مقدمه
جمعیت سالمندان در جهان در حال افزایش است. براساس گزارش سازمان ملل جمعیت سالمندان در جهان در سال 2023 حدود 1/1 میلیارد نفر بوده و پیشبینی میشود تا سال 2050 به 2/1 میلیارد نفر برسد. از این تعداد، بیش از 80 درصد آنها در کشورهای درحالتوسعه (با درآمد پایین و متوسط) زندگی خواهند کرد [1]. در ایران نیز براساس آخرین سرشماری در سال 1395 جمعیت سالمندان 6/1 درصد بوده است و این میزان روزبهروز بیشتر میشود [2].
همزمان با افزایش جمعیت سالمندان، نیاز به دریافت مراقبت خانوادگی برای سالمندان نیز افزایش مییابد. در سراسر دنیا، بهطور اعم و در کشورهای درحالتوسعه و آسیایی، بهطور اخص مراقبت خانوادگی سهم بسزایی در مراقبت از سالمندان ناتوان دارد. آمارها نشان میدهند 80 درصد از سالمندان نیازمند مراقبت در کل جهان توسط یکی از اعضای خانواده مراقبت میشوند [3]. مراقبت خانوادگی معمولاً توسط اعضای خانواده یا دوستانی انجام میشود که بدون دریافت حقالزحمه از بیمار یا سالمند مراقبت میکنند. براساس تعریف، برای اینکه فردی را مراقب خانوادگی تلقی کنیم باید روزانه حداقل 4 ساعت از فردی ناتوان یا فردی مراقبت کند که حداقل در یکی از فعالیتهای روزانه خود وابسته است [4].
مراقبت خانوادگی سالمندان تحت تأثیر نظریههای سیستمهای خانواده و همبستگی بیننسلی قرار دارد. هر دو نظریه بهطور مستقیم به تعاملات خانوادهها درزمینه مراقبت از سالمندان پرداخته و نقشهای مختلف اعضای خانواده را در این فرایند بررسی میکنند [5]. طبق نظریه سیستمهای خانواده، تغییرات در وضعیت یکی از اعضا، بر دیگران تأثیر میگذارد و مراقبت از سالمندان بهعنوان مسئولیتی جمعی در خانواده دیده میشود [6]. در نظریه همبستگی بیننسلی نیز روابط بین نسلها و تأثیرات عاطفی، اقتصادی و فرهنگی بر توانایی خانوادهها در ارائه مراقبت از سالمندان بررسی میشود [7].
امروزه به سبب افزایش هزینههای بستری، خانوادهها به امر مراقبت از سالمندان در منزل تشویق میشوند [8]، اما باید توجه داشت نگهداری و حمایت از سالمند بیمار در منزل چالشهای فراوانی را برای خانواده ایجاد میکند [9]. ارائه مراقبت خانوادگی از سالمندان علاوه بر اینکه موجب بروز مشکلات فیزیکی و روانشناختی در مراقبان میشود، بر زندگی اجتماعی و کارآمدی شغلی آنان تأثیر میگذارد [10]. مراقبت خانوادگی، در حکم منبع استرس، ابعاد مختلف سلامت مراقبین را تحت تأثیر قرار میدهد [11]. مطالعات نشان داده است مراقبین خانوادگی سالمندان با مشکلاتی از قبیل کمبود وقت، کاهش احساسات عاطفی، اختلال در زندگی اجتماعی و احساس از دست دادن کنترل بر زندگی شخصی مواجه میشوند [12] و از مشکلاتی همچون افسردگی، استرس، بیماریهای جسمی، فرسودگی، حمایت ناکافی و نیازهای برآوردهنشده رنج میبرند [13، 14].
پژوهشهای مختلف نشان دادهاند مشکلات مراقبین خانوادگی در حوزههای استرس، افسردگی، بیماریهای جسمی و کاهش کیفیت زندگی ناشی از عدم دریافت حمایت کافی و نیازهای برآوردهنشده است [13، 14]. قبل از هرگونه برنامهریزی و مداخله برای مراقبین خانوادگی آگاهی از مشکلات و نیازهای آنان امری ضروری است [15]. شناسایی نیازها و مشکلات روانشناختی مراقبین خانوادگی و حمایت از آنها میتواند موجب افزایش کیفیت زندگی مراقبین خانوادگی و سالمندانی شود که تحت مراقبت آنها هستند [16]. بنابراین توجه، ارزیابی و واکاوی نیازها و مشکلات روانشناختی این مراقبین خانوادگی امر بسیار مهمی محسوب میشود.
از شواهد و مطالعات بررسیشده برمیآید پژوهشهای مختلفی برای شناخت نیازها و مشکلات مراقبین خانوادگی سالمندان انجام شده است؛ ازجمله این مطالعات میتوان به مطالعات انجامشده توسط آکگان و همکاران [16]، تاتانجلو و همکاران [13]، بیرهالز و همکاران [17] و سیلوا و همکاران [18] اشاره کرد. مطالعات انجامشده مشکلات و نیازهای کلی مراقبین را مد نظر قرار دادهاند، ولی مشکلات و نیازهای روانشناختی آنها را بهصورت اختصاصی بررسی نکردهاند؛ بنابراین برای شناسایی دنیای روانی مراقبین خانوادگی سالمندان و شناخت مشکلات و نیازهای روانشناختی آنها نیاز است پژوهشهای بیشتری انجام شود. روند موجود که مبتنی بر تأکید بر مراقبت از سالمندان در جامعه و فقدان شناخت کافی از وضعیت روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان است، لزوم آگاهی هرچه بیشتر از مشکلات و نیازهای روانشناختی این مراقبین را ضروری میکند. شناسایی مشکلات و نیازهای روانشناختی میتواند موجب ارائه تصویر جامعتری از دنیای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان شود و به افراد جامعه بهطور عام و متخصصان حیطه سلامت، توانبخشی، سالمندی، روانشناسان و مشاوران بهطور خاص برای درک بهتر شرایط مراقبین خانوادگی سالمندان کمک کند. همچنین درک بهتر این جمعیت خاص میتواند مبنایی برای برنامهریزی و طراحی برنامههای آموزشی و درمانی برای مراقبین خانوادگی سالمندان باشد. باتوجهبه ضرورت شناخت بهتر وضعیت روانشناختی این مراقبین، هدف پژوهش حاضر مروری بر مطالعات انجامشده و ترکیب شواهد دردسترس از ادبیات موجود برای شناسایی و استخراج مشکلات و نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان است.
روش مطالعه
طرح مطالعه
پژوهش حاضر مرور نظاممند و از نوع ترکیب مضمون است. ترکیب مضمون توسط توماس و هاردن [19] ابداع شده است و بهطور عمده در مرورهای سیستماتیک برای ترکیب یافتههای بهدستآمده از مطالعات کیفی متعدد استفاده میشود. این روش شامل شناسایی و استخراج تمهای کلیدی از هر مطالعه و سپس ترکیب این تمها برای ایجاد یک درک جامع از موضوع پژوهش است. ترکیب مضمون به پژوهشگران این امکان را میدهد که دادههای کیفی متنوع را یکپارچه کنند، نقاط مشترک را برجسته و الگوهای کلی را شناسایی کنند که میتواند بینشهای عمیقتری درمورد موضوع موردبررسی ارائه دهد [19]. ترکیب مضمون، بهویژه در مواقعی که تجزیهوتحلیل تجربیات انسانی و رفتارها مطرحاند، بسیار اهمیت دارد [20].
نحوه جستوجو
مرور جامع مطالعات مرتبط انگلیسی تا آگوست 2024 و مطالعات فارسی تا مرداد 1403 انجام شد. مطالعات انگلیسی با استفاده از استراتژی جستوجوی پیشرفته (
جدول شماره 1) در پایگاههای اطلاعاتی پابمد، اسکوپوس و وبآوساینس انجام شد.

همچنین برای جستوجوی مطالعات مرتبط فارسی از پایگاههای بانک اطلاعات نشریات کشور (مگیران)، پایگاه مرکز اطلاعاتی علمی جهاد دانشگاهی و پایگاه مجلات تخصصی نور با استفاده از کلیدواژههای مراقبت خانوادگی، مراقبت غیررسمی، سالمند، نیاز برآوردهنشده، نیاز روانشناختی، مشکل روانشناختی، کیفی، تحلیل محتوا، گراندد تئوری، پدیدارشناسی، گروه متمرکز و مطالعه موردی بهره گرفته شد. از میان منابع موجود درزمینه موضوع پژوهش درنهایت 16 مطالعه (13 مقاله انگلیسی و 3 مقاله فارسی) شناسایی شدند. در جستوجوی منابع فارسی، کلیدواژههای فارسی مذکور در پایگاههای اطلاعاتی جستوجو شد و محدودیت مشخصی اعمال نشد. این مطالعه مروری با کد CRD42024565977 در مرکز «ثبتنام آیندهنگر بینالمللی مرورهای سیستماتیک (PROSPERO)» ثبت شده است (
جدول شماره 1).
ملاکهای ورود و خروج
ملاکهای ورود در پژوهش شامل کیفی بودن پژوهش، پژوهش اصیل بودن، مراقب خانوادگی بودن و مراقبت کردن از سالمند بود. پژوهشهایی که به مراقبت رسمی پرداخته بودند، تجارب خودِ سالمندان را بررسی کرده بودند، پژوهشهای مروری بودند و از روش کمی استفاده کرده بودند، از پژوهش کنار گذاشته شدند.
ارزیابی کیفیت
برای ارزیابی کیفیت روششناختی مطالعات انتخابشده از ابزار برنامه مهارتهای ارزیابی انتقادی استفاده شد. این آزمون دارای 10 گویه است و گویهها باتوجهبه توصیف کافی بخشهای پژوهش با بله / خیر نمرهگذاری میشوند. گزینه نامشخص هم برای اشاره به وضعیت غیرقابلشناسایی است. دامنه نمره معیارهای کیفیت از 1 الی 10 است. نتایج ارزیابی کیفیت نشان داد 4 پژوهش نمره 7 [21-24]، 5 پژوهش نمره 8 [25-29]، 3 پژوهش نمره 9 [30-32] و 4 پژوهش نمره 10 [13، 16، 33، 34] کسب کردند. پژوهشها توسط 2 نفر از نویسندگان (نویسنده اول و دوم) بهطور مجزا مورد بررسی قرار گرفتند و هر اختلافنظری در نمرهدهی و ارزیابی ازطریق مشورت و توافق طرفین حل شد.
استخرج و ترکیب
مقالات به دفعات مورد بررسی و بازخوانی قرار گرفتند. اطلاعات مربوط به پژوهشها ازجمله اهداف، طرح پژوهش، تعداد نمونه و دادههای اصلی استخراج و جدولبندی شدند. سپس تمام نقلقولهای شرکتکنندگان در بخشهای یافتهها یا بحث و نتیجهگیری بهصورت کلمهبهکلمه استخراج و برای کدگذاری وارد نرمافزار MAXQDA 2020 شدند. فرایند تحلیل و ترکیب دادهها در 3 گام صورت گرفت: ابتدا نقلقولهای مرتبط و معنیدار متن استخراج و بهعنوان کدهای باز برچسبگذاری شدند. در گام دوم، این کدها براساس حوزههای مرتبط، به تمهای توصیفیای تبدیل شدند که نزدیکترین معنا را به کدهای باز داشتند. در گام سوم، تمهای توصیفی به سطح بالاتری از انتزاع رسیدند و به تمهای تحلیلی تبدیل شدند.
یافتهها
مشخصات مطالعات
پس از بررسی مطالعات، درنهایت 16 مطالعه شرایط ورود را احراز کردند. 16 مطالعه انتخابشده از 13 کشور مختلف در بازه زمانی سالهای 1991 تا 2023 بودند. مطالعات در کشورهای آمریکا [21، 34]، پرتغال [25]، فنلاند [22]، چین [26، 31، 33]، برزیل [23]، سوئیس [30]، کانادا [27]، هلند [28]، استرالیا [13] و ایران [24، 29، 32] اجرا شده بودند. همچنین یک مطالعه چند ملیتی بود که جامعه هدفش از کشورهای ایتالیا، لیتوانی، هلند و ترکیه [16] انتخاب شده بود. تعداد افراد شرکتکننده در مطالعات 420 نفر با طیف سنی 25 الی 85 سال بودند. برای جمعآوری دادهها از مصاحبههای نیمهساختاریافته و عمیق و گروههای متمرکز استفاده شده بود. اطلاعات کامل مطالعات در
جدول شماره 2 قابلمشاهده هست.
نتایج جستوجو
براساس استراتژی جستوجو در منابع انگلیسی (
جدول شماره 1) 203 مطالعه در 3 پایگاه اطلاعاتی پابمد، اسکوپوس و وبآوساینس به دست آمد و پس از حذف موارد تکراری، 181 مقاله شناسایی شد. در مرحله غربالگری، عناوین و چکیدههای مطالعات شناساییشده بررسی شدند که نتیجه آن حذف 168 مطالعه بود؛ زیرا این مطالعات برای مرور حاضر مناسب تشخیص داده نشدند. درنهایت، 13 مطالعه مرتبط برای این مرور انتخاب شدند. نمودار پریزما (
تصویر شماره 1) اطلاعات دقیقتری را درمورد فرایند انتخاب مطالعه ارائه میدهد.
همچنین برای جستوجوی منابع فارسی از پایگاههای اطلاعاتی بانک اطلاعات نشریات کشور (مگیران)، پایگاه مرکز اطلاعاتی علمی جهاد دانشگاهی و پایگاه مجلات تخصصی نور استفاده شد و درنهایت 3 مطالعه شناسایی شد.
ترکیب نتایج
طبقات اصلی شناساییشده شامل 2 حوزه زیر هستند:
1. مشکلات روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان؛
2. نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان؛
مشکلات روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان شامل 6 طبقه فرعی کنار گذاشته شدن نیازهای شخصی و تضعیف هویت شخصی، تداخل نقش مراقبت با مدیریت زندگی و فعالیتهای تفریحی، غرق شدن در هیجانات منفی و ناخوشایند، فشار سنگین مراقبت و اختلال در سایر نقشهای زندگی، فقدان روابط صمیمی و کاهش رفاه و سلامتی و مختل شدن خواب بودند که در ادامه به توضیح این موارد پرداخته شده است.
مشکلات روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان
کنار گذاشته شدن نیازهای شخصی و تضعیف هویت شخصی
بسیاری از مراقبین خانوادگی گزارش کردند زمان کافی ندارند تا بر نیازهای شخصی خودشان تمرکز کنند [13، 23، 24، 27]. مراقبین خانوادگی تمایل داشتند امکان بیشتری برای انجام فعالیتهایی داشته باشند که مرتبط با رسیدگی به نیازهای شخصی خودشان باشد، ولی به دلیل درگیری در نقش مراقبت نمیتوانستند زمان کافی برای نیازهای شخصی خودشان داشته باشند و بهتدریج نسبت به نیازهای خودشان بیتوجه میشدند و نیازهایشان را به فراموشی میسپردند و در عوض بر نیازهای سالمند تمرکز میکردند [21، 32]. همچنین بهمرور که در نقش مراقبت فرو میرفتند، احساس میکردند تصورشان از خودشان از دست رفته، از خودشان فاصله گرفتهاند و هویتشان تضعیف شده است [16، 21]. یکی از مشارکتکنندگان در یکی از مقالات این زمینه گفت:
«هرچه بیشتر مجبور شدم از او مراقبت کنم، کمتر توانستم خودم باشم. بیشتر وجودم را به نیازهای او اختصاص دادم و دیگر چیز زیادی از من باقی نماند تا به کارهای دیگر بپردازم» [21].
یکی از مشارکتکنندگان در مقالهای دیگر بدینگونه تجربه خود را توصیف کرد:
«من، بهعنوان یک فرد، دیگر وجود ندارم. شخصیت و زندگی شخصیام را از دست دادهام. هنوز نیازهایی دارم، اما بهسادگی وقت کافی برای رسیدگی به آنها ندارم» [16].
تداخل نقش مراقبت با مدیریت زندگی و فعالیتهای تفریحی
اغلب بین نقش مراقبت و سایر نقشهایی که یک مراقب ممکن است داشته باشد، تداخل ایجاد میشود و مراقبین خانوادگی در برنامههای روزمره زندگی به چالش خورده و مدیریت زندگیشان مختل میشود [13، 16، 23]. درحالیکه مراقبین قبل از تجربه مراقبت توانایی مدیریت برنامهها و زندگی شخصی خودشان را داشتهاند، با اضافه شدن نقش مراقبت به نقشهای قبلی، مدیریت زندگیشان مختل شده و دیگر قادر به مدیریت همه نقشها با هم نیستند و در این میان برای رسیدگی به نقش مراقبت مجبور میشوند فعالیتهای تفریحی و فعالیتهای خوشایندشان را کنار بگذارند [13، 25، 34]. مشارکتکنندهای در یکی از مقالات در این زمینه اینگونه مطرح میکند:
«ما زندگی خود را در همهچیز رها میکنیم. نمیتوانیم هیچ برنامهای داشته باشیم. ما برای آنها زندگی میکنیم. ما هیچ وقت تفریحی نداریم. وقتی برای بیرون رفتن، رفتن به ساحلی که دوست دارم، یا فرار از این روزمرگی نداریم» [23].
غرق شدن در هیجانات منفی و ناخوشایند
مراقبین خانوادگی سالمندان بهصورت مستمر و مزمن با انبوهی از هیجانات منفی درگیر هستند که تقریباً در تمامی مطالعات به آنها اشاره شده است. از رایجترین هیجانات منفی مراقبین خانوادگی میتوان به اضطراب، ترس و استرس مداوم اشاره کرد [16، 23، 24، 29، 31-33]. همچنین خشم و عصبانیت از هیجاناتی بود که مراقبین در مسیر مراقبت بهوفور تجربه میکردند [16، 24، 27، 29]. علاوهبراین میتوان به افت انرژی و نیروی مراقب، خستگی، احساس دلمردگی، غمگینی و افسردگی هم اشاره کرد [23، 24، 32]. در ادامه به نقلقول مشارکتکننده یکی از مقالات در این زمینه اشاره شده است:
«نمیتوانم بدون دغدغه به کارها و مشغولیتهای سابقم بپردازم. هر روز با اضطراب از خواب بیدار میشوم تا صبحانه مامان را بدهم. آخه مامان بیماری قند دارد و ترس از بهموقع بیدار نشدن برای صبحانه مامان و افت قندش رو دارم. میترسم مامان به کما بره. گاهی اصلاً دیگه هیچی برام مهم نیست، از بس خسته و دلمرده شدم. به خودم نمیرسم» [24].
فشار سنگین مراقبت و اختلال در سایر نقشهای زندگی
در برخی از مطالعات مراقبین خانوادگی مسیر مراقبت را مسیری پر از سختی و فشار و دشواری توصیف میکردند [13، 23، 24]. در کنار سختی و فشار مراقبت، سایر نقشهای زندگی مراقبین نیز مختل میشود. مراقبین خانوادگی از چندگانه شدن نقشها احساس نارضایتی و فشار میکردند [25، 34]. بهعنوان مثال فرد هم بهعنوان مراقب سالمند، هم بهعنوان همسر و مادر در خانواده خودش و هم بهعنوان یک فرد شاغل در محل کارش بهصورت همزمان ایفای نقش میکند. باتوجهبه اینکه فرد نقشهای متنوعی را ایفا میکند، توانایی مدیریت همگی آنها را نداشته و عموماً در سایر نقشهای زندگی مراقب اختلال ایجاد میشود و شغل مراقب، یکی از بخشهایی است که بهشدت تحت تأثیر مراقبت قرار میگیرد. مراقب درنهایت مجبور به کنار گذاشتن کارش میشود یا اینکه بهرهوری در کارش کاهش پیدا میکند [23، 29، 34]. در یکی از مقالات مشارکتکنندهای در اینباره گفت:
«اکنون به نقطهای رسیدهام که به ترک کار فکر میکنم، زیرا در حال رسیدن به مرحلهای هستیم که دیگر به نظر نمیرسد بتوانم او را برای مدت طولانی بهتنهایی رها کنم. بنابراین، این موضوع بسیار ناامیدکننده است. بهعنوان یک مراقب، آدم خسته میشود. شما باید چیزهای زیادی را بهطور ذهنی، جسمی و احساسی مدیریت کنید. و وقتی خسته میشوید، بسیار دشوار است که بتوانید همزمان همهچیز را مدیریت کنید» [34].
فقدان روابط صمیمی
یکی از رایجترین مشکلات مراقبین خانوادگی، اختلال در روابط صمیمی بود [13، 16، 17، 24، 29، 34]. روابط اجتماعی مراقبین خانوادگی عموماً محدود و کمتر میشود که در بعضی مواقع این شرایط به دلیل کنار گذاشته شدن مراقب توسط دوستان و اطرافیان است [13] و در بعضی مواقع کاهش میل به برقراری روابط اجتماعی صمیمی ازطرف خود مراقب است [13]. با محدود شدن روابط صمیمی مراقبین خانوادگی احساس منزوی بودن و تنهایی زیادی را تجربه میکنند [13، 21، 27، 30]. یکی از مشارکتکنندگان در یکی از مقالات عنوان کرد:
«دوست دارم بیشتر دوستانم را ببینم، ولی این کار را نمیکنم. از اینکه میدانم هر وقت با دوستانم صحبت میکنم، از من میپرسند: مامانت چطوره؟ خسته شدهام. نمیخواهم درموردش صحبت کنم. بعد ناراحت میشوم و گریه میکنم و با خودم فکر میکنم و بعد باز به این نتیجه میرسم که نمیخواهم کسی را ببینم، چون همیشه ناراحتم. پس خیلی راحتتر است که از همه دور بمانم» [13].
کاهش رفاه و سلامتی و مختل شدن خواب
نتایج یکی از مطالعات نشان داد کیفیت زندگی مراقبین خانوادگی کاهش پیدا کرده است [34] و 4 مورد از مطالعات نشان دادند سلامتی آنها نیز به خطر افتاده است [13، 22، 29، 34]. همچنین یکی از شایعترین مشکلات مراقبین خانوادگی که در بسیاری از مطالعات به آن اشاره شده کاهش کیفیت و کمیت خواب است [13، 16، 24، 25]. اغلب مراقبین در خوابیدن مشکل دارند و کمخوابی باعث به وجود آمدن مشکلات متعددی برای مراقبین خانوادگی میشود. یکی از مشارکتکنندگان مقالات مشکل خوابیدن خود را به این صورت مطرح کرد:
«از بس شبها دیر میخوابم یا با استرس میخوابم و خواب بد میبینم فردا صبح سخت از خواب بلند میشوم و با خوابآلودگی سرکار میرم. کار من ساعتیه و آنقدر خستهم که زود بر میگردم خونه. چند ماهه درآمدم خیلی کم شده و فشار روم بیشتر شده» [29].
یکی دیگر از مشارکتکنندگان مقالهای در این زمینه گفت:
«من صبحهای زود باید برم سر کار، ولی مجبورم شبی چندبار بیدار بشم و به بابام سر بزنم. فرداش هم سرکار خوابآلودم. از بیخوابی، یه بار نزدیک بود تصادف بدی کنم» [29].
نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان شامل 4 طبقه فرعی نیاز به حمایت و تکیهگاه، نیاز به رسیدگی به وضعیت سلامت روان، نیاز به همدلی و دیده شدن و نیاز به رهایی موقت از مراقبت بودند که در ادامه به توضیح این موارد پرداخته شده است.
نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان
نیاز به حمایت و تکیهگاه
برخی از مطالعات نشان دادند مراقبین خانوادگی نیاز دارند در فرایند مراقبت تکیهگاه و پشتوانهای داشته باشند تا بهتر بتوانند مراقبت را پیش ببرند [30، 33] و داشتن تکیهگاه را ضروری دانسته و نبود آن را ترسناک تلقی میکردند [28]. مراقبین خانوادگی نیازمند حمایت و کمک اطرافیان بودند تا بتوانند بهصورت موقت از روتین مراقبت فاصله بگیرند [28] و در مراقبت غرق نشوند و بتوانند به خودشان توجه کنند [30]. مراقبین خانوادگی نیاز داشتند توسط اطرافیان مورد حمایت قرار بگیرند و بتوانند به آنها تکیه کنند. تجربه یکی از مشارکتکنندگان مقاله استفادهشده در پژوهش حاضر بدین شرح است:
«به دنبال کمک باش. گاهی حتی به آن فکر هم نمیکنی. آنقدر غرق کار هستی، اینطرف و آنطرف میدوی و کاملاً در حال غرق شدن هستی که واقعاً به کسی نیاز داری که به تو بگوید: بیا، یه کم استراحت کن، من حالا رسیدگی میکنم، اما خودت، اصلاً به فکر نمیافتی که به دنبال کمک بگردی» [30].
یکی دیگر از مشارکتکنندگان مقالهای در این زمینه گفت:
«ضروری است که به کسی تکیه کنی. فردی که بتوانی روی او حساب کنی. اگر از اعضای خانواده نباشد، شاید کسی بیرونی باشد، ولی کسی که واقعاً بتوانی به او اعتماد کنی. نه یک دکتر، کسی که هم تو را و هم فردی که از او مراقبت میکنی را پیگیری کند» [30].
نیاز به رسیدگی به وضعیت سلامت روان
4 مورد از مطالعات نشان دادند فرایند مراقبت بهتدریج موجب فرسایش روانی مراقبین خانوادگی میشود و آنها احساس میکنند به آخر خط رسیدهاند، کم آوردهاند، دیگر توان ادامه دادن ندارند و احساس استیصال و ناتوانی میکنند [16، 24، 30، 34]. مراقبین خانوادگی نگران سلامت روان خود بودند و حتی در بعضی موارد فکر میکردند که دیوانه شدهاند [13، 32]. تجربه یکی از مشارکتکنندگان مقاله استفادهشده در پژوهش حاضر بدین شرح است:
«من دیگر به لحاظ ذهنی با وضعیتی که در آن قرار دارم، بهخصوص باتوجهبه وخامت [وضعیت همسرم]، مبارزه نمیکنم. مشکل اصلیام در سلامت روان، آینده خودم است که کاملاً ناشناخته است و نگرانم که چه چیزی ممکن است برای من پیش بیاید» [13]
مراقبین خانوادگی در کنار فرسایش روانی و نگرانی درمورد سلامت روانشان، احساس نیاز میکردند تا نحوه مراقبت از خودشان را یاد بگیرند و از خودشان بیشتر مراقبت کنند [28، 32، 34].
نیاز به همدلی و دیده شدن
مراقبین خانوادگی احساسات منفی گستردهای را در فرایند مراقبت تجربه میکنند و هضم کردن این هیجانات بهتنهایی کار دشوار و سختی است و نیاز دارند در روند روابط صمیمی احساساتشان درک شده و با احساساتشان همدلی شود [21، 28، 29، 34]. همچنین مراقبین خانوادگی نیاز دارند با روشهای مختلفی مثل قدردانی شدن و هدیه گرفتن مورد توجه واقع شده و دیده شوند تا بهتر بتوانند سختی مراقبت را تحمل کنند و نقش مراقبت را بهتر ایفا کنند [21، 28، 32]. تجربه یکی از مشارکتکنندگان مقاله استفادهشده در پژوهش حاضر بدین شرح است:
«اما میدانی، هرگز هیچ قدردانیای از من نمیشود. همهچیز بهطور پیشفرض در نظر گرفته میشود. بنابراین باید توجه بیشتری از سوی جامعه به این موضوع (قدردانی) وجود داشته باشد. فکر میکنم این چیزی است که درنهایت، هر فردی میخواهد و در این صورت قادر خواهید بود که بیشتر ادامه دهید» [28].
همچنین یکی دیگر از مشارکتکنندگان در یکی از مقالات در این زمینه گفت:
«بله، [چیزی که نیاز دارم] تنها یک چیز است و آن هم گوش شنوا و همدل است. کسی که فقط بخواهد به داستان من گوش دهد. میتواند ازطریق تلفن یا در یک گفتوگوی زنده باشد. من الان فقط به یک گفتوگوی کوتاه نیاز دارم» [28].
نیاز به رهایی موقت از مراقبت
4 مورد از مطالعات نشان دادند مراقبین خانوادگی در فرایند مراقبت، گاه لازم میشود تمام وقت زندگی خود را بهصورت 24 ساعته در اختیار سالمند قرار دهند، بهصورت تماموقت کنار سالمند باشند و کل زندگیشان را وقف مراقبت کنند [21، 25، 30, 34]. مراقبین خانوادگی احساس نیاز میکردند تا بتوانند بهصورت موقت هم که شده از وظایف مراقبت فاصله بگیرند تا بتوانند از روتین مراقبت جدا شوند، استراحت کنند، بتوانند رضایت بیشتری کسب کنند و از یکنواختی و تکراری بودن مکالمات و وظایف مراقبت دور شوند[16، 21، 28، 34]. یکی از مشارکتکنندگان در یکی از مقالات درمورد تجربه خود در این زمینه گفت:
«شما واقعاً نیاز به کمی تسکین و استراحت دارید. هیچ راه دیگری برای ادامه دادن وجود ندارد. باید این استراحت را داشته باشید، چون شما 24 ساعت شبانهروز و هر روز از زندگیتان این کار را انجام میدهید. حتی اگر آن شخص را با تمام وجود دوست داشته باشید، باز هم به کمی فاصله از آن روال روزمره نیاز دارید، وگرنه دیوانه خواهید شد» [21].
بحث
هدف پژوهش حاضر شناسایی مشکلات و نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان بود تا با ترکیب موضوعی دادههای کیفی، درک عمیقتری از مشکلات و نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان فراهم شود. با ترکیب ادبیات کیفی موجود 2 طبقه اصلی تحت عنوان مشکلات روانشناختی و نیازهای روانشناختی شناسایی شد. این مرور مطالعات نشان داد مراقبین خانوادگی سالمندان با چه مشکلات و نیازهای روانشناختیای مواجه هستند.
مشکلات روانشناختی مراقبین خانوادگی
یافتههای این پژوهش نشان داد مراقبین خانوادگی سالمندان با مشکلات روانشناختی متعددی شامل کنار گذاشته شدن نیازهای شخصی و تضعیف هویت شخصی، تداخل نقش مراقبت با مدیریت زندگی و فعالیتهای تفریحی، غرق شدن در هیجانات منفی و ناخوشایند، فشار سنگین مراقبت و اختلال در سایر نقشهای زندگی، فقدان روابط صمیمی و کاهش رفاه و سلامتی و مختل شدن خواب مواجه هستند. این یافتهها، با نتایج مطالعات پیشین همسو هستند [10-12، 14، 35-38].
مراقبین خانوادگی سالمندان بهطور مکرر با مسئله کنار گذاشته شدن نیازهای شخصی خود مواجه هستند. به این دلیل که مراقبت از یک فرد سالمند معمولاً زمان و انرژی زیادی را میطلبد و این امر منجر به کاهش فرصتهای مراقبین برای توجه به نیازهای فردی خود میشود و هویت شخصی آنان را تحت تأثیر قرار میدهد. پژوهش اورفیلا و همکاران [39] نشان داد فشار مراقبت و اضطراب موجب میشود مراقبین خانوادگی نسبت به نیازهای خود غافل شوند و هویتشان تضعیف شود. نظریه سیستمهای خانواده تأکید میکند فشار بر یک عضو خانواده، ازجمله مراقب اصلی، میتواند باعث ایجاد اختلال در کل سیستم خانوادگی شود. مبتنی بر این نظریه میتوان گفت فشار مراقبت بر سایر نقشهای فردی و خانوادگی تأثیر میگذارد و موجب کاهش تعاملات مثبت خانوادگی و از دست دادن حمایت میشود [40].
یکی از چالشهای مهم مراقبین خانوادگی اختلال در مدیریت زندگی و فعالیتهای تفریحی است. مراقبین نمیتوانند برای زندگی خود برنامهریزی کنند و به فعالیتهای روزمره و تفریحی خود بپردازند، زیرا زمان و انرژی زیادی را صرف مراقبت از سالمند میکنند. مطالعهای که به بررسی درک چالشهای مراقبت پرداخته بود نشان داد مراقبین خانوادگی با چالش کاهش فعالیتهای تفریحی و کاهش احساس کنترل بر برنامههای شخصی مواجه هستند [41]. مسئولیتهای مراقبتی از منظر نظریه همبستگی بیننسلی میتواند منجر به تعارض بیننسلی شود، بهویژه زمانی که نقشهای متعدد بهطور همزمان بر مراقبین تحمیل میشود. این نظریه تبیین میکند که فشار مراقبت چگونه باعث بروز تعارضات ناشی از تفاوت در انتظارات و نیازهای نسلهای مختلف خانواده شود [42].
یکی از اصلیترین مشکلاتی که مراقبین با آن بهصورت همیشگی و مزمن درگیر هستند، غرق شدن در هیجانات منفی است. تجربه مراقبت باعث میشود فرصت تجربه هیجانات مثبت برای مراقبین بهصورت ملموسی کاهش یابد و مراقبین عموماً با اضطراب، استرس، نگرانی، خشم، ناراحتی و افسردگی دست به گریبان هستند [43]. به هم خوردن سایر نقشهای زندگی به علت افزایش فشار مراقبت، ازجمله مشکلاتی است که موجب احساس نارضایتی مراقبین میشود. مراقبین در کنار نقش مراقبت مجبور هستند همزمان هم سر کار بروند و هم کارهای خانهداری و رسیدگی به فرزندان خودشان را به عهده بگیرند، ولی به دلیل بالا بودن سطح فشار مراقبت، عموماً دیگر نقشهای زندگی آنها دچار اختلال میشود.
پرتنش شدن روابط و فقدان روابط صمیمی یکی دیگر از مشکلات مراقبین است. مراقبین درگیر هیجانات منفی هستند و در روابط خودشان نیز این هیجانات را به دیگران انتقال میدهند و فرصت و امکان صمیمی شدن در روابط برای آنها کاهش مییابد. پژوهش هایلو و همکاران [44] نشان داد روابط بینفردی در فرایند مراقبت بهتدریج کاهش یافته و مراقبین احساس انزوا و تنهایی میکنند. تقریباً همه مراقبین از مشکل کمخوابی در رنج هستند. آنها چالشهای زیادی در این زمینه دارند. سالمندان عموماً نظم خوابشان مختل میشود و مراقبان مجبور هستند خودشان را با سالمند هماهنگ کنند و معمولاً در طول شب بارها بیدار میشوند و در طول روز هم به دلیل نقش مراقبت و سایر نقشهای زندگی نمیتوانند کمبود خواب را جبران کنند.
نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی
نیازهای شناساییشده مراقبین خانوادگی سالمندان در این پژوهش شامل نیاز به حمایت و تکیهگاه، نیاز به رسیدگی به سلامت روان، نیاز به همدلی و دیده شدن و نیاز به رهایی موقت از مراقبت بود. این نتایج، با یافتههای مطالعات پیشین همسو هستند [17، 18، 32، 44]. مراقبین اغلب احساس تنهایی میکنند و نیاز دارند کسی را در کنار خودشان داشته باشند که بتوانند به وی تکیه کنند و ازطرف او حمایت شوند. آنها در کنار فشاری که تجربه میکنند اغلب از این ناراضی هستند که همه کارها را بهتنهایی انجام میدهند. آنها نیاز دارند کسی را داشته باشند که با وی درد دل کنند و او نیز با آنها همدلی کند. زمانی که درگیری با احساسات منفی زیاد میشود مراقب نیاز دارد اطرافیان با احساسات او همدلی کنند و با توجه کردن و اهمیت دادن به مراقب، احساس مثبت قدردانی را به وی تزریق کنند. مطالعه انجامشده درزمینه حمایت عاطفی از مراقبین خانوادگی نشان داد این افراد نیاز دارند در روابط دیده شوند و مورد حمایت عاطفی قرار گیرند [45]. نظریه همبستگی بیننسلی نشان میدهد احساس نیاز به حمایت و همدلی در مراقبین، نتیجه تعاملات عاطفی بیننسلی است و تقویت این تعاملات میتواند منجر به افزایش ظرفیت خانوادهها در ارائه حمایت روانی شود [46].
فرایند مراقبت ممکن است ازنظر روانی در حدی فشارزا باشد که بعضی مراقبین نگران سلامت روان خود باشند، ولی در بیشتر مواقع مراقبین هزینه یا زمان کافی برای شرکت در جلسات رواندرمانی را ندارند. برای کنار آمدن با فشارهای مضاعف مراقبت، مراقبین نیاز دارند بهصورت موقت از شرایط مراقبت فاصله بگیرند تا بتوانند تجدید قوا کرده و محیط خود را عوض کنند و بدینطرق فشارهای روانی مراقبت را کاهش دهند و از خودشان محافظت کنند. مطالعه محمدیان و همکاران [47] نشان داد فاصله گرفتن موقت از مراقبت بهعنوان عامل تسهیلکننده در امر مراقبت محسوب میشود و سبب کاهش فشار روانی مراقب میشود. براساس نظریه سیستمهای خانواده، نیاز به فاصلهگیری موقت از مراقبت، بخشی از تلاش برای بازسازی تعادل سیستم خانواده است. این نظریه توضیح میدهد که چگونه این فاصله میتواند به کاهش تنشهای عاطفی در خانواده کمک کرده و موجب افزایش انعطافپذیری سیستم خانواده شود [40].
نتیجهگیری نهایی
پژوهش حاضر با هدف شناسایی مشکلات و نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان و دستیابی به درک عمیقتری از تجربه این گروه انجام شد. این مطالعه نشان داد این افراد با چالشهای گستردهای درزمینه نیازهای احساسی و حمایتی خود مواجه هستند. یافتههای مذکور از این جهت اهمیت دارند که بهخوبی بیان میکنند مراقبت از سالمندان بهعنوان یک مسئولیت طولانیمدت، نهتنها بر زندگی روزمره مراقبین تأثیر منفی میگذارد، بلکه هویت فردی و کیفیت روابط اجتماعی آنها را نیز تحت تأثیر قرار میدهد. این نکته حائز اهمیت است که مراقبین اغلب نیازهای روانی خود را نادیده میگیرند و در سایه فشارهای مراقبت، به دنبال حفظ تعادل در سایر نقشهای زندگی خود هستند.
بررسی یافتهها نشان میدهد یکی از مهمترین مسائلی که باید به آن توجه شود، افزایش آگاهی عمومی درباره نیازهای روانشناختی مراقبین و اهمیت ارائه حمایتهای روانی و اجتماعی به این گروه است. با در نظر گرفتن نتایج پژوهش حاضر و مرور پیشینه میتوان گفت نیاز به ایجاد ساختارهای حمایتی منسجمتر و خدمات مراقبتی موقت برای کاهش فشار روانی مراقبین همچنان نادیده گرفته شده است. بهطورکلی، این پژوهش بر ضرورت تدوین سیاستهای حمایتی بیشتر برای مراقبین تأکید دارد، تا از یکسو بار روانی آنها کاهش یابد و از سوی دیگر کیفیت مراقبت از سالمندان بهبود پیدا کند. برای بهبود وضعیت روانشناختی مراقبین، اقدامات عملی، مانند ارائه حمایت عاطفی از سوی خانواده و جامعه، ایجاد فرصتهای رهایی موقت از مراقبت و تسهیل دسترسی به خدمات مشاوره و رواندرمانی توصیه میشود.
در اشاره به محدودیت پژوهش حاضر میتوان گفت این مطالعه تفاوتهای فرهنگی در مشکلات و نیازهای روانشناختی مراقبین خانوادگی سالمندان را مورد بررسی قرار نداده است. باتوجهبه اینکه فرهنگهای مختلف میتوانند تأثیرات متفاوتی بر تجربیات روانی مراقبین داشته باشند، پیشنهاد میشود پژوهشهای آینده به تفاوتهای فرهنگی در تحلیل مشکلات روانشناختی مراقبین توجه کنند. باتوجهبه مشکلات و نیازهای روانشناختی شناساییشده در این پژوهش، پیشنهاد میشود برنامههای حمایتی، شامل مشاوره روانشناختی و گروههای حمایتی برای مراقبین خانوادگی سالمندان طراحی شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه مروری با کد CRD42024565977 در مرکز ثبتنام آیندهنگر بینالمللی مرورهای نظاممند (PROSPERO) ثبت شده است.
حامی مالی
این پژوهش برگرفته از رساله دکتری مجتبی عباسی اصل در گروه مشاوره دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی است و هیچگونه کمک مالی از سازمانیهای دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی، روششناسی، اعتبارسنجی، تحلیل، ویراستاری و نهاییسازی نوشته ، نظارت و مدیریت پروژه: همه نویسندگان؛ تحقیق و بررسی و منابع: مجتبی عباسی اصل و محمد سعید خانجانی؛ نگارش پیشنویس و بصریسازی: مجتبی عباسی اصل.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مطالعه تعارض منافع ندارد.