مقدمه
بهبود شرایط زندگی و افزایش طول عمر و امید به زندگی منجر به ظهور پدیده سالمندی در جوامع شده است. این پدیده یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی خصوصاً برای ارائه‌کنندگان خدمات بهداشتی و درمانی است [1]. در حال حاضر، بیشترین نرخ رشد جمعیتی در دنیا متعلق به گروه سالمندان (جمعیت 60 سال و بالاتر) است. انتظار می‌رود جمعیت سالمندان دنیا تا سال 2050 سه برابر سال 2000 شود و به دو میلیارد سالمند برسد [2]. ایران نیز به عنوان یک کشور در حال توسعه به دلیل رشد جمعیتی مربوط به دهه 1360 با جمعیت بیش از حد انتظار سالمندان در آینده روبه‌رو است. انتظار می‌رود جمعیت سالمندان ایران از 8 درصد کنونی به 22 درصد در سال 1425 افزایش پیدا کند. این بحران جمعیتی پدیده سونامی سالمندان ایران را ایجاد خواهد کرد [4 ،3]. تأثیر افزایش جمعیت سالمندی در مطالعات متعددی بررسی شده است [9-5]. با افزایش تدریجی تعداد سالمندان در جامعه، نیازهای بهداشتی و درمانی آن‌ها نیز افزوده می‌شود. با این حال بسیاری از جوامع آمادگی لازم برای رویارویی با پدیده سالمندی و پیامدهای بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی آن را ندارند [10]. این تغییرات جمعیت‌شناختی به همراه تغییر الگوی همه‌گیر شناختی بیماری‌ها در سنین سالمندی به سوی بیماری‌های مزمن موجب شده است که عرضه امکانات و خدمات درمانی به خصوص دارو به سالمندان با مشکلات جدی مواجه شود [11]. 
داروخانه ها از جمله مراکز خدماتی ضروری و حیاتی هستند که دسترسی بیماران به آن‌ها اهمیت زیادی دارد. استفاده از دارو یکی از زنجیره‌های مهم درمان بیماری است و مصرف درست و اصولی دارو در بسیاری از موارد موجب بهبود بیماری می‌شود [12]. یکی از جامع‌ترین ابزارهای برآورد میزان رضایت از داروخانه‌ها، پرسش‌نامه 44 سؤالی مک گیگان و همکاران (1989) است که دارای 10 مقیاس است [13]. نتایج مطالعه خانفر و همکاران نشان داد که رفتار حرفه‌ای داروسازان بر نگرش مثبت بیماران اثر مثبت دارد [14]. از آنجا که رفتار افراد تحت تأثیر نگرش متقابل آن‌هاست و داروسازان نقش بسیار مهمی در سلامت عمومی جامعه ایفا می‌کنند، نگرش متقابل مراجعان به خصوص سالمندان به داروخانه و داروساز می‌تواند بر وضعیت سلامت جامعه اثرگذار باشد [15]. 
تاکنون مطالعه‌ای درباره داروخانه‌های دوستدار سالمند منتشر نشده است و اکثر پژوهش‌ها به مطالعه سلامت و پرستاری از سالمندان و میزان رضایت از مراکز درمانی، داروخانه‌ها، بیمارستان‌ها و جوامع دوستدار سالمند پرداخته‌اند. سازمان بهداشت جهانی  (WHO)مفاهیم بیمارستان دوستدار کودک، برنامه محیط زیست دوستدار سالمند [16]، جوامع [17] و بیمارستان دوستدار سالمند را توسط پارک و استیونسن در سال 1999 [18] و همچنین توسط پارک و برند در سال 2004 [19] ارائه کرد. در سال 2009، چیو و چن [20] چارچوبی را برای ارتقای سلامت، کرامت و مشارکت سالمندان بستری‌شده در بیمارستان ارائه کردند. در سال 2005، پروژه شهرهای دوستدار سالمند در 33 شهر در دنیا آغاز شد [21]. از سویی باید به سمت داروخانه های دوستدار سالمند نیز پیش رفت.
برنامه‌ریزی برای سالمندان جزو مهم سیاست‌گذاری‌های سلامت است. با توجه به وجود مشکلات جسمی و روحی فراوان در سالمندان، باید به اقدامات کاهنده این مشکلات توجه ویژه شود. روزبه‌روز تعداد افراد مراجعه‌کننده به داروخانه‌ها در حال افزایش است. همچنین با توجه به افزایش روزافزون جمعیت سالمندی کشور ایران و متعاقب آن افزایش نیاز به دارو و همچنین مراجعه بیشتر افراد سالمند به داروخانه‌ها، این مطالعه با هدف ارزیابی داروخانه‌های شهر شیراز با معیار داروخانه دوستدار سالمند انجام شد.
روش مطالعه
این مطالعه به صورت مقطعی، توصیفی‌تحلیلی انجام شده است. جامعه مورد مطالعه تمامی داروخانه‌های بیمارستانی شهر شیراز بود که به صورت سرشماری 33 داروخانه وارد مطالعه شد. پس از انتخاب داروخانه‌ها و در صورت رضایت آن‌ها برای ورود به مطالعه، از چک‌لیست محقق‌ساخته «قابلیت تبدیل داروخانه‌ها به داروخانه‌های دوستدار سالمند» استفاده شد. برای تعیین مؤلفه‌های ابزار پژوهش از روش بارش افکار استفاده شد؛ به این صورت که 10 متخصص سلامت سالمندی و داروساز انتخاب و پس از برگزاری جلسه هم‌اندیشی، مؤلفه‌ها استخراج شدند که در نهایت پرسش‌نامه شامل چهار حیطه فیزیکی (7 سؤال)، مراقبتی (16 سؤال)، تأمین و تدارکات خدمات دارویی (4 سؤال) و عاطفی (1 سؤال) که در مجموع 28 سؤال در طیف سه قسمتی لیکرت (خیر=1، تا حدودی=2، بله=3) به دست آمد. همچنین دو سؤال نوع داروخانه (دولتی یا خصوصی) و نوع مالکیت (آموزشی، واگذاری، ملکی، استیجاری، آموزشی ملکی، واگذاری استیجاری و واگذاری ملکی) نیز مطرح شدند.
برای تعیین روایی صوری، ابزار مذکور  به 10 نفر متخصص سلامت سالمندی و داروساز داده شد. آن‌ها بعد از مطالعه چک‌لیست آن را برای سنجش «قابلیت تبدیل داروخانه‌ها به داروخانه‌های دوستدار سالمند» قابل قبول ارزیابی کردند. در این مرحله سؤالات مورد بررسی، از نظر ساده بودن، مرتبط بودن و قابل فهم بودن ارزیابی شدند. بیشتر سؤالات برای هر یک از معیارها درصد 100 را به خود اختصاص دادند. با توجه به درصدهای به‌دست‌آمده بیانگر روایی محتوایی بسیار بالای ابزار است. ضریب همبستگی درون گروهی (ICC) محاسبه‌شده برای چهار حیطه پرسش‌نامه در آزمون و باز آزمون 85/0 به دست آمد. این میزان، همبستگی خیلی زیاد بین آزمون را مشخص می‌کند [22]. پایایی داخلی، همبستگی بین سؤالات یک آزمون است که اغلب برای محاسبه آن ضریب همبستگی آلفای کرونباخ محاسبه می‌شود. نتایج نشان داد که ضریب آلفای کرونباخ 9/0 به دست آمد؛ این عدد نشان می‌دهد که ابزار سنجش دارای پایایی داخلی خیلی خوب است [23].
نمره‌دهی پرسش‌نامه به این صورت بود که داروخانه‌هایی که نمره 28 تا 42 گرفتند از لحاظ داروخانه دوستدار سالمند در سطح ضعیف، نمره 43 تا 56 متوسط، نمره 57 تا 70 خوب و 71 تا 84 خیلی خوب بودند. محققان با نظرخواهی از مسئولان فنی داروخانه‌ها چک‌لیست را تکمیل کردند. در راستای تحلیل داده‌ها و آزمودن فرضیه‌ها و پاسخ به سؤال‌های پژوهش، از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 23 و آزمون‌های آماری کروسکال والیس، من ویتنی و کای دو استفاده شد.
یافته‌ها
در مجموع 33 داروخانه برای تکمیل چک‌لیست همکاری کردند که از بین آن ها 19 داروخانه دولتی و 14 داروخانه خصوصی بودند. فراوانی نوع و مالکیت داروخانه‌های بیمارستانی در جدول شماره 1 نشان داده شده است.

میانگین و انحراف معیار هرکدام از حیطه‌های مختلف چک‌لیست داروخانه‌های دوستدار سالمند در جدول شماره 2 نشان داده شده است.
متوسط نمره قابلیت تبدیل داروخانه‌ها به داروخانه‌های دوستدار سالمند 52/50 به دست آمد که بیانگر سطح متوسط داروخانه‌های شهر شیراز از لحاظ دوستدار سالمند بودند. جدول شماره 3 سطح‌بندی داروخانه‌های سطح شیراز را از لحاظ دوستدار سالمند نشان می‌دهد.
نتایج حاصل از بررسی ارتباط  بین نوع داروخانه و نمره نهایی قابلیت تبدیل داروخانه‌های دوستدار سالمند نشان داد که ارتباط معناداری بین آن‌ها وجود ندارد (9/0=P).
نتایج حاصل از آزمون کروسکال والیس برای تعیین ارتباط نمره نهایی داروخانه‌های دوستدار سالمند با مالکیت داروخانه نیز نشان داد که ارتباط معناداری بین این دو متغیر وجود نداشت (84/0=P).
بحث
بیمارستان‌ها و داروخانه‌های دوستدار سالمند در واقع امکانات درمانی و بهداشتی وسیعی را برای جمعیت بسیار بزرگی از سالمندان مهیا می‌کنند. برخی از خدماتی که برای مراکز درمانی و داروخانه‌های دوستدار سالمند ارائه می‌شوند شامل دسترسی آسان، احترام به سالمندان، تأمین الزامات و داروهای مورد نیاز سالمندان و محیطی مناسب برای سالمندان است [26-24].

نتایج مطالعه ما نشان داد که فقط یک داروخانه دولتی در سطح بسیار خوب از لحاظ دوستدار سالمند وجود دارد. این موضوع نشان می‌دهد که راه بسیار طولانی برای رسیدن به هدف تبدیل شدن داروخانه‌های بیمارستانی به دوستدار سالمند در پیش داریم.
نتایج بررسی‌های محقق در پایگاه داده‌های مختلف نشان داد که مطالعه‌ای در زمینه داروخانه‌های دوستدار سالمند انجام نشده است که این موضوع می‌تواند ناشی از جدید بودن موضوع، توجه‌نکردن سیاست‌گذاران کشور به مقوله مهم سالمندی و در نتیجه آن طراحی‌نکردن ابزار یکپارچه ملی برای سنجش وضعیت داروخانه‌های کشور از دیدگاه دوستدار سالمند بودن باشد. بنابراین در این زمینه سعی شد از مقالات با بیشترین ارتباط با موضوع مذکور استفاده شود. با توجه به یافته‌های تحقیق بیشترین نمره ابعاد داروخانه‌های دوستدار سالمند متعلق به بعد عاطفی بود، همچنین میانگین نمره در داروخانه‌های دولتی(63/0±789/2) و خصوصی(484/0±878/2) تفاوت چندانی با هم نداشتند. 
با توجه به اینکه سالمندان از لحاظ عاطفی و روحی آسیب‌پذیرترند، داروخانه‌ها توجه بیشتری به این بعد داشتند. در همین خصوص یافته‌های مطالعات حاکی از آن است که اگر با سالمندان در داروخانه ها با احترام برخورد شود، سالمندان خود را جزئی از جامعه می‌بینند و عواطف و احساساتشان تقویت می‌شود و در نهایت این موضوع موجب بهبود سلامت روان آنان می‌شود. میزان استفاده از دارو و متعاقب آن مراجعه به داروخانه در وضعیت سلامت روانی و عاطفی سالمندان تأثیرگذار است. سالمندانی که وضعیت عاطفی خوبی دارند، کمتر به داروخانه‌ها مراجعه می‌کنند [27]. در همین خصوص آناستاسی و همکاران معتقدند که هم‌زمان با سالمندی جوامع، داروسازان روزانه با مشکلات سالمندی دست‌به‌گریبانند و در این راستا ضرورت دارد که داروسازان تعاملات هرچه بیشتری با این افراد در جهت بهبود و افزایش کیفیت زندگی آنان داشته باشند [28].
میانگین نمره بعد فیزیکی در داروخانه‌های دولتی (423/0±977/1) و خصوصی (395/0±122/2) مطلوب گزارش شد. در همین رابطه مطالعات نشان می‌دهد شیوع اختلالات عضلانی و اسکلتی، تعادلی، بینایی، افت فشارخون وضعیتی در سالمندان باعث می‌شود که این گروه در محیط داروخانه‌ها آسیب‌پذیرتر باشند [31-29]؛ بنابراین توجه هرچه بیشتر به امکانات محیطی و فیزیکی مناسب سالمندان باید در اولویت قرار گیرد. در همین خصوص کامرون و موریس معتقدند برای طراحی یک مدل مناسب سالمندان در داروخانه باید به ارائه اطلاعات و مشاوره داروساز و دسترسی به محصولات دارویی در محیطی مناسب سالمند توجه شود [32]. سایر یافته‌های حاضر، امکانات فیزیکی از جمله وجود آسانسور، نرده و پله در داروخانه‌های شهر شیراز را نسبتاً مناسب گزارش کرد. بدیهی است وجود امکانات مذکور می‌تواند موجب کاهش لیز خوردن، سقوط و شکستگی اندام سالمندان و همچنین کاهش آسیب‌پذیری و ارتقای سلامت این گروه و صرفه‌جویی در هزینه‌ها شود. از سوی دیگر ویژگی‌های محیطی داروخانه‌ها باید از نظر ظاهری مرتب به نظر برسد و تهویه مطبوع در تابستان و زمستان داشته باشد. 
بررسی نتایج بعد تأمین و تدارکات خدمات دارویی نشان داد که داروخانه‌های دولتی (727/0±842/1) نسبت به داروخانه‌های خصوصی (61/0±625/1) دارای وضعیت بهتری هستند که این موضوع می‌تواند ناشی از ویژگی‌های رقابتی بین این داروخانه‌ها در فضای کسب‌و‌کار برای بازاریابی و جذب مشتری بیشتر باشد، اما به دلیل اینکه بسیاری از داروهای مورد نیاز سالمندان به صورت دولتی تأمین می‌شود و داروخانه‌های خصوصی به دلیل هزینه‌های بسیار زیاد این داروها تمایلی به تأمین آن‌ها ندارند، ضرورت دارد نهادهای نظارتی بر تأمین این امکانات از سوی داروخانه‌های دولتی نیز اقدامات مؤثر انجام دهند. در جوامع مختلف، سالمندان بیشترین مصرف‌کننده دارو هستند، به همین سبب درنظرگرفتن‌ نیاز دارویی آن‌ها مستلزم هماهنگی فرابخشی بین سازمان‌های مختلف دولتی و خصوصی است. همچنین داروهای مشابه موجب می‌شود سالمند در مصرف این داروها دچار خطا شود که زمینه‌ساز اختلالات دارویی است [33]. بنابراین باید آگاهی سالمندان نسبت به شکل‌های مختلف داروها افزایش یابد.
نتایج حاصل از بررسی ارتباط بین نوع و مالکیت داروخانه با نمره نهایی قابلیت تبدیل داروخانه‌های دوستدار سالمند نشان داد که ارتباط معناداری بین آن‌ها وجود ندارد. به عبارت دیگر، با توجه به اینکه در این شهر، برخی داروخانه‌ها با سیستم دولتی توسط بیمارستان اداره می‌شود و برخی دیگر به بخش خصوصی واگذار شده است، این تفاوت نداشتن می‌تواند چنان تفسیر شود که در بیمارستان‌های دولتی فارغ از اداره دولتی یا واگذاری داروخانه، هنوز بحث سالمندان و الزامات مدنظر آن‌ها برای مسئولان به عنوان یک دغدغه جدی تلقی نمی‌شود.
برخی از محدودیت‌های مطالعه شامل همکاری‌نکردن بعضی از داروخانه‌ها برای جمع‌آوری داده‌ها با اطمینان دادن از محرمانه بودن اطلاعات حل شد. همچنین تعداد کم داروخانه‌های بیمارستانی شهر شیراز نیز محدودیت دیگر این مطالعه بود.
در یک جمع‌بندی کلی، داده‌های این مطالعه می‌تواند به عنوان راهنمایی برای تبدیل شدن سایر داروخانه‌های کشور به داروخانه دوستدار سالمند کمک کند. به نظر می رسد ابزار پژوهش حاضر بتواند به ارزیابی داروخانه‌ها از جنبه تبدیل شدن به داروخانه دوستدار سالمند مفید باشد. طبیعی است انجام مطالعات بیشتر در سطح ملی در این زمینه می‌تواند به سیاست‌گذاران سلامت در راستای برنامه‌ریزی صحیح و منطقی برای سالمندان و در نتیجه جلوگیری از افزایش بار بیماری‌های ذهنی، روحی و جسمی در سالمندان کمک کند.
نتیجه‌گیری نهایی
با توجه به افزایش روزافزون افراد سالمند و مسن شدن جامعه، آمادگی داروخانه‌های شهر شیراز برای ارائه خدمات به سالمندان یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات در بلندمدت است. با سیاست‌گذاری صحیح و مناسب روی سیستم‌های مراقبت بهداشتی و درمانی به ویژه داروخانه‌ها، می‌توان مشکلات سالمندان را در آینده کاهش داد. همچنین با پیشروی به سمت داروخانه‌های دوستدار سالمند، جوامع دوستدار سالمند و جمعیت‌های دوستدار سالمند می‌توان جامعه را برای آینده که با جمعیت بسیار بزرگی از سالمندان مواجه‌ایم، آماده کرد.
تشکر و قدردانی
از تمامی سرپرستان و کارمندان داروخانه‌های شهر شیراز و همچنین مرکز تحقیقات مدیریت سلامت و منابع انسانی و معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شیراز به خاطر همکاری در اجرای این پژوهش کمال قدردانی و تشکر را داریم. این پژوهش حامی مالی نداشته است.

[1]Kinsella K, Phillips DR. Global aging: The challenge of success. Population Bulletin. 2005; 60(1):5-42.

[2]World Health Organization. 10 facts on ageing and the life course. Geneva: World Health Organization; 2011.

[3]Statistical Center of Iran. [Statistical year book of Iran (Persian)]. Tehran: Statistical Center of Iran; 2007.

[4]Noroozian M. The elderly population in Iran: An ever growing concern in the health system. Iranian Journal of Psychiatry and Behavioral Sciences. 2012 ; 6(2):1-6. PMCID: PMC3940007

[5]Howe AL. Health care costs of an aging population: The case of Australia. Reviews in Clinical Gerontology. 1997; 7(4):359–65. doi: 10.1017/s0959259897007491

[6]Arokiasamy JT. Malaysia's ageing population: challenges in the new millennium. Medical Journal of Malaysia. 1999; 54(4):429-32. PMID: 11072458

[7]Oliver AJ, Ikegami N, Ikeda S. Japan's aging population. PharmacoEconomics. 1997; 11(4):306–18. doi: 10.2165/00019053-199711040-00002

[8]Polder JJ, Barendregt JJ, van Oers H. Health care costs in the last year of life—The Dutch experience. Social Science & Medicine. 2006; 63(7):1720–31. doi: 10.1016/j.socscimed.2006.04.018

[9]Rice DP, Fineman N. Economic implications of increased longevity in the United States. Annual Review of Public Health. 2004; 25(1):457–73. doi: 10.1146/annurev.publhealth.25.101802.123054

[10]De Boer AGE., Wijker W, de Haes HCJ. Predictors of health care utilization in the chronically ill: A review of the literature. Health Policy. 1997; 42(2):101–15. doi: 10.1016/s0168-8510(97)00062-6

[11]Hemingway H, Stafford M, Stansfeld S, Shipley M, Marmot M. Is the SF-36 a valid measure of change in population health? Results from the Whitehall II study. BMJ. 1997; 315(7118):1273–9. doi: 10.1136/bmj.315.7118.1273

[12]Tavakoli R. [Effect of important variables; Economic, social and cultural on self-medication (Persian)]. Daneshvar Medicine. 2001; 8(34):9-12.

[13]MacKeigan LD, Larson LN. Development and validation of an instrument to measure patient satisfaction with pharmacy services. Medical Care. 1989; 27(5):522–36. doi: 10.1097/00005650-198905000-00007

[14]Khanfar NM, Zapantis A, Alkhateeb FM, Clauson KA, Beckey C. Patient attitudes toward community pharmacist attire. Journal of Pharmacy Practice. 2013; 26(4):442–7. doi: 10.1177/0897190012465956.

[15]Eades CE, Ferguson JS, O’Carroll RE. Public health in community pharmacy: A systematic review of pharmacist and consumer views. BMC Public Health. 2011; 11:582. doi: 10.1186/1471-2458-11-582

[16]World Health Organization. WHO age-friendly environments programme. Geneva: World Health Organization; 2011.

[17]Lui CW, Everingham JA, Warburton J, Cuthill M, Bartlett H. What makes a community age-friendly: A review of international literature. Australasian Journal on Ageing. 2009; 28(3):116–21. doi: 10.1111/j.1741-6612.2009.00355.x

[18]Parke B, Stevenson L. Creating an elder-friendly hospital. Healthcare Management Forum. 1999; 12(3):45–8. doi: 10.1016/s0840-4704(10)60717-x

[19]Parke B, Brand P. An elder-friendly hospital: Translating a dream into reality. Nursing Leadership. 2004; 17(1):62–77. doi: 10.12927/cjnl.2004.16344

[20] Chiou ST, Chen LK. Towards age-friendly hospitals and health services. Archives of Gerontology and Geriatrics. 2009; 49:S3–S6. doi: 10.1016/s0167-4943(09)70004-4

[21]World Health Organization. Global age-friendly cities: A guide. Geneva: World Health Organization; 2007.

[22]Lobindo-Wood G, Haber J. Nursing research: Methods and critical appraisal for evidence-based practice. Philadelphia: Mosby; 1994.

[23]Nunnally JC, Bernstein IH. Psychometric theory. New York: McGraw-Hill; 1987.

[24]World Health Organization. Age-friendly primary health care centres toolkit: Geneva: World Health Organization; 2008.

[25]Rashmi MR. Senior friendly hospitals in Bangalore city-development and application of criteria [PhD thesis]. Karnataka, Bangalore: Rajiv Gandi University of Health Sciences; 2010.

[26]Augustine V. Senior friendly hospital strategy; Needs and challenges. A study in a selected hospital [PhD thesis]. Karnataka, Bangalore: Rajiv Gandi University of Health Sciences; 2010.

[27]Sushma M. Community aged care packages: How do they compare? Canberra: Australian Institute of Health and Welfare; 1997.

[28]Anastasia E, Estus E. Living in an older adult community: A pharmacy student’s experience. Consultant Pharmacist. 2013; 28(12):762-9. doi: 10.4140/TCP.n.2013.762. 

[29]Vu T, Finch CF, Day L. Patterns of comorbidity in community-dwelling older people hospitalised for fall-related injury: A cluster analysis. BMC Geriatrics. 2011; 11:45. doi: 10.1186/1471-2318-11-45

[30]Sibley KM, Voth J, Munce SE, Straus SE, Jaglal SB. Chronic disease and falls in community-dwelling Canadians over 65 years old: a population-based study exploring associations with number and pattern of chronic conditions. BMC Geriatrics. 2014; 14(1). doi: 10.1186/1471-2318-14-22

[31]Salarvand S, Birjandi M, Shamshiri M. [Assessing prevalence of fallings and their relation with chronic conditions for older people living in Khoramabad, Iran (Persian)]. The Horizon of Medical Sciences. 2008; 13(4):59-65.

[32]Cameron K, Morris A. Creating a Senior-Friendly Pharmacy. The consultant pharmacist. American Society of Consultant Pharmacists. 2008; 23(12):962–75. doi: 10.4140/tcp.n.2008.962Orlu-Gul 

[33]Orlu-Gul M, Raimi-Abraham B, Jamieson E, Wei L, Murray M, Stawarz K, et al. Public engagement workshop: How to improve medicines for older people? International Journal of Pharmaceutics. 2014; 459(1-2):65–9. doi: 10.1016/j.ijpharm.2013.11.024.