مقدمه
در سال‌های اخیر کاهش میزان باروری به همراه افزایش طول عمر افراد، باعث سالمندشدن ساختار سنی جمعیت دنیا شده است [1]. بهبود شرایط زندگی و پیشگیری از بیماری‌ها و ارائه خدمات سلامت، تأثیراتی بر طول عمر و امید به زندگی داشته که منجر به طولانی‌شدن مرحله خاصی از زندگی شده است که به عنوان سالمندی تعریف می‌شود [2]. سالمندی در ابتدا در کشورهای توسعه‌یافته تجربه شد، اما اخیراً در کشورهای در حال توسعه نیز آشکار شده است. در چند سال آینده تقریبا بیشتر کشورها با مسئله سالمندی جمعیت روبه‌رو خواهند شد [3]. در سال 2000، حدود 600 میلیون نفر در سن 60 سالگی و یا بیشتر بودند که این میزان تا سال 2050 به 2 میلیارد نفر از جمعیت جهان می‌رسد [4]. 
جمعیت سالمندان ایرانی 60 سال و بیشتر نیز در این دوره افزایش یافته است، به‌طوری‌که طبق داده‌های سازمان آمار ایران، در سرشماری‌های سال‌های 1365، 1375، 1385 و 1390 جمعیت افراد 60 سال و بیشتر به ترتیب 4/5 درصد، 6/6 درصد ، 3/7 درصد و 2/8 درصد بوده است [5]. پیش‌بینی می‌شود جمعیت سالمندان ایران در سال 2050، به بیش از 26 میلیون نفر (7/21 درصد) برسد [6].
به دنبال افزایش جمعیت سالمندان، مشکلات سلامتی آن‌ها نیز افزایش و اهمیت می‌یابد. در بسیاری از سالمندان، کاهش ارتباطات اجتماعی، ازدست‌دادن همسر و نزدیکان موجب بیماری‌های جسمی و روانی [7] می‌شود؛ از طرف دیگر، کاهش اشتغال و بازنشسته‌شدن سالمندان ممکن است احساس بیهودگی و بی‌ارزشی را در آن‌ها به همراه داشته باشد و بر سلامتی و کیفیت زندگی آن‌ها تأثیر بگذارد. علاوه بر این، افزایش سن ارتباط مستقیمی با ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر دارد، به‌طوری‌که ابتلای افراد سالمند به بیماری‌های مزمن بیشتر می‌شود و باعث افزایش مصرف دارو و مشکلات درمانی بیشتر می‌شود [9 ،8]. شواهد همه‌گیرشناسی نشان می‌دهد با افزایش سن، بیشتر بیماری‌های مزمن و دژنراتیو و پیش‌رونده شامل بیماری‌های قلبی‌عروقی، سرطان، بیماری‌های مزمن انسدادی ریه، دمانس و دیگر وضعیت‌های دژنراتیو در افراد دیده می‌شود که درمان بعضی از این بیماری‌ها مستلزم مصرف هم‌زمان چند دارو است [10]. 
به دلیل مشکلات زیاد و بیماری‌های ناشی از سالمندی، افراد سالمند بزرگ‌ترین گروه مصرف‌کنندگان دارو محسوب می‌شوند. از طرفی عوارض جانبی داروها و مشکلات اقدامات درمانی نیز در سالمندان تجربه‌ای خطرناک و ناخواسته است. مشکلات اقدامات درمانی در سالمندان زیاد است و پیامدهای آن به طرق مختلفی نمایان می‌شود [11]. مشکلات اقدامات درمانی بر ابعاد مختلف سلامتی، اجتماعی و اقتصادی سالمندان اثر دارد و همچنین تأثیراتی بر سلامت جامعه و سیاست‌گذاری‌ها در این خصوص می‌گذارد. بنابراین توجه به مشکلات درمانی ضروری است [12 ،3]. 
مطالعات صورت‌گرفته در ایران نشان می‌دهد آگاهی و نگرش افراد سالمند درباره اقدامات درمانی کم است و باعث بروز مشکلات و پیامدهای جبران‌ناپذیری در این گروه سنی می‌شود [12]. با توجه به اهمیت و حساسیت این موضوع به عنوان یکی از چالش‌های نظام سلامت کشورمان و در دسترس نبودن اطلاعات مناسب و علمی درباره مسائل درمانی در سالمندان، این مطالعه کیفی برای شناسایی مشکلات اقدامات درمانی از دیدگاه سالمندان در مراکز بهداشتی‌درمانی شهر همدان در سال 1394 انجام شد.
روش‌ مطالعه
این پژوهش مطالعه‌ای کیفی از نوع تحلیل محتوای کیفی [13] بود که روی سالمندان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی‌درمانی شهر همدان در سال 1394 انجام شد. محققان بعد از گرفتن مجوز از مسئولان مربوطه، شرکت‌کنندگان را انتخاب کردند. شرکت‌کنندگان در این پژوهش، سالمندان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی بودند که از طریق نمونه‌گیری مبتنی بر هدف با بیشترین تنوع (از نظر سن در محدوده سنی 60 تا 75 سال، جنسیت، وضعیت اقتصادی‌اجتماعی و میزان تحصیلات) انتخاب شدند. استفاده از این نوع نمونه‌گیری برای دستیابی به طیف کاملی از داده‌های مرتبط با مطالعه صورت گرفت. با درنظرگرفتن تنوع در برخی از ویژگی‌های سالمندان مطالعه‌شده، به داده‌هایی مناسب برای مطالعه می‌توان دست پیدا کرد. 
این مطالعه در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی همدان با کد اخلاق به شماره UMSHA.REC.1394/2 تصویب شد. برای انجام مطالعه کدهای اخلاقی رعایت شد. قبل از مصاحبه، شرکت‌کنندگان پژوهش در زمینه چگونگی انجام طرح و محرمانه‌بودن اطلاعات و همچنین هدف از انجام این طرح، توجیه شدند و در صورت تمایل به شرکت در مطالعه از آن‌ها رضایت‌نامه کتبی آگاهانه گرفته شد. مصاحبه با سالمندان با رضایت و تمایل آن‌ها در اتاق واحد آموزش در محیط مراکز بهداشتی‌درمانی صورت گرفت، به‌طوری‌که در آن محیط برای پاسخ‌دهی و انجام مصاحبه احساس راحتی داشتند. مصاحبه به صورت نیمه ساختار‌یافته انجام شد تا علاوه بر دستیابی به پاسخ سؤال‌های از پیش تعیین‌شده، فرصتی هم برای شرکت‌کنندگانی فراهم کند که مایل به بیان تجارب خود در زمینه پژوهش بودند. اطلاعات گرفته‌شده به شیوه تحلیل محتوا تجزیه‌وتحلیل شد. 
محقق داده‌ها را از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته با استفاده از راهنمای مصاحبه جمع‌آوری کرد. محقق قبلاً در این زمینه مهارت کافی را برای انجام مصاحبه به دست آورده بود. در ابتدای مصاحبه، سؤال‌های جمعیت‌شناختی پرسیده شد. سپس روند مصاحبه با سؤال‌های عمومی‌تر ادامه یافت؛ ازجمله مشکلات سالمندان در اقدامات درمانی، ولی با پیشرفت مصاحبه و تحلیل هم‌زمان داده‌ها و نیز نوع پاسخ شرکت‌کنندگان، سؤال‌های جزئی‌تر در مورد مشکلات مصرف دارو مطرح شد. درنهایت صحبت‌های مصاحبه‌شونده جمع‌بندی و از او خواسته شد اگر تناقضی وجود دارد آن را مطرح کند.
یک نفر از اعضای تیم تحقیق که دانشجوی دکترای آموزش بهداشت و ارتقای سلامت بود مصاحبه را به صورت انفرادی و چهره‌به‌چهره اجرا کرد. مصاحبه‌کننده قبل از انجام مصاحبه‌ها مهارت کافی را کسب نموده بود که بتواند مصاحبه‌ها را به طور یکسان و مناسب با سالمندان شرکت‌کننده انجام دهد و تمام وسایل برای مصاحبه اعم از لوازم یادداشت‌برداری و ضبط صوت و موارد دیگر را به همراه داشت. سالمندان مایل به ضبط صدایشان نبودند، بنابراین صدای هیچ‌کدام از آن‌ها ضبط نشد. زمان انجام هر مصاحبه حدوداً 30 تا 40 دقیقه بود. یکی از دانشجویان تمام پاسخ‌های شرکت‌کنندگان را به صورت کلمه‌به‌کلمه یادداشت می‌کرد. برای انجام مصاحبه از راهنمای مصاحبه استفاده شد که اعضای تیم تحقیق تهیه کرده بودند و زیر نظر اساتید راهنما که از متخصصان آموزش بهداشت و ارتقای سلامت بودند بازنگری شده بود.
ضوابط ورود به مطالعه شامل افرادی بود که در محدوده سنی 60 تا 75 سال بودند، دارو مصرف می‌کردند، قادر به پاسخ‌گویی و شرکت در مطالعه بودند. این افراد برای شرکت در مطالعه رضایت آگاهانه داشتند و به آنان هدف از انجام مطالعه، نحوه همکاری آن‌ها با تیم تحقیق، نقش پژوهشگر، آزادبودن شرکت‌کنندگان برای کناره‌گیری از پژوهش در هر زمان توضیح داده شد. ضوابط خروج از مطالعه شامل همکاری‌نکردن سالمندان در مصاحبه بود. 
به منظور تجزیه‌وتحلیل پاسخ‌های شرکت‌کنندگان از روش تحلیل محتوا استفاده شد. پس از اتمام هر مصاحبه، تیم تحقیق یادداشت‌های نوشته‌شده را بررسی و در نرم‌افزار ورد ثبت کردند. سپس به مطالبی که مصاحبه‌شوندگان بیان کرده بودند کدهای اولیه اختصاص داده شد. با مقایسه کدها، شباهت‌ها و تفاوت‌های مفاهیم استخراج و موضوعات مشابه ادغام شد. بدین طریق مضامین استخراج شد و درنهایت با مرور مجدد کدها و مضامین، موضوعات اصلی مطالعه به دست آمد [14]. محققان نمونه‌گیری را تا زمانی ادامه دادند که با ورود سالمند جدید به مطالعه، اطلاعات تازه‌ای در زمینه مشکلات اقدامات درمانی در سالمندان حاصل نشد (اشباع داده‌ها) [18-15].
به منظور بالابردن دقت علمی و مؤثق‌بودن مطالعه برای تأیید مضامین اصلی و فرعی از روش مثلث‌سازی محقق استفاده شد. دو نفر از اعضای تیم تحقیق که دانشجویان دکترای آموزش بهداشت و ارتقای سلامت بودند داده‌های استخراج‌شده از مصاحبه‌ها را به طور جداگانه بررسی کردند. سپس مضامین را استخراج کردند. درنهایت در مضامین اصلی و فرعی، تیم تحقیق به اجماع دست یافت. 
یافته‌ها
از 15 سالمند شرکت‌کننده در این مطالعه، 6 نفر زن و 9 نفر مرد بودند. محدوده سنی آن‌ها 60 تا 65 سال بود. بیشتر سالمندان بی‌سواد بودند (67 درصد). 47 درصد از شرکت‌کنندگان خانه‌دار بودند. 10 نفر از سالمندان متأهل بودند. 47 درصد از سالمندان 3 تا 4 فرزند داشتند. 40 درصد از سالمندان درآمدی نداشتند و 40 درصد از آن‌ها درآمد 500 تا یک میلیون تومان داشتند. در بین دیگر داروهای مصرفی در سالمندان، داروهای بیماری دیابت 5/26 درصد را به خود اختصاص داده بود (جدول شماره 1).

در این پژوهش تحلیل داده‌ها منجر به استخراج سه درون‌مایه اصلی و یازده درون‌مایه‌های فرعی شد. مشکلات اقدامات درمانی سالمندان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی‌درمانی شامل سه مضمون اصلی علل مربوط به پزشک (با درون‌مایه‌های فرعی هزینه معاینه، بی‌اعتمادی به پزشکان و اهمیت‌ندادن پزشکان به سالمندان)، مشکلات مصرف دارو (با درون‌مایه‌های فرعی عوارض داروها برای سالمندان، زود تمام‌شدن داروها، اثربخشی داروها، نبود داروهای جایگزین برای داروهای موجود، متعددبودن داروها برای مصرف، استفاده از داروهای دیگران) و کمبود داروها (با درون‌مایه‌های فرعی نبود دارو در برخی از داروخانه‌ها، تحویل داروهای تاریخ‌گذشته به سالمندان در برخی از داروخانه‌ها) است (جدول شماره 2).
یکی از عواملی که از نظر سالمندان روی مصرف داروهایشان اثر می‌گذارد، گران‌بودن هزینه معاینه است، به‌طوری‌که از رفتن به نزد پزشک به علت گران‌بودن ویزیت‌ها امتناع و در پی آن یا داروها را تهیه نمی‌کنند و یا اقدام به خوددرمانی می‌کنند. سالمند شماره 12 بیان کرد: «به نظرم ویزیت دکترا خیلی گرونه که باعث میشه نرم دکتر و خودم دارهامو بخرم که بیشتر وقتام اشتباه می‌کنم». 
سالمندان اظهار می‌کردند که به دلیل درمان‌های نامناسب و توصیه‌های اشتباه برخی پزشکان از مصرف داروها خودداری می‌کنند. سالمند شماره 3 گفت: «دکتر منو شست‌وشوی پرده گوش داده ولی پرده گوشم پاره شد. دیگه از ترس این موضوع داروهامو نمی‌خورم». همین‌طورسالمند شماره 1 بیان کرد: «دکتر چشمام رو خراب کرد. لیزر کرد و دو میلیون برا لیزرم گرفت». 
اغلب سالمندان به این موضوع اشاره می‌کردند که پزشکان به سالمندان در نوشتن داروها و توضیح درباره داروها اهمیت نمی‌دهند. سالمند شماره 10 اظهار کرد: «زمانی که میرم پیش دکترا بهم اهمیت نمیدن، حتی داروهامو چطوری بخورمم بهم نمیگن».
سالمندان ذکر می‌کردند که داروهای مصرفی برایشان عوارض به همراه داشته است که این عوارض از بیماری اولیه‌ای که داشته‌اند بدتر است. سالمند شماره 5 گفت: «برا گوشم دکتر گفته باید قطره مصرف کنی. چون اذیتم می‌کرد و گوشم صداهایی ازش می‌اومد، منم مصرفش رو قطع کردم». 
سالمندان شرکت‌کننده در مطالعه ادعا داشتند که داروهایشان زود تمام می‌شود و این موضوع بر مصرف داروها تأثیر می‌گذارد. سالمند شماره 13 بیان کرد: «داروهام زود تموم میشه، اصلا فکرشم نمی‌کنم می‌خواد تموم شه، انگار چیزی توشون نیست». 
بیشتر سالمندان اظهار داشتند که داروهای وارداتی خیلی بهتر از داروهای داخلی است، به‌طوری‌که بر روی مصرف داروها تأثیر مثبت دارد. سالمند شماره 9 اظهار کرد: «حتی دکترام می‌دونن داروهای خارجی بهتره. از دکترم سؤال کردم که چه نوع قرصی بخرم، اونم گفت که داروهای خارجی از ایرانی‌ها بهترن». 
برخی از سالمندان بیان می‌کردند که داروهایی که مصرف می‌کنند باعث ناراحتی‌ها و عوارضی برای آن‌ها می‌شود و اگر جایگزین‌های بهتری برای داروها باشد، مناسب‌تر است. سالمند شماره 13 گفت: «من مجبورم شیمی‌درمانی کنم و داروهایی رو بخورم. کاش به جای شیمی‌درمانی، درمان دیگه‌ای بود». 
سالمندان ذکر می‌کردند که به علت متعددبودن داروها نمی‌توانند همه را مصرف کنند و اگر داروهایشان یک یا دو قلم باشد بهتر می‌توانند آن‌ها را مصرف کنند. سالمند شماره 6 بیان کرد: «اگه داروهام یکی بود راحت‌تر بودم، چون داروهام زیادن نمی‌تونم همشون رو با هم بخورم. حالم رو بدتر می‌کنن». 
سالمندان شرکت‌کننده در مطالعه بیان می‌کردند زمانی که داروهایشان تمام شده است و یا به داروها دسترسی ندارند از داروهای دیگران استفاده می‌کنند، حتی اگر مثل داروهای خودشان نباشد. سالمند شماره 7 گفت: «بعضی وقتا که قرصام تموم میشه از قرصای همسرم استفاده می‌کنم، با اینکه یکی نیستن».
سالمندان شرکت‌کننده در مطالعه بیان می‌کردند بعضی اوقات که برای خرید دارو به داروخانه‌ها مراجعه می‌کنند، داروی مورد نظر آن‌ها در داروخانه نیست و مجبورند چندین داروخانه بروند و یا به هر نوعی از دیگر شهرهای کشور تهیه کنند. سالمند شماره 8 بیان کرد: «بعضی وقتا داروخونه‌ها داروهای منو ندارن و من مجبورم بدم بچه‌ها از تهران برام بیارن». 
سالمندان به این نکته اشاره می‌کردند که در برخی از داروخانه‌ها متصدی داروخانه فکر می‌کند آن‌ها سالمند هستند و سواد درستی ندارند و داروهای تاریخ‌گذشته به آن‌ها می‌دهد. سالمند شماره 14 اظهار کرد: «چند بار که به داروخونه رفتم بهم داروهای تاریخ‌گذشته دادن و دادم پسرم خوندشون فهمیدم».
بحث
مطالعه حاضر با هدف شناخت مشکلات اقدامات درمانی از دیدگاه سالمندان در مراکز بهداشتی‌درمانی شهر همدان صورت گرفت. تعداد شرکت‌کنندگان 15 نفر بود. این مطالعه کیفی با رویکرد تحلیل محتوا انجام گرفت. داده‌ها از طریق مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته در سال 1394 جمع‌آوری شد. تحلیل داده‌ها در مطالعه منجر به استخراج سه درون‌مایه اصلی علل مربوط به پزشکان، مشکلات مصرف دارو و کمبود داروها و یازده درون‌مایه فرعی شد.
نتایج مطالعه نشان داد سالمندان برای مصرف دارو با مشکلاتی روبه‌رو هستند که این مشکلات شامل مشکلات فردی و اجتماعی‌محیطی است. مطالعات دیگر ازجمله مطالعه یاوری و همکاران که در سال 1392 رابطه بین چنددارویی و عوامل اجتماعی جمعیت‌شناختی را در سالمندان آسایشگاه خیریه کهریزک بررسی کرد نشان داد سالمندان در زمینه مصرف دارو با مشکلاتی مواجه هستند و چنددارویی در بین سالمندان شایع است [19]. مطالعه نوتن‌بوم و همکاران (2014) با عنوان «مشکلات مصرف دارو از تجربه سالمندان» نشان داد سالمندان برای مصرف دارو مشکلات زیادی دارند [20]. مطالعات دیگری نیز در این زمینه به بررسی یک یا چند مشکل خاص در زمینه استفاده از داروها در سالمندان پرداخته‌اند [23-21]. سالمندان به علت وضعیت جسمانی و روحی‌روانی خود، مشکلات خانوادگی و محیطی و اقتصادی دارند و نسبت به دیگر گروه‌های جامعه مشکلات بیشتری در این زمینه دارند [26-24]، به‌طوری‌که در این مطالعه بیشتر سالمندان بیان کردند ناتوانی جسمی و ازکارافتادگی آن‌ها تأثیری منفی روی اقدامات درمانی آن‌ها گذاشته است. جامعه به ازکارافتادگی این افراد توجه چندانی نمی‌کند. انتظاری که جامعه از شخص سالمند دارد این است که مانند دوران میان‌سالی اقدامات درمانی خود را به‌خوبی انجام دهد و پیگیر باشد. اطرافیان نزدیک و خانواده شخص سالمند هم توجه کافی به آن‌ها نمی‌کنند و باعث بدترشدن وضعیت اقدامات درمانی در آن‌ها می‌شود.
از دیگر مشکلات سالمندان اهمیت‌ندادن پزشکان به سالمندان و بی‌اعتمادی به پزشکان از طرف سالمندان برای مصرف داروها و اقدامات درمانی است. در مطالعه محمدی و همکاران با عنوان «عوامل تسهیل‌گر و ممانعت‌کننده فرایند مراقبت سالمندان» مشخص شد نبود سیستم مراقبتی و بهداشتی مناسب برای سالمندان ازجمله کمبود متخصصان و پزشکان باتجربه در خصوص بیماری‌های سالمندان، بر سلامت سالمندان تأثیرگذار است [10]. 
بسیاری از سالمندان از بهتربودن داروهای خارجی نسبت به داروهای ایرانی صحبت می‌کردند و بیان کردند زمانی که این داروها را مصرف می‌کنند وضعیت بیماری‌شان بهتر می‌شود. همچنین سالمندان از متعددبودن داروها و اینکه با افزایش تعداد داروها مشکلات مصرف در آن‌ها بیشتر می‌شود شکایت داشتند. از طرف دیگر، ناآگاهی در زمینه مصرف داروها و فراموشی باعث افزایش مشکلات آن‌ها در زمینه مصرف دارو می‌شود. سالمندان برای تهیه و مصرف داروها نیز مشکلاتی را در ارتباط با داروخانه‌ها در سطح شهر بیان ‌کردند؛ ازجمله اینکه داروهایشان در داروخانه‌ها موجود نیست. احتمالاً این موضوع را می‌توان این‌چنین بیان کرد که به علت زیر پوشش‌نبودن برخی داروها توسط سازمان‌های بیمه و گران‌بودن داروها، داروخانه‌ها از خرید و عرضه چنین داورهایی خودداری می‌کنند. همین‌طور سالمندان به علت گران‌بودن داروها از آن‌ها صرف نظر می‌کردند، زیرا بیشتر سالمندان بیمه مناسب و درآمد کافی نداشتند. بیشتر داروهای مورد نیاز سالمندان وارداتی بود که این موضوع در مشکلات داوریی آن‌ها تأثیر نامطلوب می‌گذارد، زیرا سالمندان خرید دارو را به علت کمبود در داروخانه‌ها به تعویق می‌اندازند.
در مطالعه کیفی حاضر نقاط قوتی وجود داشت؛ ازجمله اینکه این پژوهش تنها مطالعه کیفی‌ای بود که در سطح کشور در زمینه مشکلات مصرف دارو از دیدگاه سالمندان صورت گرفته بود. همچنین روش مصاحبه مطالعه یکی از دیگر نقاط قوت بود. 
نتیجه‌گیری نهایی
بر اساس نتایج حاصل از این مطالعه، سالمندان شرکت‌کننده مشکلات متعددی را برای اقدامات درمانی بیان کردند که در این بین عوامل مرتبط با پزشک، مشکلات مصرف دارو و کمبود دارو از مهم‌ترین موارد بود. همچنین نتایج مطالعه نشان داد سالمندان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی‌درمانی شهر همدان دچار برخی مشکلات مرتبط با اقدامات درمانی بودند. نتایج این مطالعه به شناسایی چالش‌های اقدامات درمانی در سالمندان تأکید می‌کند، به‌طوری‌که پس از بررسی مشکلات، با آموزش‌ها و مداخلات مناسب می‌توان به سالمندان در این زمینه کمک کرد. با توجه به اهمیت مطالعات در این زمینه و کمبود چنین مطالعاتی، می‌توان از اولویت‌های تحقیقاتی در زمینه سالمندی در مراکز علمی استفاده کرد. مسئولان نیز می‌توانند از یافته‌های حاصل از پژوهش به منظور برنامه‌ریزی و مداخلات مناسب برای این گروه استفاده کنند.
از محدودیت‌های مطالعه می‌توان به وجود تفاوت‌های قومی، فرهنگی و اقتصادی و روش زندگی در افراد شرکت‌کننده در مطالعه اشاره کرد. افراد با پیشینه قومی، موقعیت جغرافیایی و اقتصادی و اجتماعی متفاوت، احتمالاَ نگرش‌های متفاوتی نسبت به موضوع مصرف دارو و مشکلات مربوط به آن خواهند داشت. از دیگر محدودیت‌ها می‌توان به انجام طرح در مراجعان به درمانگاه‌ها اشاره کرد. شاید با مراجعه به دیگر نقاط مثل مطب‌های خصوصی یا بیمارستان‌ها نتایج کامل‌تری به دست می‌آمد. 
تشکر و قدردانی
نویسندگان این مقاله بر خود لازم می‌دانند از دانشگاه علوم پزشکی همدان به دلیل پشتیبانی مالی از این پژوهش در قالب طرح تحقیقاتی مصوب مرکز پژوهش دانشجویان با شماره طرح 9403121229 و کد اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی همدان به شماره UMSHA.REC.1394,2 و همچنین از همکاری کارکنان محترم مرکز بهداشت شهرستان همدان و نیز تمام سالمندانی که در مراحل پژوهش محققان را یاری کردند تشکر و قدردانی به عمل آورند. 

References
[1]Halter J, Ouslander J, Tinetti M, Studenski S, High K, Asthana S. Hazzard's geriatric medicine and gerontology. New York: Mc Graw Hill; 2009.

[2]Abedi HA, Alavi M. [The experiences of health care team and elderly in-patients about concept of “elderly patients’ education” in a hospital affiliated to Isfahan unifersity of medical sciences (Persian)]. Iranian Journal of Medical Education. 2007; 7(1):93-100.

[3]Salarvand S, Abedi HA. [Causes and motivations of elderly home residency from residents' point of view (Persian)]. Feyz Journals of Kashan University of Medical Sciences. 2008; 12(2):55-61.

[4]World Health Organization. Aging and life course [Internet]. 2011 [Cited 2011 May 13]. Available from: http://www.who.int/ageing/age-friendly-world/en/
Statistical Centre of Iran. [The overall results of the general census of population and housing 2006-2007 (Persian). Tehran: Statistical Centre of Iran; 2007.

[5]United Nations. World population ageing: 1950-2050 [Internet]. 2002 [Updated 2012 June 12]. Available from: http://www.un.org/esa/population/publications/worldageing19502050/

[6]Bond J. Quality of life and older people. New York: McGraw-Hill Education; 2004.

[7]Maas ML, Buckwalter KC, Hardy MD, Tripp-Reimer T. Nursing care of older adults: Diagnoses, interventions, and outcomes. Philadelphia: Mosby; 2001.

[8]Rasel M, Ardalan A. [The future of ageing and its health care costs: A warning for health system (Persian)]. Iranian Journal of Aging. 2007; 2(2):300-5.

[9]Mohammadi Shah Bolaghi F, Dabaghi F, Yadavar Nikravesh M. [Facilitator and barrier factors in family caregiving process of iranian frail elderly: A qualitative study (Persian)]. Iran Journal of Nursing 2008; 21(55):55-65.

[10]Delshad Noghabi A, Darabi F, Baloochi Beydokhti T, Shareinia H, Radmanesh R. [Irrational use of medicine status in elderly population of Gonabad (Persian)]. Quarterly of the Horizon of Medical Sciences. 2014; 19(5):49-56.

[11]Samadi S, Bayat A, Taheri M, Joneid BS, Roozbahani N. [Knowledge, attitude and practice of elderly towards lifestyle during aging (Persian)]. Journal of Qazvin University of Medical Sciences. 2007; 11(1): 83-84.

[12]Speziale HS, Streubert HJ, Carpenter DR. Qualitative research in nursing: Advancing the humanistic imperative. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2011.

[13]Graneheim U, Lundman B. Qualitative content analysis in nursing research: Concepts, procedures and measures to achieve trustworthiness. Nurse Education Today. 2004; 24(2):105–12. doi: 10.1016/j.nedt.2003.10.001

[14]Molazade T, Honarbakhsh AR, Akrami AL, Tohidi I. [Report of exprience and function: Assessment of knowledge and practice in the field of consumption of food of elderly people of ages 60-69 in Esfarāyen 2009 (Persian)]. Paper presented at The 2nd National Conference and The 1st International Conference on Experiences and Good Functioning in Primary Health Care System. 30 October to 1 November 2012; Bojnoord, Iran.

[15]Heidari Abedi H, Lali M, Keyvanniya S, Nikbakht A. [Life experiences of older people who are used to spend their time in parks (Persian)]. Journal of Qualitative Research in Health Sciences. 2013; 2(2):184-93.

[16]Morse J, Richards L. Read me first for a user’s guide to qualitative research. New York: Sage Publications; 2002.

[17]Adib Hajbagheri M, Parvisi S, Salsali M. [Qualitative research methods (Persian)]. Tehran: Boshra; 2011.

[18]Yavari HR, Akbari Kamrani AA, Bakhshi E, Saboor M, Sahhaf R. [Association between polypharmacy and socio-demographic factors among elderly residents of Kahrizak charity foundation, Tehran, 2010-2011 (Persian)]. Iranian Journal of Ageing. 2014; 8(4):7-14.

[19]Notenboom K, Beers E, van Riet-Nales DA, Egberts TCG, Leufkens HGM, Jansen PAF, et al. Practical problems with medication use that older people experience: A qualitative study. Journal of the American Geriatrics Society. 2014; 62(12):2339–44. doi: 10.1111/jgs.13126

[20]Ruscin JM, Semla TP. Assessment of medication management skills in older outpatients. Annals of Pharmacotherapy. 1996; 30(10):1083–8. doi: 10.1177/106002809603001003

[21]Nikolaus T, Kruse W, Bach M, Specht-Leible N, Oster P, Schlierf G. Elderly patients' problems with medication. European journal of clinical pharmacology. 1996; 49(4):255-9. doi: 10.1007/bf00226324

[22]Stegemann S, Ecker F, Maio M, Kraahs P, Wohlfart R, Breitkreutz J, et al. Geriatric drug therapy: Neglecting the inevitable majority. Ageing Research Reviews. 2010; 9(4):384–98. doi: 10.1016/j.arr.2010.04.005

[23]Philbert D, Notenboom K, Bouvy ML, van Geffen ECG. Problems experienced by older people when opening medicine packaging. International Journal of Pharmacy Practice. 2013; 22(3):200–4. doi: 10.1111/ijpp.12070

[24]Tordoff J, Simonsen K, Thomson WM, Norris PT. It’s just routine: A qualitative study of medicine-taking amongst older people in New Zealand. Pharmacy World & Science. 2009; 32(2):154–61. doi: 10.1007/s11096-009-9361-5

[25]Van Geffen EC, Meuwese E, Philbert D, Bouvy ML. Problems with medicine packages: Experiences reported to a dutch medicine reporting system. Annals of Pharmacotherapy. 2010; 44(6):1104–9. doi: 10.1345/aph.1p052