باعث می‌شود سالمند از تماس و ارتباطات با دیگران خودداری کند و به انزوا کشیده شود [6].
تمایل به روابط صمیمانه در همه انسان‌ها از زمان تولد تا مرگ وجود دارد. افرادی که از داشتن روابط مثبت، پایدار و بااهمیت بی‌بهره‌اند، احساس عدم رضایت و محرومیت و درنهایت احساس تنهایی و انزوا می‌کنند [8]. انزوای اجتماعی به عنوان یکی از معضلات عصر جدید به‌خصوص در قشر آسیب‌پذیر سالمندان، وابسته به چندین عامل فردی و اجتماعی است که می‌تواند در افراد یا جوامع مختلف، نمود‌های متفاوتی داشته باشد [9]. مطالعه‌ای تحت عنوان «تأثیر مستقیم و غیرمستقیم عملکرد خانواده در تنهایی سالمندان» در سال 2018، نتایج نشان داد حمایت خانوادگی و حمایت اجتماعی نقش مهمی در کمک به افراد سالمند چینی در رفع خطر بالای تنهایی و انزوا دارد [10]. تحقیقی دیگر نشان داد که انزوای اجتماعی در مردان و کسانی که سن بالاتری دارند و افرادی که مشارکت‌های گروهی کمتری دارند بیشتر است [11]. ارتباط بین انزوای اجتماعی و سلامت روان ویژگی‌های متعددی دارد. انزوای اجتماعی در مقایسه با پیامد سلامت روان (دیسترس روانی، علائم افسردگی) متفاوت است. به طور مثال مطالعه تایلور و همکاران روی سالمندان آمریکایی نشان داد انزوای اجتماعی با دیسترس روانی ارتباط ندارد، اما با علائم افسردگی همراه است [12]. انزوای اجتماعی با طیف وسیعی از مشکلات بهداشتی در زندگی ارتباط دارد [13]. افرادی که از نظر اجتماعی منزوی هستند بیشتر در معرض خطر بیماری قلبی‌عروقی [14]، سکته مغزی [14]، افسردگی [15]، زوال عقل [16] و مرگ زودرس [17] قرار می‌گیرند. نتایج مطالعه‌ای حاکی از آن است که وضعیت سلامت سالمندان با طرد شدن از اجتماع ارتباط دارد و فقدان روابط مؤثر منجر به شکل‌گیری تهدیدی جدی برای سلامت فردی می‌شود‌. افرادی که روابط پایدار و معناداری ندارند، معمولاً دچار تنهایی و درنتیجه انزوای اجتماعی می‌شوند که این امر اغلب منجر به کمبود اعتماد‌به‌نفس، مشکلات فردی جدی مانند افسردگی، مشکلات اجتماعی و علائم بیماری‌های جسمانی می‌شود [18].
گام آغازین برای حرکت در مسیری که در آن سالمندان از برخی مشکلات اجتناب‌پذیری نظیر انزوای اجتماعی دورتر باشند، شناخت عواملی است که می‌تواند زمینه‌ساز این مشکلات در قشر سالمند باشد [19]. عوامل متعددی بر انزوای اجتماعی تأثیرگذار هستند. برای درک بهتر این عوامل می‌توان انزوای اجتماعی را در چهار بُعد فردی، روابط بین‌فردی، روابط اجتماعی و جامعه بررسی کرد [13]. از جمله عوامل تأثیر‌گذار فردی، سن 75 و بالاتر، تنها ماندن فرد به مدت طولانی،کاهش سلامت عمومی و از دست دادن شنوایی [20]، منابع مالی محدود، ناتوانی جسمی و از دست دادن تحرک، انتقال به خانه سالمندان [21]، بازنشستگی، از دست دادن شریک زندگی و تبدیل شدن به یک مراقب است [22]. در سطح رابطه بین‌فردی، روابط شخصی و شبکه‌های اجتماعی خطر ابتلا به انزوای اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. به عنوان مثال، فردی که ارتباط کمی با دوستان و خانواده دارد، احتمال انزوای بالاتری دارد [23]. در سطح جامعه، شرایطی که در آن روابط اجتماعی به خطر می‌افتد خطر ابتلا به انزوای اجتماعی را بیشتر می‌کند [13]. در سطح اجتماعی عواملی که موجب افزایش خطر در زمینه انسجام اجتماعی می‌شوند عبارت‌ا‌ند از: تجربه تبعیض و کنار گذاشته شدن [24]، عدم انسجام اجتماعی [25] و هنجارهای اجتماعی که مانع از فعالیت اجتماعی می‌شوند [26]. انزوای اجتماعی عمدتاً می‌تواند ناشی از فقدان روابط دوستی و مرتبط با عملکرد شناختی باشد [27]. 
فرایند پیری سبب تضعیف عملکرد جسمانی و اجتماعی می‌شود. مشکلات جسمانی وابسته به فرایند پیری، مانعی برای ادامه فعالیت‌های اجتماعی گذشته محسوب می‌شود و حضور و شرکت در موقعیت‌های اجتماعی مختلف برای سالمند محدودتر شده و باعث افزایش وابستگی به دیگران می‌شود [28]. بنابراین به نظر می‌رسد، سالمندان با ناتوانی جسمانی، به علت داشتن شبکه اجتماعی و حمایت اجتماعی کمتر، بیشتر گوشه‌گیر و دچار انزوا می‌شوند [29، 30]. حمایت اجتماعی مفهومی با گستره‌ای بسیار وسیع است که می‌تواند باعث افزایش رفاه جسمی، روانی و اجتماعی انسان شود. انسان موجودی اجتماعی است و ارتباط اجتماعی به عنوان یکی از عوامل اصلی در کیفیت زندگی اشخاص مطرح است. اثرات نامطلوب انزوای اجتماعی و یا از دست دادن پیوندها‌ی اجتماعی در زندگی افراد، شواهد محکمی برای تأیید این قضیه است [28]. نتایج مطالعات پیشین رابطه معنی‌دار بین حمایت اجتماعی و سلامت اجتماعی سالمندان و تأثیر آن در انزوای اجتماعی را گزارش کرده‌اند، با این حال نتایج کامل و جامع نیست و نیازمند مطالعه بیشتر است. همچنین، تعداد مطالعات محدودی ارتباط بین ناتوانی و انزوای اجتماعی را در گروه سالمندان مورد بررسی قرار داده‌اند. 
باتوجه به روند رو به رشد جمعیت سالمندان و اینکه کشورمان تجربه سالمندی را آغاز کرده، پرداختن به نیازهای اجتماعی و شبکه ارتباطی سالمندان حائز اهمیت است. انزوای اجتماعی به عنوان یکی از معضلات عصر جدید به‌خصوص در سالمندان، وابسته به چندین عامل فردی و اجتماعی است. با ارزیابی و شناخت عوامل تأثیرگذار بر انزوای اجتماعی سالمندان می‌توان تصمیمات و اقدامات مناسب‌تری جهت تغییر این عوامل در راستای بهبود کیفیت زندگی سالمندان اتخاذ کرد. بنابراین با توجه به تعداد کم پژوهش‌های داخلی در این زمینه و وجود تعارض و تناقضات بین نتایج پژوهش‌های انجام‌شده در ارتباط با عوامل تأثیرگذار بر انزوای اجتماعی سالمندان، مطالعه حاضر با هدف تعیین میزان انزوای اجتماعی در سالمندان و شناسایی عوامل پیش‌گویی‌کننده آن در سالمندان ساکن قزوین انجام شد.

این مطالعه توصیفی به صورت مقطعی در سال 1398 بر روی 301 سالمند ساکن شهر قزوین که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای انتخاب شدند، انجام شد. ابتدا شهر قزوین به سه منطقه شمال، جنوب و مرکز تقسیم و از هر سه خوشه، نمونه‌ها، از سالمندان واجد شرایط، در مراکز تجمع سالمندان، از قبیل مساجد، پارک‌ها، درمانگاه‌ها و مراکز خدمات جامع سلامت شهری به دست آمد. در هر منطقه دو پارک و دو مسجد و یک درمانگاه و یک مرکز خدمات جامع سلامت شهری به صورت تصادفی مشخص شد و نمونه‌های واجد شرایط در پارک‌ها، مساجد و درمانگاه‌ها به صورت در دسترس انتخاب شدند. در مراکز خدمات جامع سلامت شهری نیز از میان سالمندانی که دارای پرونده الکترونیکی بودند، تعدادی به تصادف انتخاب شدند و با آن‌ها تماس گرفته شد و در صورت داشتن شرایط ورود به مطالعه و تمایل به مشارکت، جهت پاسخ‌گویی به سؤالات پرسش‌نامه‌ها، آن‌ها دعوت شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل این موارد بود: سن 60 سال و بالاتر و توانایی برقراری ارتباط کلامی، عدم وجود بیماری‌ها و اختلالات اعصاب و روان و اختلالات جسمانی که مانع از پاسخ‌گویی به سؤالات پرسش‌نامه شود. سالمندان با مشکلات روانی مانند افسردگی شدید، بنا به اظهار سالمند، که قادر به برقراری ارتباط نبودند از مطالعه کنار گذاشته شدند 
 با توجه به اینکه طبق مطالعه جوی تاماکا ضریب همبستگی بین انزوای اجتماعی و حمایت اجتماعی خانواده r=0/16 محاسبه شد [28] حجم نمونه پژوهش حاضر با فرمول ضریب همبستگی بین انزوای اجتماعی و حمایت اجتماعی خانواده با در نظر گرفتن خطای نوع اول آلفا 0/05=‌α و سطح اطمینان (0/95)، 310 نفر برآورد شد [29].
 ابزار گردآوری داده‌ها 
جهت ارزیابی این موارد، در این پژوهش از پرسش‌نامه‌های زیر استفاده شد:
 پرسش‌نامه اطلاعات جمعیت‌شناختی (شامل اطلاعاتی در رابطه با سن، جنس، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، شغل، وضعیت اقتصادی) و چک‌لیست بیماری‌های جسمی و روانی. 
پرسش‌نامه سنجش انزوای اجتماعی سالمندان لوبن: برای اندازه‌گیری انزوای اجتماعی در سالمندان طراحی شده است و شامل دوازده سؤال با لیکرت 5‌درجه‌ای از صفر تا 5 است. نمرات بالاتر نشان‌دهنده انزوای کمتر است. نمره کمتر از 20 نشان‌دهنده خطر جدی برای انزواست [30، 31]. برای این پرسش‌نامه در ایران توسط مطالعه رحمانی و همکاران پایایی قابل قبولی به دست آمده است [32]. 
 پرسش‌نامه حمایت اجتماعی درک‌شده (MSPSS): این پرسش‌نامه دارای دوازده سوال و سه حیطه است که توسط زیمت و همکاران در سال 1988 طراحی شد. خرده‌مقیاس‌هایی که در این پرسش‌نامه سنجیده می‌شود شامل سه مورد حمایت اجتماعی دریافت‌شده از خانواده، دوستان و دیگران است. پاسخ‌گو نظر خود را در مقیاس پنج‌گزینه‌ای (با نمره‌های 1 تا 5) از نمره یک برای کاملاً مخالف تا 5 برای کاملاً موافق ابراز می‌دارد. نمره هر‌یک از ابعاد برای هر نفر در دامنه یک تا 20 و نمره کل چهار بُعد در دامنه 1 تا 60 قرار می‌گیرد [33] در ایران نیز جوکار و همکاران روایایی و پایایی سه بعد این پرسش‌نامه را تأیید کرده‌اند [34]. 
پرسش‌نامه ناتوانی (WHODAS): این پرسش‌نامه توسط سازمان جهانی بهداشت برای سنجش ناتوانی در سالمندان تهیه و توصیه شده است [35]. فرم کوتاه‌شده دوازده‌آیتمی آن با لیکرت 5‌درجه‌ای از 1 (بدون مشکل) تا 5 (مشکلات بسیار شدید) طراحی شده است. بر این اساس پایین‌ترین و بالاترین نمره به ترتیب 12 و 60 است که بالاترین نمره سطح بالاتری از ناتوانی را نشان می‌دهد. در ایران نیز روایی و پایایی این ابزار توسط عابدزاده و همکاران تأیید شده است [36]. 
شاخص بهزیستی روان‌شناختی پنج‌سؤالی سازمان بهداشت جهانی: یک مقیاس کوتاه پنج‌سوالی خودگزارش‌دهی است که برای تعیین بهزیستی مثبت استفاده می‌شود، درحقیقت این پرسش‌نامه میزان بهزیستی مثبت را طی دو هفته گذشته بر اساس مقیاس لیکرت 6‌درجه‌ای از صفر (هیچ وقت) تا 5 همیشه اندازه می‌گیرد. نمرە خام پاسخ‌گو از لحاظ نظری در محدوده‌ای از صفر (فاقد بهزیستی) تا 20 (حداکثر بهزیستی) قرار می‌گیرد، همچنین می‌توان با ضرب کردن نمره کل در عدد 4 دامنه نمرات را به مقیاس صفر تا 100 تبدیل کرد. نمرات بالاتر نشان‌دهنده بهزیستی بهتر و نمرات پایین‌تر نشان‌دهنده افسردگی است [37]. دهشیری و همکاران همسانی درونی این ابزار را روی گروه دانشجویان، بالا توصیف کرده‌اند [38].
پرسش‌نامه مقابله مذهبی پارگامنت (RCOPE): این پرسش‌نامه بر مبنای یک بررسی اکتشافی 14‌آیتمی است و شامل هفت ماده مقابله دینی مثبت و نیز هفت ماده مقابله دینی منفی است [39، 40]. هفت ماده مقابله دینی مثبت شامل پیوند معنوی، جست‌و‌جوی حمایت معنوی، آموزش‌طلبی دینی، مقابله جمعی دینی، ارزیابی مجدد نیکوکاری دینی، تمرکز دینی و تطهیر دینی است و ماده‌های مقابله دینی منفی شامل هفت زیر‌مجموعه نارضایتی معنوی، ارزیابی مجدد خدای تنبیه‌گر، نارضایتی دینی بین‌فردی، ارزیابی مجدد خدای شیطانی و ارزیابی مجدد قدرت خداست. نمره‌گذاری گویه‌ها بین صفر تا 3 بوده و نمره بالاتر از 21 نشانگر مقابله مذهبی قوی است و نمرات صفر تا 14 مقابله مذهبی ضعیف را نشان می‌دهد [39]. روایی و اعتبار این ابزار در ایران، توسط بیاضی و صارمی محاسبه و تأیید شد [41]. 
تجزیه و تحلیل داده‌ها 
تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 23 انجام شد. برای آمار توصیفی داده‌ها (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار) جهت تعیین پیش‌گویی‌کننده‌های انزوای اجتماعی، ابتدا از رگرسیون تک‌متغیره استفاده شد و متغیرهایی که ارتباط معنادار با انزوای اجتماعی داشتند، وارد رگرسیون چند‌متغیره شدند. نرمال بودن داده‌ها با آرمون کولموگروف اسمیرونف، چولگی و کرتوزیس بررسی و تأیید شد. فرض عدم هم‌خطی بین متغیرهای مستقل مدل نیز با توجه به مقادیر VIF (عامل تورم واریانس) کمتر از 5، مورد تأیید بود. همچنین فرض استقلال بین خطاهای مدل بر اساس مقدار آماره دوربین واتسون، برابر با 1/7، تأیید شد. سطح معنی‌داری 05/P‌≥0 در نظر گرفته شد. 

در پژوهش حاضر، از بین 301 سالمند مورد بررسی 74/4 درصد (244 نفر) مرد و 25/6 درصد (77 نفر) زن بودند و میانگین±انحراف معیار سنی سالمندان مورد‌مطالعه 37/31±68/6 برآورد شد. بیشتر سالمندان، همسر دار 63/8 درصد (192 نفر) و با تحصیلات زیر دیپلم، 40/2 درصد (121 نفر) بودند (جدول شماره 1).



با توجه به نتایج، میانگین نمره انزوای اجتماعی 27/82، با انحراف معیار 9/85 برآورد شد و 15/9 درصد (48 نفر) سالمندان در خطر جدی برای انزوای اجتماعی قرار داشتند.
با توجه به نتایج، میانگین نمره میزان ناتوانی 11/16±‌20/33، سازگاری مذهبی 4/71±‌19/30، بهزیستی روان‌شناختی 5/41±‌10/06 و حمایت اجتماعی (کل) 9/69±‌46/70 برآورد شده است (جدول شماره 2). نتایج نشان می‏دهد که بین متغیر انزوای اجتماعی و متغیرهای حمایت اجتماعی و ناتوانی همبستگی معنی‌داری وجود دارد. به طوری که با افزایش میزان حمایت اجتماعی، نمرات انزوای اجتماعی نیز افزایش می‏یابد که دلیلی بر بهتر بودن شرایط سالمندان است و با افزایش ناتوانی نمرات انزوای اجتماعی کاهش یافته که دلیلی بر بدتر شدن اوضاع سالمندان است.



با توجه به جدول شماره 3، متغیرهای حمایت اجتماعی (β=0/333 ،P<0/001)، ناتوانی (β=-0/137 ،P=0/018) و زندگی کردن با همسر (β=0/154 ،P=0/010) تأثیر معنی‌داری در سطح خطای 0/05 بر میزان انزوای اجتماعی سالمندان داشته است. به‌طوری که میزان انزوای اجتماعی سالمندان با افزایش حمایت اجتماعی از آنان و کاهش میزان ناتوانی، کاهش می‌یافت. همچنین سالمندانی که با همسر زندگی می‌کردند نسبت به سایر سالمندان، انزوای کمتری را گزارش کردند. مدل برآورد‌شده به صورت کلی با میزان P<0/001 و F=7/476 معنی‌دار است و توانسته است به میزان 26 درصد (0/26=‌R²) انزوای اجتماعی در سالمندان مورد‌بررسی را پیش‌گویی کند.


 

هدف از مطالعه حاضر، تعیین میزان انزوای اجتماعی سالمندان شهر قزوین و بررسی عوامل پیش‌گویی‌کننده آن بود. با توجه به نتایج این مطالعه، میانگین نمره انزوای اجتماعی 27/82، با انحراف معیار 9/85 برآورد شد و 15/9 درصد (48 نفر) سالمندان در خطر جدی انزوای اجتماعی قرار داشتند. رحیم ابراهیم در مالزی شیوع انزوای اجتماعی در زنان سالمند را 8/54 درصد و در مردان سالمند 44/3 درصد گزارش کرده است [42]. جانسون و همکاران نیز گزارش کردند که 35 درصد از سالمندان سوئدی از تنهایی و انزوا رنج می‌برند [43]. همچنین مطالعه‌ ای در آمریکا نشان داد که 62 درصد از سالمندان تنهایی و انزوا را تجربه می‌کنند [44]. سیف‌زاده در مطالعه دیگری میانگین نمره انزوای اجتماعی سالمندان تهران را از 100، 62/4 گزارش کرد [45]. این نتایج مغایر ممکن است ناشی از روش‌های مختلف اندازه‌گیری و محل انجام پژوهش باشد [46].
نتایج مطالعه حاضر نشان ‏داد که با افزایش میزان حمایت اجتماعی، انزوای اجتماعی سالمندان کاهش می‌یافت. در این راستا، اجیری و همکاران نیز گزارش کردند مشارکت اجتماعی کمتر یکی از عوامل افزایش میزان انزوای اجتماعی در میان سالمندان است [11]. سیف‌زاده و همکاران نیز دریافتند که بین ﺑﺮﺧﻮرداری ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان از ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺟﺘﻤﺎعی و ﻣﻴﺰان اﻧﺰوای اﺟﺘﻤﺎعی راﺑﻄﻪ معنی‌دار و ﻣﻌﻜﻮسی وﺟﻮد دارد. ﺑﻪ اﻳﻦ معنی ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺟﺘﻤﺎعی، ﻣﻴﺰان اﻧﺰوای اﺟﺘﻤﺎعی ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان کاهش می‌یافت [47]. این نتایج با پژوهش‌های کاپادیا و همکاران [48] و ژانگ و همکاران [49] همسو است. روابطی که سالمند با دوستان، خانواده و سایرین برقرار می‌کند و نیز حمایتی که از سوی آنان دریافت می‌کند، باعث می‌شود او احساس کند که به جامعه و اطرافیانش تعلق دارد، در جامعه دارای شأن و ارزش است و مورد احترام دیگران است که این احساس بر بهزیستی روان‌شناختی فرد و در‌نتیجه بر میزان تجربه احساس تنهایی و انزوای او اثر می‌گذارد [50]. با توجه به اینکه انسان موجودی اجتماعی و در همه سنین وابسته به اطرافیان است و حمایت اجتماعی می‌تواند بر تمام جنبه‌های روانی اجتماعی آدمی از جمله میزان تجربه احساس تنهایی و انزوا تأثیرگذار باشد، توجه به تقویت شبکه‌های اجتماعی، منابع حمایت اجتماعی و ارتباطات سالمندان برای جلوگیری از از زوال بیشتر سلامت جسمی و روانی آنان ضروری است [51]. 
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که ناتوانی از دیگر متغیر‌های پیش‌بینی‌کننده انزوای اجتماعی است. در مطالعه نوعی و همکاران یافته‌ها نشان داد با افزایش سن، کمتر بودن سواد، زندگی در تجرد و تنهایی و نداشتن خوداشتغالی بعد از بازنشستگی، بر شدت ناتوانی افزوده می‌شود. بسیاری از سالمندان به یک یا چند بیماری مزمن و ناتوان‌کننده مبتلا بودند. درمان بیماری‌های مزمن و پیشگیری از آن‌ها که عامل اصلی ناتوانی در سالمندان است، نقش مؤثری در پیشگیری از ناتوانی در سالمندان دارد. سالمندانی که تنها زندگی می‌کنند یا منزوی هستند با مشکلات بیشتری مواجه هستند [52]. فرایند پیری سبب تضعیف عملکرد جسمانی و اجتماعی می‌شود. مشکلات جسمانی وابسته به فرایند پیری، مانعی برای ادامه فعالیت‌های اجتماعی گذشته محسوب می‌شود. به این صورت که فرد نسبت به گذشته به دیگران وابسته‌تر می‌شود و همچنین حضور و شرکت در موقعیت‌های اجتماعی مختلف برای او محدودتر شده و باعث افزایش وابستگی به دیگران می‌شود [53]. بنابراین به نظر می‌رسد ناتوانی جسمانی در سالمندان به این دلیل با احساس تنهایی و انزوا در ارتباط است که وابستگی به دیگران را افزایش می‌دهد و در‌نهایت منجر به کاهش تعاملات اجتماعی می‌شود. به طوری که از نگرانی‌های اصلی سالمندان از دست دادن استقلال و وابسته شدن به دیگران است. ترس از سربار بودن سالمند برای خانواده و جامعه باعث به مخاطره افتادن احترام و شأن سالمندان می‌شود. توانایی انجام و برآورده کردن انتظارات و نیازهای خود و خانواده تحت پوشش، علاوه بر حفظ جایگاه سالمند در خانواده، کمک خواهد کرد تا سالمند احساس کند که هنوز توانایی برآورد کردن انتظارات خود و خانواده‌اش را دارد [54]، اما وقتی سالمندان احساس کنند در امور مختلف زندگی خود به حضور و کمک دیگران وابسته هستند و نمی‌توانند در فعالیت‌های عادی زندگی روزمره و در فعالیتهای تفریحی و مورد علاقه خود شرکت کنند، در لاک تنهایی و انزوای خود فرو می‌روند [51].
طبق نتایج به‌دست‌آمده اﻧﺰوای اﺟﺘﻤﺎعی ﺳﺎﻟﻤﻨﺪانی ﻛﻪ با همسر ﺧﻮد زندگی می‌کردند کمتر از ﺳﺎﻟﻤﻨﺪانی بودکه همسر خود را از دﺳﺖ داد‌ه ﺑﻮدﻧﺪ. از دﺳﺖ دادن همسر، یعنی ﻓـﺮدی ﻛـﻪ یک عمر شریک زﻧﺪگی اﻧﺴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ، در ﻛﺎهش ﺳـﻼﻣﺖ روانی و اﺟﺘﻤـﺎعی ﺳـﺎﻟﻤﻨﺪان و اﻓـﺰاﻳﺶ اﻧـﺰوا مؤثر است. ﻳﺎﻓﺘﻪ‌های هلبرگ ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬﺎیی ﺑﺎ وﺿﻌﻴﺖ ﺗﺄهل ارﺗﺒﺎط ﻣﻌﻨﺎدار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ. در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺘﺄهلینﻛﻤﺘﺮ از ﺑﻘﻴﻪ اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬـﺎیی داﺷـﺘﻨﺪ [55]. همتی و همکاران درﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺧﻮد ﻧﺸـﺎن دادﻧـﺪ ﺳﺎﻟﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ دور از ﺧﺎﻧﻮاده زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ‌ﮐﻨﻨﺪ، ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﺎﻟﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﺰل و ﺑﺎ ﺧـﺎﻧﻮاده‌های ﺧﻮد زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ‌ﮐﻨﻨﺪ از اﺣﺴﺎس تنهایی و انزوای ﺑﯿﺸﺘﺮی رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ [56]. خانواده به عنوان یک منبع حمایتی حیاتی به افراد سالمند کمک می‌کند تا تعاملات اجتماعی خود را حفظ و تداوم بخشند و آن‌ها را در مقابل مسائلی مانند احساس تنهایی، انزوای اجتماعی و افسردگی محافظت می‌کند [57]. طبق یﺎﻓﺘﻪ‌های ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻬﻢﺗﺮیﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺣﻤﺎیﺘﯽ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ‌ﻓﺮدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ‌ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اراﺋﻪ ﺣﻤﺎیﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﮐﻨﺘﺮل و کاهش انزوای اجتماعی ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان باشد. 

 بر اساس نظریه شبکه، سرمایه اجتماعی باعث به وجود آمدن روابط اجتماعی فرد با جامعه و اطرافیان می‌شود که درنتیجه آن حمایت اجتماعی از فرد افزایش پیدا می‌کند و این حمایت اجتماعی مانند سپری در برابر بیماری‌های روان عمل کرده و فرد را از ابتلا به بیماری‌های روان مصون نگه می‌دارد [58]. همچنین بر اساس نظریه دورکیم، روابط اجتماعی که فرد در جامعه دارد باعث افزایش حمایت اجتماعی از فرد شده و افزایش حمایت اجتماعی باعث افزایش سلامت روان فرد و درنتیجه احساس لذت و شادکامی بیشتر وی در زندگی می‌شود [59]. بنابراین برنامه‌های اجتماع‌محور از جمله مراکز مراقبت روزانه، با تمرکز بر خانواده و گسترش آن‌ها، آموزش مهارت‌های ارتباطی، فراهم کردن زمینه مناسب برای دریافت حمایت اجتماعی و در نظر گرفتن راهکارهای اثربخشی برای از بین بردن یا کاهش اثر ناتوانی‌های جسمانی بر زندگی روزمره سالمندان، راه‌حل مناسبی برای کمک به سالمندان به منظور جلوگیری از انزوای اجتماعی و طرد‌شدگی آنان و در‌نتیجه افزایش کیفیت زندگی آنان است.
خود‌گزارش‌دهی سالمندان برای پاسخ به سؤالات پرسش‌نامه از محدودیت‌های این مطالعه بود. برخی از سالمندان ممکن است از ارائه پاسخ واقعی خودداری کنند و علی‌رغم تأکید بر محرمانه بودن ممکن است به دلایلی از پاسخ‌دهی صحیح به سوالات اجتناب ورزند. با توجه به اینکه نمونه‌ها از میان سالمندانی که در اماکن عمومی حضور داشتند انتخاب شدند، بنابراین نتایج مطالعه حاضر قابل تعمیم برای سالمندان خانه‌نشین یا سالمندانی که در مراکز سالمندی نگهداری می‌شوند، نیست. 
می‌توان نتایج این مطالعه را در دسترس مسئولین و سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان نظام سلامت قرار داد تا با به‌کارگیری برنامه آموزشی مناسب برای سالمندان و ارتقای حمایت خانواده سبب کاهش انزوا و به تبع آن افزایش سلامت سالمندان و کیفیت زندگی‌شان شوند. 
بر اساس یافته‌ها و محدودیت‌های پژوهش حاضر در مورد انزوای اجتماعی سالمندان، پیشنهاد می‌شود تا پژوهش مشابهی در سایر شهرها با موقعیت‌های جغرافیایی متفاوت جهت مقایسه نتایج و امکان تعمیم در سطح کلان انجام شود. همچنین انجام پژوهشی در مراکز شبانه‌روزی سالمندان و مقایسه نتایج آن با سالمندان ساکن جامعه می‌تواند مفید باشد. علاوه بر این انجام پژوهش کیفی جهت تعیین عوامل مرتبط با انزوای اجتماعی در سالمندان می‌تواند از اولویت‌های پژوهشی پیشِ‌روی پژوهشگران باشد.

ملاحضات اخلاقی در این مقاله مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی قزوین قرار گرفته است (IR.QUMS.REC.1398.091)؛ و بیان اهداف پژوهش برای شرکت‌کنندگان، به آن‌ها از محرمانه ماندن اطلاعات شخصی افراد اطمینان خاطر داده شد. سپس رضایت‌نامه کتبی از نمونه‌ها گرفته شد.

این پژوهش بخشی از پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده اول در کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی قزوین، قزوین است.

مفهوم‌سازی، روش‌شناسی، تحقیق و بررسی، نگارش پیش‌نویس، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته، بررسی منابع: الهه تقوایی، محمد علی سلیمانی و سیده آمنه مطلبی؛ تجزیه و تحلیل: مریم مافی؛ تامین مالی: الهه تقوایی؛ مدیریت پروژه: محمد علی سلیمانی.

بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

نویسندگان مراتب تشکر و قدردانی خود را از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی قزوین اعلام می‌دارند.

References

1. Sadri Damirchi E, Ghomi M, Esmaeli Ghazi Valoii F. [Effectiveness of life review group therapy on psychological well-being and the life expectancy of elderly women (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 12(3):312-25. [DOI:10.21859/sija.12.3.312]
2. Alipoor F, Sajadi H, Forozan A, Biglarian A. [The role of social support in elderly quality of life (Persian)]. Social Welfare Quarterly. 2009; 8(33):149-67. http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-1862-en.html
3. Hojjati H, Sharifnia SH, Hosseinalipour S, Akhonzadeh GB, Asayesh H. [The effect of reminiscence on the amount of group self-esteem and life satisfaction of the elderly (Persian)]. Nursing and Midwifery Journal. 2011; 9(5):350-6. http://unmf.umsu.ac.ir/article-1-607-en.html
4. Hekmati Pour N, Taheri N, Hojjati H, Rabiee S. [Evaluation of the relationship between social support and quality of life in elderly patients with diabetes (Persian)]. Journal of Diabetes Nursing. 2015; 3(1):42-50. http://jdn.zbmu.ac.ir/article-1-106-en.html
5. Taraghi Z, Ilali ES. [A comparison of older adults’ and managers’ attitudes towards age-friendly city indexes (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2018; 13(2):236-49. [DOI:10.32598/sija.13.2.236]
6. Ghazi Mohseni M, Soleimanian AA, Heidarnia A. [Examining the effectiveness of hope-based group training on the life quality of the elderly people (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2016; 11(2):300-9. [DOI:10.21859/sija-1102300]
7. Bahrami F, Ramezani-Farani A. [Religious orientation (internal and external) effects on aged mental health (Persian)]. Archives of Rehabilitation. 2005; 6(1):42-7. http://rehabilitationj.uswr.ac.ir/article-1-99-fa.html
8. Heinrich LM, Gullone E. The clinical significance of loneliness: A literature review. Clinical Psychology Review. 2006; 26(6):695-718. [DOI:10.1016/j.cpr.2006.04.002]
9. Foladian M, Jafari Moghaddam M. [Social policy and the feeling of social isolation in Iranian society (Persian)]. Paper presented at the 4^th National Conference on Social and Cultural Research in Iranian society. Tehran, Iran, 2017. https://profdoc.um.ac.ir/articles/a/1071564.pdf
10. Zhou G, Wang Y, Yu X. Direct and indirect effects of family functioning on loneliness of elderly Chinese individuals. Current Psychology. 2018; 37(1):295-301. [DOI:10.1007/s12144-016-9512-5]
11. Ejiri M, Kawai H, Fujiwara Y, Ihara K, Hirano H, Kojima M, et al. [Predictors of social isolation among older people living in urban area: A prospective study (Japanese)]. Nihon Kōshū Eisei Zasshi. 2018; 65(3):125-33. [DOI:10.11236/jph.65.3_125] [PMID]
12. Taylor HO, Taylor RJ, Nguyen AW, Chatters L. Social isolation, depression, and psychological distress among older adults. Journal of Aging and Health. 2018; 30(2):229-46. [DOI:10.1177/0898264316673511]
13. Cotterell N, Buffel T, Phillipson Ch. Preventing social isolation in older people. Maturitas. 2018; 113:80-4. [DOI:10.1016/j.maturitas.2018.04.014]
14. Valtorta NK, Kanaan M, Gilbody S, Ronzi S, Hanratty B. Loneliness and social isolation as risk factors for coronary heart disease and stroke: Systematic review and meta-analysis of longitudinal observational studies. Heart. 2016; 102(13):1009-16. [DOI:10.1136/heartjnl-2015-308790]
15. Matthews GA, Nieh EH, Vander Weele CM, Halbert SA, Pradhan RV, Yosafat AS, et al. Dorsal raphe dopamine neurons represent the experience of social isolation. Cell. 2016; 164(4):617-31. [DOI:10.1016/j.cell.2015.12.040]
16. Kuiper JS, Zuidersma M, Oude Voshaar RC, Zuidema SU, van den Heuvel ER, Stolk RP, et al. Social relationships and risk of dementia: A systematic review and meta-analysis of longitudinal cohort studies. Ageing Research Reviews. 2015; 22:39-57. [DOI:10.1016/j.arr.2015.04.006]
17. Steptoe A, Shankar A, Demakakos P, Wardle J. Social isolation, loneliness, and all-cause mortality in older men and women. Proceedings of the National Academy of Sciences. 2013; 110(15):5797-801. [DOI:10.1073/pnas.1219686110]
18. Modarresi Yazdi F, Farahmand M, Afshani SAR. [A study on single girls’ social isolation and its effective socio-cultural factors: A study on single girls over 30 years in Yazd (Persian)]. Journal of Social Problems of Iran. 2017; 8(1):121-43. http://jspi.khu.ac.ir/article-1-2724-en.html
19. Ilali ES, Peyrovi H, Sahaf R, Akbari Kamrani AA, Spahbodi F. [Challenges of undergoing dialysis with emphasis on aging syndromes in the elderly (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 11(4):566-71. [DOI:10.21859/sija-1104566]
20. Victor CR, Scambler SJ, Bowling A, Bond J. The prevalence of, and risk factors for, loneliness in later life: A survey of older people in Great Britain. Ageing & Society. 2005; 25(6):357-75. [DOI:10.1017/S0144686X04003332]
21. Savikko N, Routasalo P, Tilvis RS, Strandberg TE, Pitkälä KH. Predictors and subjective causes of loneliness in an aged population. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2005; 41(3):223-33. [DOI:10.1016/j.archger.2005.03.002]
22. Victor Ch, Scambler S, Bond J, Bowling A. Being alone in later life: Loneliness, social isolation and living alone. Reviews in Clinical Gerontology. 2000; 10(4):407-17. [DOI:10.1017/S0959259800104101]
23. Umberson D, Karas Montez J. Social relationships and health: A flashpoint for health policy. Journal of Health and Social Behavior. 2010; 51(1_Suppl):S54-66. [DOI:10.1177/0022146510383501]
24. Visser MA, El Fakiri F. The prevalence and impact of risk factors for ethnic differences in loneliness. European Journal of Public Health. 2016; 26(6):977-83. [DOI:10.1093/eurpub/ckw115]
25. Platt L. Social activity, social isolation and ethnicity. The Sociological Review. 2009; 57(4):670-702. [DOI:10.1111/j.1467-954X.2009.01867.x]
26. Lubben J. Addressing social isolation as a potent killer! Public Policy & Aging Report. 2017; 27(4):136-8. [DOI:10.1093/ppar/prx026]
27. Wang YH, Huang FY, Zheng Y, Shi GS, Wang L, Liao SS. [Study on the association between social isolation and cognitive function among elderly in Daqing city, Heilongjiang province (Chinese)]. Zhonghua Liuxingbingxue Zazhi. 2017; 38(4):472-7. [DOI:10.3760/cma.j.issn.0254-6450.2017.04.012] [PMID]
28. Tomaka J, Thompson Sh, Palacios R. The relation of social isolation, loneliness, and social support to disease outcomes among the elderly. Journal of Aging and Health. 2006; 18(3):359-84. [DOI:10.1177/0898264305280993] [PMID]
29. Schutter N, Holwerda TJ, Stek ML, Dekker JJM, Rhebergen D, Comijs HC. Loneliness in older adults is associated with diminished cortisol output. Journal of Psychosomatic Research. 2017; 95:19-25. [DOI:10.1016/j.jpsychores.2017.02.002]
30. Lubben JE. Assessing social networks among elderly populations. Family & Community Health. 1988; 11(3):42-52. [DOI:10.1097/00003727-198811000-00008]
31. Lubben J, Gironda M. Measuring social networks and assessing their benefits. Social networks and social exclusion: Sociological and policy perspectives. England, UK: Routledge; 2004. https://www.taylorfrancis.com/chapters/mono/10.4324/9781315242897-11/measuring-social-networks-assessing-benefits-graham-allan-chris-phillipson
32. Rahmani M, Ghasemi V, Hashemianfar A. [Investigation of the effect of social relations on high-risk behaviors of adolescents of Bojnourd city, Iran (Persian)]. Journal of Applied Sociology. 2016; 27(1):1-26. [DOI:10.22108/JAS.2016.20478]
33. Zimet GD, Dahlem NW, Zimet SG, Farley GK. The multidimensional scale of perceived social support. Journal of Personality Assessment. 1988; 52(1):30-41. [DOI:10.1207/s15327752jpa5201_2]
34. Jowkar B, Salimi A. [Psychometric properties of the short form of the Social and Emotional Loneliness Scale for Adults (SELSA-S) (Persian)]. International Journal of Behavioral Sciences. 2012; 5(4):311-7. http://www.behavsci.ir/article_67748.html
35. Carlozzi NE, Kratz AL, Downing NR, Goodnight S, Miner JA, Migliore N, et al. Validity of the 12-item World Health Organization Disability Assessment Schedule 2.0 (WHODAS 2.0) in individuals with Huntington Disease (HD). Quality of Life Research. 2015; 24(8):1963-71. [DOI:10.1007/s11136-015-0930-x]
36. Abedzadeh-Kalahroudi M, Razi E, Sehat M. The relationship between socioeconomic status and trauma outcomes. Journal of Public Health. 2018; 40(4):e431-9. [DOI:10.1093/pubmed/fdy033]
37. Topp CW, Østergaard SD, Søndergaard S, Bech P. The WHO-5 well-being index: A systematic review of the literature. Psychotherapy and Psychosomatics. 2015; 84(3):167-76. [DOI:10.1159/000376585]
38. Dehshiri GR, Mousavi SF. [An investigation into psychometric properties of Persian version of World Health Organization five well-being index (Persian)]. Journal of Clinical Psychology. 2016; 8(2):67-75. [DOI:10.22075/JCP.2017.2237]
39. Pargament K, Feuille M, Burdzy D. The brief RCOPE: Current psychometric status of a short measure of religious coping. Religions. 2011; 2(1):51-76. [DOI:10.3390/rel2010051]
40. Pargament KI, Koenig HG, Perez LM. The many methods of religious coping: Development and initial validation of the RCOPE. Journal of Clinical Psychology. 2000; 56(4):519-43. [DOI:10.1002/(SICI)1097-4679(200004)56:4<519::AID-JCLP6>3.0.CO;2-1]
41. Rajabi M, Saremi AA, Bayazi MH. [The relationship between religious coping patterns, mental health and happiness (Persian)]. Developmental Pschology: Iranian Psychologists. 2012; 8(32):363-71. http://jip.azad.ac.ir/article_512246.html
42. Ibrahim R, Abolfathi Momtaz Y, Hamid TA. Social isolation in older Malaysians: Prevalence and risk factors. Psychogeriatrics. 2013; 13(2):71-9. [DOI:10.1111/psyg.12000]
43. Johnson JE, Waldo M, Johnson RG. Research considerations: Stress and perceived health status in the rural elderly. Journal of Gerontological Nursing. 1993; 19(10):24-9. [DOI:10.3928/0098-9134-19931001-07]
44. Yahaya N, Abdullah SS, Momtaz YA, Hamid TA. Quality of life of older Malaysians living alone. Educational Gerontology. 2010; 36(10-11):893-906. [DOI:10.1080/03601271003609009]
45. Seyfzadeh A, Hagighatian M, Mohajerani AA. [The relationship between social isolation and health among the Tehranian elderly (Persian)]. Journal of Education and Community Health. 2017; 4(3):19-25. [DOI:10.21859/jech.4.3.19]
46. Savikko N. Loneliness of older people and elements of an intervention for its alleviation [MSc. thesis]. Turku: University of Turku; 2008. https://www.utupub.fi/handle/10024/38910
47. Seyfzadeh A, Haghighatian M, Mohajerani AA. [Economic, social and demographic characteristics and social isolation in senile people (Case study: Tehran city) (Persian)]. Middle Eastern Journal of Disability Studies. 2019; 9:23. http://jdisabilstud.org/article-1-994-en.html
48. Kapadia F, Levy M, Griffin-Tomas M, Greene RE, Halkitis SN, Urbina A, et al. Perceived social support and mental health states in a clinic-based sample of older HIV positive adults. Journal of HIV/AIDS & Social Services. 2016; 15(4):417-27. [DOI:10.1080/15381501.2016.1212295]
49. Gong G, Mao J. Health-related quality of life among Chinese patients with rheumatoid arthritis: The predictive roles of fatigue, functional disability, self-efficacy, and social support. Nursing Research. 2016; 65(1):55-67. [DOI:10.1097/NNR.0000000000000137]
50. Farhadi A, Barazandeh Choqaiee S, Mokhtarpour H, Karami Kh, Daraeezadeh A. [Role of social support, spiritual well-being and self-efficacy in predicting the subjective well-being of the elderly (Persian)]. Aging Psychology. 2015; 1(2):35-48. https://jap.razi.ac.ir/article_335.html
51. Mirdrikvand F, Panahi H, Hoseyni Ramaghani NS. [Loneliness of the elderly: The role of communication skills, social support and functional disability (Persian)]. Aging Psychology. 2017; 2(2):103-13. https://jap.razi.ac.ir/article_582.html
52. Noei H, Sahaf R, Akbari Kamrani AA, Abolfathi Momtaz Y, Pourhadi S, Shati M. [The relationship between gender and disability in the elderly people in Tehran Municipality Pension Organization (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017; 12(1):6-17. [DOI:10.21859/sija-12016]
53. Heravi Karimloo M, Anoosheh M, Foroughan M, Sheykhi MT, Hajizade E, Seyed Bagher Maddah MS, et al. [Loneliness from the perspectives of elderly people: A phenomenological study (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2008; 2(4):410-20. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-53-en.html
54. Mikaeili N, Rajabi S, Abbasi M. [A comparison of loneliness, mental health and self-efficacy of the elderly (Persian)]. Journal of Social Psychology (New Findings in Psychology). 2012; 7(22):73-81. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=191481
55. Jakobsson U, Hallberg IR. Loneliness, fear, and quality of life among elderly in Sweden: A gender perspective. Aging Clinical and Experimental Research. 2005; 17(6):494-501. [DOI:10.1007/BF03327417]
56. Hemmati Alamdarlou Gh, Dehshiri GR, Shojaie S, Hakimi Rad E. [Health and loneliness status of the elderly living in nursing homes versus those living with their families (Persian)]. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2008; 3(2):557-64. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-90-en.html
57. Murphy E. The prognosis of depression in old age. The British Journal of Psychiatry. 1983; 142(2):111-9. [DOI:10.1192/bjp.142.2.111]
58. Brettell CB, Hollifield JF. Migration theory: Talking across disciplines. New York, London, Routledge: Taylor & Francis Group; 2000. https://books.google.com/books?id=7zpB10HrcGMC&dq
59. Hemati R, Rahimi Aliabad A. [Studying the relationship between social support and mental health (Case study: Women in Khalkhal city) (Persian)]. Journal of Specialized Social Science. 2014; 11(42):106-19. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=253814