مقدمه 
یکی از پدیده‌های اجتماعی در حال ظهور در چند دهه اخیر، سالمندی جمعیت است که بیانگر افزایش میانگین سنی افراد یک جامعه به سبب افزایش هم‌زمان امید به زندگی و کاهش موالید می‌باشد [1]. علی‌رغم اینکه رسیدن یکایک افراد جامعه به سنین سالمندی، یک اتفاق مثبت قلمداد می‌شود و معرف رشد مناسب سطح سلامت و رفاه یک جامعه است، اما پدیده سالمندی جمعیت به تبعات مخرب بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی در جوامع مربوطه منجر می‌‌شود [1]. بررسی‌ها نشان می‌دهد با افزایش میانگین سنی یک جامعه، توان مولد بودن افراد آن ازنظر اقتصادی کاهش می‌یابد، نسبت سرباری اقتصادی جمعیت بالا می‌رود و میزان مواجهه با بیماری‌های مزمن، استحاله‌ای و حتی برخی از انواع حوادث و تروماها به‌طور معنی‌داری افزایش می‌یابد [2]. 
سازمان بهداشت جهانی پیش‌بینی کرده است تعداد سالمندان در جهان در سال 2019 از 1 میلیارد نفر با 40 درصد افزایش به 1 میلیارد و 400 میلیون نفر در سال 2050 می‌رسد [3]. میزان جمعیت سالمند در ایران نیز با رشدی فزاینده از 7/3 درصد در سال 2005 به 11/6 درصد در سال 2025 و 30/8 درصد در سال 2050 خواهد رسید [4]. افزایش سن به‌طور محسوسی به بالا رفتن احتمال ابتلای سالمندان به بیماری‌های غیرواگیر منجر می‌شود [5]، به‌طوری‌که نتایج بررسی انجام‌شده در ایران نشان می‌دهد 80 درصد از سالمندان حداقل به یک بیماری مزمن مبتلا هستند و 40 درصد از آنان نیز با عوارض و محدودیت‌های ناشی از این بیماری‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند [6]. همچنین تقاضا برای دریافت مراقبت‌های بهداشتی از سوی سالمندان در ایران بیش از 3 برابر سایر افراد است [7]. یکی از این بیماری‌های غیرواگیر، فشارخون بالا است که شیوع آن به‌صورت محسوسی با بالا رفتن میانگین سنی جامعه افزایش می‌یابد [8]. 
میزان شیوع فشارخون بالا در مناطق مختلف جهان از 4 تا 78 درصد متغیر است که این میزان در منطقه خاورمیانه 29 درصد و در ایران در حدود 22 درصد کل جمعیت می‌باشد [8]. فشارخون بالا با وقوع 54 درصد از سکته‌های مغزی و 45 درصد سکته‌های قلبی در ارتباط است [9] و سومین علت مرگ‌ومیر در جهان محسوب می‌شود، به‌طوری‌که از هر 8 مورد مرگ واقع‌شده در جهان، یک مورد به‌علت فشارخون بالا حادث می‌شود [10]. فشارخون بالا به سبب بسترسازی جهت ایجاد بیماری قلبی و عروقی، سکته‌های مغزی و قلبی و نارسایی کلیوی به‌عنوان یک قاتل تمام عیار و البته بی‌صدا مطرح است [11]، به‌علاوه می‌تواند به عوارض جدی نظیر رتینوپاتی و عوارض جدی چشمی منجر شود [12]. 
باتوجه‌به اینکه فشارخون بالا عامل ایجاد 51 درصد از مرگ‌های ناشی از سکته مغزی و 45  درصد از مرگ‌های ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی است [13]، بنابراین توجه ویژه به مدیریت صحیح آن و ترویج خودمراقبتی دررابطه‌با آن در جوامع مختلف بسیار حیاتی خواهد بود [14].  
در ایران، میزان آگاهی مبتلایان به فشارخون بالا از ابتلای خود به این بیماری، داشتن خودمراقبتی مطلوب و نیز درمان و کنترل صحیح بیماری در وضعیت مناسبی قرار ندارد. به همین دلیل میزان وقوع عوارض این بیماری و مرگ ناشی از آن‌ها پیوسته در حال افزایش است [8]. قریب 37 درصد از جمعیت بزرگسال ایران به فشارخون بالا مبتلا هستند. 46 درصد از آنان نیز در مرحله پیش از ابتلا به فشارخون بالا قرار دارند. 51 درصد از آنان از ابتلای خود به این بیماری بی‌اطلاع هستند. 71 درصد از بیمارانِ مطلع از ابتلای خود به فشارخون بالا تحت درمان قرار دارند، لیکن تنها 39 درصد از آنان موفق به کنترل صحیح بیماری خود شده‌اند [8]. به‌طور معمول، 50-75 درصد از بیماران مبتلا به فشارخون بالا در جهان، درمان‌های مقتضی و مناسب را دریافت نمی‌کنند [15]. 
نظر به اهمیت بیماری فشارخون بالا از ابعاد مختلف به‌ویژه از جنبه بهداشتی و اقتصادی، کسب آگاهی از میزان شیوع و شدت عوارض واقع‌شده در بیماران به‌ویژه جمعیت سالمند کشور و نیز شناسایی عوامل مؤثر بر آن‌ها در برنامه‌ریزی‌های بهداشتی حائز اهمیت ویژه است. بررسی‌های به‌عمل‌آمده نشان می‌دهد تنها مطالعه انجام‌شده مرتبط در ایران صرفاً به بررسی شیوع رتینوپاتی ناشی از فشارخون بالا در یک جمعیت محدود پرداخته است و عوامل مؤثر بر این میزان نیز مورد بررسی قرار نگرفته‌اند [4] تنها مطالعه نسبتاً جامع در جهان که در هندوستان انجام شده است صرفاً به بررسی میزان شیوع برخی از عوارض بیماری فشارخون بالا در سالمندان پرداخته است و از شناسایی عوامل جمعیت‌شناختی و زمینه‌ای مرتبط با آن‌ها نیز غفلت کرده است [16]. بنابراین هنوز هیچ‌گونه مطالعه منتشرشده‌ای که به بررسی تمامی عوارض جدی ناشی از فشارخون بالا و به‌ویژه عوامل مؤثر بر وقوع آن‌ها در سالمندان بپردازد انجام نشده است. بدین ترتیب مطالعه حاضر با هدف بررسی میزان شیوع عوارض فشارخون بالا و شناسایی عوامل مرتبط با آن‌ در سالمندان شهر سمنان در سال 1401 انجام شد. 

روش مطالعه

نوع مطالعه و مشارکت‌کنندگان آن
مطالعه حاضر از نوع مقطعی می‌باشد که با مشارکت 400 نفر از سالمندان شهر سمنان در دی و بهمن ماه سال 1401 انجام شد. در گام آغازین این مطالعه، پرسش‌نامه محقق‌ساخته‌ای به منظور اخذ داده‌های موردنیاز، طراحی و مراحل روان‌سنجی آن انجام شد. سپس داده‌های مطالعه از طریق پرسش سؤالات از سالمندان و ورود پاسخ موردنظر آن‌ها به پرسش‌نامه گردآوری شد. بررسی‌های آماری ضروری بر روی داده‌ها انجام شد و نتایج به‌دست‌آمده همراه با پیشنهادات کاربردی و ارتقایی مربوطه گزارش شد. معیار ورود افراد به مطالعه، داشتن حداقل سن تقویمی 60 سال، سکونت در شهر سمنان و ثبت اطلاعات فردی آن‌ها در سامانه مراقبتی سیب (به‌عنوان سیستم اطلاعات سلامت مورداستفاده در معاونت بهداشتی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور) بود. معیار خروج افراد از مطالعه نیز ابتلای هم‌زمان آنان به بیماری دیابت نوع 2 بود، زیرا این بیماری نیز می‌تواند به ایجاد عوارض جانبی مشابه فشارخون بالا نظیر عوارض کلیوی و چشمی منجر شود و به‌عنوان یک متغیر مخدوشگر، ارتباط آماری میان متغیرهای مستقل و وابسته را دچار اختلال کند. 

ابزار مطالعه
ابزار مورداستفاده در این مطالعه، پرسش‌نامه محقق‌ساخته‌ای بود که پس از تدوین چارچوب اولیه، مراحل روان‌سنجی و استانداردسازی آن انجام شد. به منظور تدوین این پرسش‌نامه، تمامی عوارض رایج بیماری فشارخون بالا اعم از عوارض قلبی و عروقی، مغزی، کلیوی و چشمی و نیز عوامل جمعیت‌شناختی و زمینه‌ای احتمالی مؤثر بر آن‌ها از طریق بررسی متون و نیز مصاحبه با صاحبنظران مربوطه (متخصصین قلب و عروق، داخلی، طب سالمندی و سلامت سالمندی) شناسایی شد. مؤلفه‌های به‌دست‌آمده براساس ماهیت آن‌ها دسته‌بندی شدند و مبنای تدوین پرسش‌نامه اولیه قرار گرفتند. در گام بعدی، روایی پرسش‌نامه ازنظر محتوایی و صوری براساس دیدگاه 10 نفر از صاحبنظران مورد بررسی قرار گرفت. در این راستا، تمام سؤالات پرسش‌نامه اولیه با تکیه بر شاخص‌های ضروری بودن، ارتباط داشتن، گویا و شفاف بودن و نیز سادگی در فهم در طیف 4 گانه بررسی شدند و شاخص‌های نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی براساس نتایج این ارزیابی محاسبه شد. جهت تعیین میزان نسبت اعتبار محتوا، از نتایج به‌دست‌آمده برای گویه‌ها در شاخص ضرورت و به‌منظور تعیین میزان شاخص اعتبار محتوا از نتایج کسب‌شده  در 3 معیار دیگر و براساس فرمول شماره 1 استفاده شد [17]: 



 «nE» به شمار صاحبنظران انتخابگر گزینه‌هایی با بار مثبت و «N» نیز مجموع صاحبنظران می‌باشد. در این مطالعه، به سبب همکاری 10 صاحبنظر در مرحله تدوین پرسش‌نامه، نمره پذیرش 0/62 مورد استفاده خواهد بود [18]. در ضمن انجام ارزیابی‌های لازم جهت بررسی روایی محتوایی پرسش‌نامه، روایی صوری آن نیز با اخذ نظر صاحبنظران درخصوص نحوه نگارش متن درون پرسش‌نامه ارزیابی و تأیید شد. 
همچنین پایایی پرسش‌نامه نیز با بررسی همسانی درونی از طریق روش آزمون-باز آزمون بر روی تعداد 50 مورد نمونه اخذشده از مشارکت‌کنندگان و کسب نمره 0/895 برای شاخص آلفای کرونباخ تأیید شد [17]. پرسش‌نامه نهایی، مشتمل بر 21 سؤال بود که 5 سؤال به متغیرهای جمعیت‌شناختی (سن، جنسیت، وضعیت تأهل، وضعیت تحصیلی و وضعیت شغلی)، 10 سؤال به متغیرهای زمینه‌ای مرتبط با بیماری (بهره‌مندی از بیمه‌های درمانی، مدت‌زمان سپری‌شده از تشخیص و آغاز مراقبت، الگوی دریافت مراقبت‌های موردنیاز) و نیز 6 سؤال به وضعیت مواجهه سالمندان با انواع عوارض مرتبط با بیماری (قلبی‌عروقی، مغزی، کلیوی و چشمی) اختصاص داشت. روایی ابزار نهایی، با اخذ نمره 0/95 و 0/98 از صاحبنظران برای شاخص‌های CVR و CVI تأیید شد. ضمناً این پرسش‌نامه در انتهای مقاله حاضر (پیوست شماره 1) ارائه شده است. 

حجم نمونه و روش نمونه گیری
حجم نمونه اولیه مطالعه با استفاده از فرمول کوکران برابر با 360 نفر تعیین شد که با اضافه کردن 15 درصد به آن جهت جبران ریزش احتمالی نمونه‌ها، حجم نمونه نهایی 400 نفر تعیین شد. در این فرمول، حجم نمونه مناسب برای انجام مطالعه با n، تعداد کل سالمندان مبتلا به فشارخون بالا با N (5841 نفر)، مقدار Z-score در سطح اطمینان 95 درصد (1/69)، تغییرات پیش‌بینی با p و q (به میزان 0/05 به‌دلیل فقدان هر گونه اطلاعات اولیه مرتبط) و نیز حاشیه خطا با d (0/05) نشان داده شد (فرمول شماره 2). 



اطلاعات آماری مربوط به سالمندان مبتلابه فشار خون بالا در شهر سمنان (اسامی، اطلاعات تماس، آدرس محل زندگی و غیره) از سامانه مراقبتی مورداستفاده از معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سمنان موسوم به سیب دریافت شد. به هریک از آنان یک کد تعلق گرفت و نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی انجام شد. جهت گردآوری داده، به محل زندگی سالمند مراجعه شد و پس از دریافت رضایت آگاهانه، داده‌های موردنیاز از طریق مصاحبه (پرسیدن سؤال توسط پرسشگر از مشارکت‌کننده و وارد کردن پاسخ وی در پرسش‌نامه) اخذ گردید. همچنین مقرر شد در صورتی که سالمندی قادر به پاسخگویی به سؤالات پرسش‌نامه نبود و فرد همراهی که آگاه به وضعیت وی باشد نیز وجود نداشته باشد، سالمند دیگری با کد اختصاص‌یافته به مطالعه وارد شود. تیم تحقیقاتی مطالعه حاضر، طرح تحقیقاتی با عنوان «بررسی میزان مواجهه سالمندان مبتلا به بیماری‌های مزمن و خانوارهای آنان با هزینه‌های کمرشکن بهداشتی در شهر سمنان در سال 1400» طراحی و اجرا کردند که در ذیل آن، مطالعه حاضر به‌صورت مستقل و با جامعه آماری نسبتاً متفاوت و البته حجم نمونه مکفی توسعه یافت.

تجزیه‌وتحلیل داده‌ها
داده‌های حاصل از مطالعه ابتدا به‌صورت توصیفی و سپس به‌صورت تحلیلی مورد بررسی قرار گرفتند. در بخش بررسی‌های توصیفی، نتایج حاصل از تحلیل‌ها برای متغیرهای کمی به‌صورت میانگین و انحراف‌معیارو برای متغیرهای کیفی به‌صورت فراوانی و درصد محاسبه و گزارش شد. در بخش تحلیلی مطالعه نیز ارتباط آماری میان متغیرهای جمعیت‌شناختی و زمینه‌ای مرتبط با انواع عوارض جانبی ناشی از فشارخون بالا با استفاده از آزمون کای‌‌اسکوئر مورد بررسی قرار گرفت. تمام این بررسی‌ها با استفاده از SPSS نسخه 27 انجام شد و در تمام موارد، 0/05≥P معنی‌دار در نظر گرفته شد. 
تمام سالمندان مختار به مشارکت در مطالعه و یا انصراف از ادامه همکاری بودند و از آنان رضایت آگاهانه دریافت شد. حریم خصوصی و شأن سالمندان مورد تکریم قرار گرفت و از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سمنان جهت اجرای مطالعه، تأییدیه و کد اخلاق اخذ گردید. 

یافته‌ها 
میانگین سنی سالمندان شرکت‌کننده در این مطالعه، 68/35 سال (5/23±) و بازه سنی آنان بین 60 تا 94 سال بود. مطابق جدیدترین دسته‌بندی ارائه‌شده برای دوران سالمندی از سوی سازمان بهداشت جهانی [3]، سالمندان جوان (قرار گرفته در بازه سنی60 تا 74 ساله) بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند. توزیع جنسیتی سالمندان تقریباً برابر بود، به‌طوری‌که 196 نفر از آنان (49 درصد) را مردان و 204 نفر (51 درصد) را زنان تشکیل می‌دادند. غالب سالمندان، متأهل، باسواد و دارای مدرک دیپلم یا کمتر از آن و عمدتاً بازنشسته یا خانه‌دار بودند (جدول شماره 1). 



تمام سالمندان تحت بررسی دارای بیمه درمانی پایه بودند و بیمه‌های تأمین اجتماعی و خدمات درمانی به‌ترتیب بیشترین سهم از بیمه درمانی پایه سالمندان را به خود اختصاص داد، اما اکثریت آنان دارای بیمه درمانی تکمیلی بودند. بیش از یک‌سوم از سالمندان، 5 تا 9 سال و بیش از یک‌چهارم از آنان نیز 10 تا 20 سال از آغاز بیماری‌شان سپری شده است. اکثریت سالمندان بلافاصله پس از تشخیص اولیه بیماری فشارخون بالا، دریافت مراقبت را آغاز کرده‌اند اما کمتر از نیمی از آنان به‌طور مستمر تحت نظر پزشک می‌باشند. اکثریت سالمندان نیز مراقبت‌های بهداشتی موردنیاز خود را به‌صورت توأمان از مراکز دولتی و خصوصی دریافت می‌کنند و پزشکان خانواده، مسئولیت مستقیم ارائه مراقبت به بیش از نیمی از آنان را برعهده دارند. همچنین بخش قابل‌توجهی از سالمندان (13 درصد) دارای سابقه اجتناب از دریافت مراقبت‌های توصیه‌شده از سوی پزشکان مسئول درمان خود و یک‌سوم نیز دارای سابقه تأخیر در دریافت مراقبت می‌باشند (جدول شماره 2). 



بررسی وضعیت مواجهه سالمندان با عوارض مرتبط با ابتلا به فشارخون بالا حاکی از آن است که 26/75 درصد (22/42-31/08=95%CI) از سالمندان موردبررسی با عوارض جدی این بیماری بالا دست به گریبان هستند و میزان شیوع عوارض و نارسایی قلبی 14/3 درصد (11/13-17/47=95%CI)، رتینوپاتی (مشکلات چشمی و بینایی) 7/5 درصد (4/92-10/08=95%CI)، عوارض و نارسایی کلیوی 5/5 درصد (3/27-7/73=95%CI)، سکته قلبی 4/0 درصد  (2/08-5/92=95%CI)، و سکته مغزی 1/5 درصد (0/31-2/65=95%CI)برآورد شد. براین‌اساس، عوارض و نارسایی قلبی، رتینوپاتی و عوارض و نارسایی کلیوی به‌ترتیب بیشترین سهم را از شیوع این عوارض به خود اختصاص داده‌اند (جدول شماره 3). 



بررسی معنی‌داری ارتباط آماری میان متغیرهای جمعیت‌شناختی و زمینه‌ای با مواجهه سالمندان با عوارض جانبی مرتبط با فشارخون بالا حاکی از آن است که متغیرهای سن، وضعیت تأهل، وضعیت تحصیلی، زمان سپری‌شده از تشخیص اولیه بیماری، تحت کنترل بودن بیماری، پزشک مسئول درمان بیماری و عدم دریافت مراقبت‌های ضروری توصیه‌شده از سوی پزشکان با مواجهه آن‌ها با وقوع عوارض جانبی و به‌ویژه ایجاد نارسایی قلبی دارای ارتباط آماری معنی‌دار بودند. همچنین متغیر تحت کنترل بودن بیماری با وقوع سکته قلبی در سالمندان و نیز متغیرهای وضعیت تحصیلی و فاصله زمانی میان تشخیص بیماری تا آغاز مراقبت با وقوع سکته مغزی در سالمندان مرتبط بودند. به‌علاوه متغیرهای فاصله زمانی تشخیص تا آغاز مراقب و پزشک مسئول درمان با وقوع عوارض و نارسایی کلیوی و متغیرهای تحت کنترل بودن بیماری و نیز عدم دریافت مراقبت ضروری با وقوع رتینوپاتی دارای ارتباط آماری معنی‌دار بودند (0/05≥P) (جدول شماره 4). 



بررسی جزئیات ارتباط آماری میان دسته‌بندی‌های تعریف‌شده برای متغیرهای جمعیت‌شناختی و زمینه‌ای با وقوع عوارض جانبی فشارخون بالا نشان می‌دهد سالمندان دارای سن بالاتر، همسر فوت‌شده، با تحصیلات پایین‌تر، زمان سپری‌شده بیشتر از تشخیص اولیه، تحت کنترل نبودن بیماری، خدمت گیرنده از پزشکی عمومی آزاد، با سابقه عدم دریافت مراقبت‌های ضروری توصیه‌شده و با سابقه دریافت کمک‌های مالی جهت تأمین هزینه‌های درمانی خود، به‌طور جدی‌تری با عوارض جانبی بیماری به‌ویژه عوارض قلبی و عروقی آن دست به گریبان هستند. همچنین سالمندان با کنترل نامناسب بر روی بیماری خود بیش از سایرین به سکته قلبی مبتلا می‌شوند و سالمندان بیسواد با فاصله زمانی بالاتر میان تشخیص بیماری و آغاز مراقبت، بی‌توجه به کنترل مناسب و مستمر بیماری و با سابقه دریافت کمک مالی از دیگران جهت تأمین هزینه‌های مراقبتی خود مواجهه بالاتری با سکته مغزی دارند. به‌علاوه سالمندان با فاصله زمانی بیشتر میان تشخیص اولیه بیماری با آغاز مراقبت و نیز سالمندان دریافت‌کننده مراقبت از پزشکان عمومی (آزاد) بیش از سایرین با عوارض و نارسایی کلیوی فشارخون بالا و سالمندان بی‌توجه به کنترل صحیح و بهنگام بیماری و نیز با سابفه عدم دریافت مراقبت‌های ضروری توصیه‌شده از سوی پزشکان نیز بیش از سایرین با عارضه رتینوپاتی دست به گریبان هستند (0/05≥P) (جدول شماره 5). 





بحث 
مطالعه حاضر باهدف بررسی میزان شیوع عوارض فشارخون بالا و شناسایی عوامل مرتبط با آن‌ها در سالمندان شهر سمنان طراحی و اجرا شد. بررسی‌های انجام‌شده حاکی از این است که با وجود اینکه اکثریت سالمندان بلافاصله پس از تشخیص اولیه بیماری خود دریافت مراقبت را آغاز کرده‌اند اما کمتر از نیمی از آنان به‌طور مستمر تحت نظر پزشک می‌باشند. نتایج مطالعات انجام‌شده در خارج از کشور بیانگر آن است که 50-75 درصد از بیماران مبتلابه فشارخون بالا در جهان درمان‌های مقتضی و مناسب را دریافت نمی‌کنند [15]. در ایران نیز تنها 43 درصد از بیماران از بیماری خود اطلاع دارند، 35 درصد از آنان تحت درمان قرار گرفته‌اند و 38 درصد نیز موفق به کنترل صحیح بیماری شده‌اند [8]. مطالعه‌ دیگری در ایران بیان می‌کند که 51 درصد از آنان از ابتلای خود به این بیماری آگاهی ندارند، 71 درصد از بیماران آگاه به ابتلای خود به فشارخون بالا تحت درمان می‌باشند و تنها 39 درصد از بیماران موفق به کنترل صحیح بیماری خود شده‌اند [8]. مقایسه نتایج به‌دست‌آمده از این مطالعات مشابه با نتایج حاصل از مطالعه حاضر نشان می‌دهد که کنترل بیماری فشارخون بالا در سالمندان، به مانند عامه افراد مبتلابه این بیماری در جامعه در وضعیت مناسبی قرار ندارد، زیرا این افراد غالباً به‌طور مستمر تحت نظر پزشک مسئول درمان خود نبودند و تنها در صورت مشاهده علائم و عوارض جدی مرتبط با بیماری جهت بررسی و دریافت درمان‌های مقتضی به پزشک خود مراجعه می‌کنند. از عمده دلایل احتمالی مرتبط با این موضوع می‌توان به مشکلات اقتصادی و فرهنگی اشاره کرد، زیرا محدودیت‌های مالی مانع از تبدیل نیاز بهداشتی ادراک‌شده به تقاضا جهت دریافت مراقبت بهداشتی خواهد شد. همچنین بی‌توجهی به دریافت مراقبت‌های بهداشتی توصیه‌شده از سوی پزشکان می‌تواند از ادراکات و نظام ارزشی افراد متأثر شود که نقش سیستم بهداشتی در این رابطه، ارتقای سواد سلامت و توان خودمراقبتی سالمندان از طریق ارائه آموزش‌های بهداشتی مستمر، عینی و البته کاربردی خواهد بود. 
یافته‌های مطالعه حاضر نشان می‌دهد 26/75 از سالمندان موردبررسی با عوارض جدی این بیماری دست به گریبان هستند و میزان شیوع عوارض و نارسایی قلبی، رتینوپاتی، عوارض و نارسایی کلیوی، سکته قلبی و سکته مغزی به‌ترتیب 14/25، 7/5، 5/5، 4 و 1/5 درصد می‌باشد. نتایج مطالعه انجام‌شده در هندوستان گویای آن است که 20 درصد از سالمندان مبتلابه فشارخون بالا به عارضه سکته قلبی، 14 درصد به عارضه سکته مغزی و 12 درصد نیز به عارضه نارسایی قلبی دچار می‌شوند [16].
 در مطالعه دیگری که با هدف بررسی شیوع عوارض و عوامل مؤثر بر آن در بیماران (و نه صرفاً سالمندان) مبتلا به فشارخون بالا در یک بیمارستان مرجع در اتیوپی انجام شد میزان شیوع ناراحتی قلبی 10/5 درصد، مشکلات چشمی 11/2 درصد، مشکلات کلیوی 28/7 درصد و سکته مغزی نیز 23/1 درصد برآورد شد [19]. مقایسه نتایج این مطالعه با مطالعه حاضر حاکی از وضعیت مناسب‌تر شیوع عوارض فشارخون بالا در کشور ما به‌ویژه دررابطه‌با شیوع سکته‌های قلبی و مغزی نسبت به هندوستان می‌باشد که این موضوع را می‌توان به مواردی نظیر پوشش همگانی بیمه سلامت در ایران و بهره‌مندی تمام افراد و به‌ویژه سالمندان از بیمه درمانی، رفاه نسبی بالاتر در ایران و دسترسی مالی بهتر به مراقبت‌های بهداشتی موردنیاز در ایران نسبت به هندوستان و یا مؤلفه‌های فرهنگی نظیر اهمیت دادن افراد به دریافت درمان‌های موردنیاز به‌ویژه درمان‌های مدرن و علمی (و نه درمان‌های سنتی فاقد تأییدیه علمی معتبر) نسبت داد. 
بررسی ارتباط آماری میان متغیرهای جمعیت‌شناختی و زمینه‌ای با شیوع عوارض جدی فشارخون بالا حاکی از اثرگذاری متغیرهایی نظیر سن، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، زمان سپری‌شده از تشخیص اولیه، فاصله زمانی میان تشخیص اولیه تا آغاز مراقبت و درمان، تحت کنترل بودن بیماری، سابقه عدم دریافت مراقبت‌های ضروری، سابقه دریافت کمک‌های مالی جهت تأمین مخارج درمانی بر میزان شیوع طیفی از عوارض این بیماری می‌باشد. شیوع بالاتر عوارض بیماری در سالمندان با سن بالاتر را می‌توان به تغییرات فیزیولوژیکی معمول با بالارفتن سن در بدن انسان نظیر سفتی و کاهش ارتجاع عروق به‌دلیل کاهش توان ترمیم و سلول‌سازی نسبت داد. شیوع کمتر عوارض در سالمندان متأهل نسبت به همسر فوت‌شده را می‌توان به حمایت اجتماعی، مالی و روانی زوجین از یکدیگر و نیز اهمیت دادن بیشتر افراد متأهل به سلامتی خود مربوط دانست. کمتر بودن وقوع عوارض بیماری در افراد با تحصیلات بالاتر را می‌توان به تأثیر مثبت تحصیلات در موضوع خودمراقبتی و افزایش سواد سلامت مرتبط دانست. 
تأثیر زمان سپری‌شده بیشتر از آغاز بیماری را می‌توان به پیشرفت تدریجی تغییرات فیزیولوژیکی ناشی از فشارخون بالا در بیماری (به‌ویژه در کشور ما که کنترل مستمر و مناسبی بر بیماری وجود ندارد) ارتباط داد. تأثیر متغیر فاصله زمانی میان تشخیص بیماری تا آغاز مراقبت به پیشرفت بسیار سریع بیماری در صورت عدم ارائه بهنگام درمان‌ها و مراقبت‌های موردنیاز به بیمار مربوط می‌شود؛ به‌ویژه در کشور ما که به‌دلیل فقدان روش‌های مناسب غربالگری، بسیاری از موارد بیماری با تأخیر جدی شناسایی و تحت درمان قرار می‌گیرند. تحت کنترل بودن بیماری نیز از طریق پیشگیری از ایجاد تغییرات فیزیولوژیک در دستگاه قلبی‌عروقی و ارگان‌های مرتبط در بدن می‌تواند به کاهش عوارض بیماری کمک کند. بهتر بودن کنترل بیماری توسط متخصین قلب و عروق را به تخصص ویژه آن‌ها در این رابطه و درمان موفق بیماری توسط پزشکان خانواده را می‌توان به دسترسی مالی و جغرافیایی بهتر بیماران به آنان نسبت داد. همچنین بالاتر بودن بیماری در افراد فاقد استطاعت مالی مکفی از طریق عدم دریافت بهنگام مراقبت‌های بهداشتی ضروری و یا تأخیر در دریافت آن‌ها می‌تواند به وقوع بیشتر و جدی‌تر عوارض فشارخون بالا منجر شود. 
مطالعه انجام‌شده بر روی بیماران (و نه صرفاً سالمندان) مبتلا به فشارخون بالا نشان می‌دهد که بیماران با سنین پایین‌تر، بیماران مؤنث، بیماران با تحصیلات بالاتر و نیز بیماران دارای بیمه سلامت به شیوه بهتری موفق به کنترل بیماری خود شدند و مواجهه کمتری با عوارض بیماری داشتند [8]. مطالعه‌ای در تایلند نیز بیان می‌کند شیوع فشارخون بالا و عوارض جدی آن به‌طور معنی‌داری با بالا رفتن میانگین سنی جامعه افزایش می‌یابد [3]. همچنین مطالعه‌ای در امیرکلا نشان می‌دهد سن سالمند و مدت ابتلای وی به فشارخون بالا (زمان سپری‌شده از تشخیص اولیه) با شیوع رتینوپاتی ناشی از آن دارای ارتباط آماری معنی‌دار می‌باشند [4]. نتایج مطالعه دیگر، حاکی از تأثیر قابل‌توجه تحت کنترل بودن بیماری بر کاهش شیوع عوارض فشارخون بالا می‌باشد، به‌طوری‌که میزان شیوع عارضه رتینوپاتی ناشی از بیماری در سالمندان تحت درمان منظم با داروهای ضدفشارخون بالا به‌طور معنی‌داری پایین‌تر از سایر سالمندان بود [20].
 در مطالعه‌ای که در اتیوپی انجام‌ شد نیز متغیرهای جنسیت، وضعیت تأهل، مذهب، وضعیت اشتغال، سطح سواد و نیز متغیرهای دیگری نظیر سابقه خانوادگی، سطح فعالیت فیزیکی، و وضعیت شاخص توده بدن در میزان شیوع عوارض فشارخون بالا مؤثر تشخیص داده شدند [19]. در مطالعه‌ای در هندوستان، شیوع بالاتر عوارض فشارخون بالا به‌ویژه شیوع سکته‌های قلبی و مغزی و نیز ناراحتی قلبی در مردان اثبات شد [16]. در مطالعه دیگری که با هدف مقایسه شیوع عوارض فشارخون بالا در مردان و زنان در یک مرکز مراقبت سرپایی در برزیل انجام شد نشان داده شد میزان شیوع نارسایی کلیوی و سکته مغزی در مردان به‌طور معنی‌داری بیش از زنان می‌باشد [21]. 
مرور اجمالی میان نتایج حاصل از این مطالعات با مطالعه حاضر، حاکی از سنخیت و هم‌خوانی غالب نتایج به‌دست‌آمده می‌باشد. مقایسه نتایج به‌دست‌آمده تأکید مکرر بر تأثیر متغیرهایی نظیر سن، سطح تحصیلات، زمان سپری‌شده از بیماری و تحت کنترل بودن بیماری بر شیوع عوارض فشارخون بالا می‌باشد. علت تأثیر سن بالاتر بر شیوع بیشتر و بعضاً شدیدتر عوارض فشارخون بالا را می‌توان به وابسته به سن بودن این بیماری و عوارض آن نسبت داد، زیرا با بالاتر رفتن سن، عروق بدن به‌دلیل کاهش توان ترمیم سلولی دچار کاهش قدرت ارتجاعی و سفت شدن تدریجی می‌شوند. شیوع کمتر عوارض فشارخون بالا در افراد با سطح تحصیلات بالاتر را می‌توان به سواد سلامت بالاتر و نیز قابلیت بالاتر آنان در آموختن و به‌کارگیری آموزه‌های بهداشتی، و درنهایت، بهتر بودن خودمراقبتی در این افراد نسبت داد. بیشتر شدن میزان و شدت عوارض بیماری با سپری شدن سال‌های بیشتری از شیوع آن را می‌توان به پیشرفت تدریجی تغییرات بیوشیمیایی و فیزیولوژیک بیماری در بدن نظیر رسوب روزافزون چربی‌ها و املاح در دیواره داخلی عروق و متعاقباً تنگ‌تر شدن و افزایش بیشتر فشارخون نسبت داد که با ورود به سن سالمندی، شدت بیشتری نیز به خود خواهد گرفت. بدیهی است که تحت کنترل بودن بیماری و دریافت مراقبت‌های مقتضی توسط بیمار، به تعدیل و ترمیم آسیب‌های وارده به بدن و متعاقباً کاش میزان و شدت عوارض بیماری منجر خواهد شد. 
بر مبنای نتایج حاصل از مطالعه حاضر و در راستای مرتفع کردن مشکلات و کاستی‌های موجود در این حوزه، پیشنهاداتی نظیر آموزش همگانی به جامعه درخصوص عوارض فشارخون بالا و شیوه پیشگیری از آن، ایجاد سیستم غربالگری جهت شناسایی دقیق و بهنگام بیماران در مراحل اولیه بیماری، ایجاد سیستم درمانی مناسب با فراهم کردن منابع و زیرساخت‌های موردنیاز جهت مدیریت صحیح بیماری در جامعه، آموزش شیوه خودمراقبتی به شکلی عینی و مستمر به بیماران شناسایی‌شده به‌ویژه برای افراد با سطح تحصیلات پایین‌تر، ایجاد سیستم مراقبت و پیگیری بیماران جهت اطمینان از دریافت درمان‌ها و مراقبت‌های مقتضی به‌ویژه برای موارد شناسایی‌شده جدید، گسترش کمی و کیفی برنامه پزشک خانواده و نیز تربیت تعداد مکفی از متخصصین قلب و عروق، ایجاد نظام ارجاع کارآمد جهت مدیریت صحیح بیماران، توجه به پوشش همگانی سلامت به‌ویژه پوشش تمامی مراقبت‌ها و هزینه‌های ناشی از دریافت مراقبت‌های مرتبط با فشارخون بالا، توجه به اعمال مراقبت‌های بیشتر و بهتر در سالمندان با سنین بالاتر و نیز سالمندان فاقد همسر، شناسایی سالمندان فاقد استطاعت مالی و عدم دریافت هزینه و یا دریافت هزینه کمتر از آنان توسط ارائه‌دهندگان مراقبت به مدیران و سیاستگذاران مربوطه قابل‌ارائه می‌باشند. 
تیم پژوهشی، انجام مطالعات مشابه در سایر حوزه‌های جغرافیایی کشور جهت مشخص شدن ابعاد و شدت موضوع و نیز شناسایی عوامل اثرگذار در ایجاد آن را پیشنهاد می‌کنند، زیرا نتایج مطالعات انجام‌شده در یک عرصه، قابل تسری و تعمیم به نقاط دیگر نخواهد بود. همچنین تکرار این مطالعه به‌صورت متناوب و در بازه‌های زمانی مشخص جهت روشن شدن روند زمانی شیوع این عوارض و نیز ارزشیابی مداخلات بهداشتی انجام‌شده پیشنهاد می‌شود. نظر به رشد و اهمیت فزاینده پدیده سالمندی جمعیت به‌ویژه از منظر ایجاد تبعات بهداشتی مرتبط با بیماری‌های غیرواگیر، پیشنهاد طراحی و اجرای مطالعات مشابه در رابطه با سایر بیماری‌های مهم نظیر ناراحتی‌های قلبی‌عروقی، سکته‌های مغزی، دیابت نوع2، انواع سرطان‌ها و آلزایمر قابل ارائه خواهد بود. 

نتیجه‌گیری نهایی 
شیوع عوارض بیماری فشارخون بالا در وضعیت مناسبی قرار ندارد و بیش از یک‌چهارم از بیماران با عوارض این بیماری به‌طور جدی دست به گریبان هستند. از میان این عوارض، نارسایی قلبی، رتینوپاتی و نارسایی کلیوی به‌ترتیب بیشترین شیوع را به خود اختصاصی دادند؛ و میزان شیوع سکته‌های قلبی و مغزی نیز قابل‌توجه می‌باشد. نتایج این مطالعه همچنین نشان داد که طیف گسترده‌ای از عوامل جمعیت‌شناختی (سن، وضعیت تحصیلی و وضعیت تأهل)، زمینه‌ای (زمان سپری‌شده از تشخیص بیماری) و مخصوصاً رفتارهای جست‌وجوگر بهداشتی (فاصله زمانی میان تشخیص تا آغاز مراقبت، تحت کنترل بودن بیماری، پزشک مسئول درمان، داشتن سابقه عدم دریافت مراقبت ضروری) با شیوع عوارض فشارخون بالا در سالمندان در ارتباط هستند. پژوهشگران امیدوار هستند تحلیل وضعیت انجام‌شده و نیز پیشنهادات کاربردی ارائه‌شده طی مطالعه حاضر بتواند به مدیران و سیاستگذاران حوزه سلامت در اتخاذ تصمیمات صحیح و اعمال مداخلات ارتقایی اثریخش کمک کند. 
از محدودیت‌های مطالعه می‌توان به توان پاسخگویی محدود در برخی از سالمندان به‌دلیل ضعف در قدرت شنیداری و درک سؤالات مطالعه اشاره کرد که این مشکل با کمک گرفتن از اعضای خانواده آن‌ها در پرسیدن سؤالات و اخذ پاسخ مدنظر سالمندان مرتفع شد. همچنین برای سالمندان با توان پاسخگویی اندک، در موارد محدودی از نظرات همراهان سالمندان که غالباً فرزندان آنان بوده و شناخت کاملی وضعیت بالینی و مراقبتی آنان داشتند استفاده می‌شد. همچنین پیش از انجام مطالعه مقرر شده بود در صورتی که سالمندی قادر به پاسخگویی به سؤالات پرسش‌نامه نبود و فرد همراهی که آگاه به وضعیت وی باشد نیز وجود نداشته باشد، سالمند دیگری با کد اختصاص‌یافته به مطالعه وارد شود.
 از دیگر محدودیت‌های مطالعه می‌توان به احتمال وجود سالمندانی اشاره کرد که اسامی و اطلاعات فردی آنان به‌دلیل عدم مشارکت احتمالی در سرشماری، جابه‌‌‌‌‌جایی‌های جمعیتی پس از انجام سرشماری، اتباع خارجی بودن و عدم دریافت حتی یک مورد خدمت از سیستم بهداشتی ثبت و ضبط نشده است و بنابراین امکان شناسایی آنان و مشارکت در مطالعه وجود نداشته است. پرواضح است که حذف گروه مشخصی از افراد از یک مطالعه می‌تواند نتایج آن را با تغییر احتمالی مواجه سازد.  

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاق پژوهش
پژوهشگران به منظور رعایت اصول اخلاقی، اقدام به اخذ رضایت‌نامه آگاهانه کتبی از سالمندان کردند، سالمندان در شرکت و یا انصراف از مطالعه آزادی کامل داشتند، بر محرمانه ماندن اطلاعات آنان تصریح شد و از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی سمنان مجوز با کد اخلاق به شماره (IR.SEMUMS.REC.1400.211) دریافت شد.

حامی مالی
مطالعه حاضر با بهره‌مندی از حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی سمنان انجام شد. 

مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند. 

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد. 

تشکر و قدردانی
پژوهشگران از مشارکت صمیمانه سالمندان گرانقدر به سبب شرکت در مطالعه، از حمایت‌های ارزنده صاحبنظران گرامی در مرحله تدوین ابزار مطالعه و نیز از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی سمنان به سبب حمایت‌های مالی و فنی از انجام مطالعه سپاسگزاری می‌کنند.

1. Wang Z, Li X, Chen M. Catastrophic health expenditures and its inequality in elderly households with chronic disease patients in China. International Journal of Equity in Health. 2015; 14:8. [DOI:10.1186/s12939-015-0134-6] [PMID]
2. Jacobs B, de Groot R, Fernandes Antunes A. Financial access to health care for older people in Cambodia: 10-year trends (2004-14) and determinants of catastrophic health expenses. International Journal for Equity in Health. 2016; 15:94. [DOI:10.1186/s12939-016-0383-z] [PMID]
3. Chantakeeree C, Sormunen M, Estola M, Jullamate P, Turunen H. Factors affecting quality of life among older adults with hypertension in urban and rural areas in Thailand: A cross-sectional study. International Journal of Aging & Human Development. 2022; 95(2):222-44. [DOI:10.1177/00914150211050880] [PMID]
4. Rasoulinejad SA, Mekaniki E, Hosseini SR, Zaboli R, Rasoulinejad E. The study of the frequency of hypertensive retinopathy in the elderly at Amirkola town during 2011-2012. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2015; 17(9):24-8. [DOI:10.22088/jbums.17.9.24]
5. Emamimoghaddam Z, Khosh Raftar Roudi E, Ildarabadi E, Behnam Vashani M. [Quality of life in hypertension elderly patients that referred to health centers in Mashhad (Persian)]. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences. 1970; 22(2):444-52. [Link]
6. Adib Hajibaghery M, Aghahoseini S. The evaluation of disability and its related factors among the elderly population in Kashan, Iran. BMC Public Health. 2007; 7:261. [DOI:10.1186/1471-2458-7-261] [PMID]
7. Maftoon F, Nik Pour, Majlesi F, Rahimi Foroushani A, Shariati B. Elderlies and medical services: Demand and utilization in Tehran (Persian)]. Payesh. 2002; 1(2):51-5. [Link]
8. Mirzaei M, Mirzaei M, Bagheri B, Dehghani A. Awareness, treatment, and control of hypertension and related factors in adult Iranian population. BMC Public Health. 2020; 20:667. [DOI:10.1186/s12889-020-08831-1]
9. Kitt J, Fox R, Tucker KL, McManus RJ. New approaches in hypertension management: A review of current and developing technologies and their potential impact on hypertension care. Current Hypertension Reports. 2019; 21(6):44. [DOI:10.1007/s11906-019-0949-4] [PMID]
10. Frieden TR, Jaffe MG. Saving 100 million lives by improving global treatment of hypertension and reducing cardiovascular disease risk factors. Journal of Clinical Hypertension (Greenwich, Conn.). 2018; 20(2):208-11. [DOI:10.1111/jch.13195] [PMID]
11. Padwal RS, Bienek A, McAlister FA, Campbell NR; Outcomes research task force of the canadian hypertension education program. Outcomes research task force of the canadian hypertension education program. Epidemiology of hypertension in Canada: An update. Canadian Journal of Cardiology. 2016; 32(5):687-94. [DOI:10.1016/j.cjca.2015.07.734] [PMID]
12. Ong YT, Wong TY, Klein R, Klein BE, Mitchell P, Sharrett AR, et al. Hypertensive retinopathy and risk of stroke. Hypertension. 2013; 62(4):706-11. [DOI:10.1161/HYPERTENSIONAHA.113.01414] [PMID]
13. Poormuhamad S, Jalili Z. [Related factors to self-care behaviors in elderly with hypertension based on the health belief model in Uremia County (Persian)]. Journal of Gerontology. 2017; 2(2):41-50. [DOI:10.29252/joge.2.1.41]
14. Benjamin EJ, Muntner P, Alonso A, Bittencourt MS, Callaway CW, Carson AP, et al. Heart disease and stroke statistics-2019 update: A report from the American heart association. Circulation. 2019; 139(10):e56-528. [PMID]
15. Ghorbani Z, Shamshirgaran SM, Ghaffari S, Sarbakhsh P, Najafipour F, Aminisani N. Hypertension prevalence, awareness, treatment and its correlates among people 35 years and older: Result from the pilot phase of the Azar cohort study. Journal of Education and Health Promotion. 2018; 7:45. [DOI:10.4103/jehp.jehp_118_17] [PMID]
16. Sri Hari TY, Sree Sudha TY, Varghese AM, Krishna Sasanka KSBS, Thangaraju P. A study of risk factors and complications in elderly hypertensive subjects. Journal of Family Medicines and Primary Care. 2021; 10(6):2230-4. [DOI:10.4103/jfmpc.jfmpc_1959_20] [PMID]
17. Gheinali Z, Moshiri E, Ebrahimi Tavani M, Haghi M, Gharibi F. Catastrophic health expenditures in hospitalized patients with delta variant of COVID-19: A cross-sectional study. Health Promotion Perspective. 2023; 13(1):68-76. [DOI:10.34172/hpp.2023.09] [PMID]
18. Mutyambizi C, Pavlova M, Hongoro C, Booysen F, Groot W. Incidence, socio-economic inequalities and determinants of catastrophic health expenditure and impoverishment for diabetes care in South Africa: A study at two public hospitals in Tshwane. International Journal for Equity in Health. 2019; 18(1):73. [DOI:10.1186/s12939-019-0977-3] [PMID]
19. Klein R, Klein BE, Moss SE, Wang Q. Blood pressure, hypertension and retinopathy in a population. Transactions of the American Ophthalmology Society. 1993; 91:207-26. [PMID]
20. Kifle ZD, Adugna M, Chanie GS, Mohammed A. Prevalence and associated factors of hypertension complications among hypertensive patients at University of Gondar Comprehensive Specialized Referral Hospital. Clinical Epidemiology and Global Health. 2022; 13:100951. [DOI:10.1016/j.cegh.2021.100951]
21. Beisl Noblat AC, Lopes M B, Lopes GB, Lopes AA. Complications of hypertension in men and women seen in a referral outpatient care unit. Arquivos Brasileiros de Cardiologia. 2004; 83(4):314-9. [DOI:10.1590/S0066-782X2004001600006] [PMID]