مقدمه
در دنیای امروز جامعه‌ای را توسعه‌یافته می‌دانند که در کنار شاخص‌های اقتصادی و جمعیتی نظیر تولید ناخالص ملی، میزان امید به زندگی، ساخت سنی و جنسی جمعیت و شاخص‌های دیگر از نظر علمی نیز برجسته و توسعه‌یافته باشد.گسترش علم و تولید علم از ملزومات توسعه علمی هر جامعه‌ای به شمار می‌رود، زیرا تولید علم، معتبرترین شاخص سنجش رتبه و جایگاه علمی کشورهاست. تعداد پژوهش‌ها، مقاله‌های علمی، مجله‌ها و فصلنامه‌ها و نشریات علمی کشور از شاخص‌های ارزیابی جایگاه علمی کشورهاست. این موارد از اصلی‌ترین قالب‌های انتقال دانش در سطح علمی و تحقیقی به حساب می‌آید و در مجامع بین‌المللی کانون توجه را به خود جلب کرده است تا حدی که اختراعات، اکتشافات و یافته‌های نوین را می‌توان در چارچوب همین محمل‌های خاص اطلاعاتی پیدا کرد که تا حد امکان تخصصی شده‌اند [2 ،1]. 
ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ و اهمیت والایی که ﻣﺠﻠﻪ‌های ﻋﻠﻤﯽ در ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ دارند، ﻻزم اﺳﺖ به صورت دوره‌ای از نظر ﻋﻠﻤﯽ ارزیﺎﺑﯽ شوند، چراکه ارزیابی دوره‌ای مجلات علمی‌پژوهشی می‌تواند سیاست‌گذاران عرصه علم و دانش کشور را در برنامه‌ریزی سیاست‌های پژوهشی، ارزیابی وکنترل پیشرفت‌های حاصل و ارتقای کیفیت فعالیت‌های پژوهشی یاری دهد. ارزیابی اعتبار علمی از نظر محتوایی و استنادی بر اساس ملاک‌ها، معیارها و استانداردهای علمی یکی از فرایندهای رایجی است که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مسئولان نشریات به منظور بررسی نقاط قوت و ضعف نشریات انجام می‌دهند. تحلیل محتوایی و استنادی به عنوان منبع رسمی تبادل اطلاعات در جامعه علمی و دانشگاهی از روش‌های علمی و معتبر برای ارزشیابی مقالات یک نشریه است. نتایج و یافته‌های این روش می‌تواند دست‌اندرکاران نشریات را برای ارتقای محتوای نشریه و تدوین شیوه‌نامه‌های استاندارد به منظور تدوین مقالات یاری کند [3]. 
بسیاری از نشریات و مجلات در ایران و خارج از ایران با استفاده از این دو روش به ارزیابی خود پرداخته‌اند؛ برای مثال، ریاحی‌نیا و نوابی‌نژاد (2012) به تحلیل محتوایی و استنادی مقالات فصلنامه تحقیقات زنان از سال 1386 تا 1389 پرداختند. نتایج نشان داد بیشترین موضوعات به اشتغال و کارآفرینی زنان (67/16 درصد) اشاره دارد. بیشترین نوع تحقیق (7/56 درصد) از نوع توصیفی است و به طور متوسط 3/44 درصد از منابع را کتاب‌ها تشکیل داده‌اند [1]. 
باب‌الحوائجی و یزدیان‌راد در تحلیل محتوایی مقالات مجلات تخصصی کتابداری و اطلاع‌رسانی درباره ترویج کتابخوانی و کتابخانه‌های کودکان از سال 1378 تا 1387 به این نتیجه رسیدند که 52 عنوان (6/3 درصد) از این مقالات به ترویج کتابخوانی و 27 عنوان (8/1 درصد) به مقوله کتابخانه‌های کودکان پرداخته‌اند. از کل مقالات بررسی‌شده، 9/94 درصد تألیفی و 5/1 درصد ترجمه بودند [4]. تهمتن و همکاران در تحقیق خود به عنوان عوامل مؤثر در تعداد استنادات در سال 1394 به این نتیجه رسیدند که سه دسته عامل در افزایش تعداد استنادات مؤثر هستند. دسته اول عوامل مربوط به مقاله، دسته دوم عوامل مربوط به مجله و دسته سوم عوامل مربوط به نویسندگان است [5].
بابلتز و همکاران (2010) در تحقیقی با عنوان «تحلیل محتوای مقاله‌های مجله روانشناسی مشاوره» که در سال‌های 1999 تا 2009 روی 154 مقاله انجام دادند به این نتیجه رسیدند که مقاله‌ها در 15 حوزه طبقه‌بندی می‌شود. آن‌ها به شناسایی فعال‌ترین نویسندگان و مؤسسات پژوهشی پرداختند و برخی از ویژگی‌های جمعیت‌شناختی نویسندگان را بررسی کردند. اصلی‌ترین حوزه‌های پژوهش در این مجله، مقوله تنوع و چندفرهنگی و ساخت و ارزیابی آزمون‌های شخصیت بوده است.نتایج و یافته‌های تحقیق نشان داد این مجله به رسالت خود پایبند است [6]. 
فصلنامه سالمند، نشریه مرکز تحقیقات سالمندی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی است که از سال 1385 به استناد مصوبه جلسه 78 کمیسیون نشریات علوم پزشکی کشور در زمره نشریات علمی‌پژوهشی قرار دارد و در پایگاه‌های IMEMR ،SID ،ISC ،IranMedex و Index Copernicus نمایه می‌شود. این فصلنامه دربرگیرنده مقالات علمی در زمینه علوم زیستی، علوم اجتماعی، روان‌شناختی، پزشکی و پیراپزشکی مرتبط با مسائل سالمندان است. هدف از انتشار این نشریه ارتقای سطح دانش و ارائه دستاوردهای پزشکی در حوزه علوم سالمندشناسی است. با توجه بـه گذشت یک دهـه از فعالیت مجله، به دلیل اینکه تـاکنـون هیچ‌گونـه پژوهشی در زمینه این مجله صورت نگرفته است، در این پژوهش مقالات منتشرشده در مجله علمی‌پژوهشی سالمندی ایران طی دوره 1385 تا 1394 به شیوه تحلیل اسـتنادی و محتـوایی ارزیابی شد تـا بدینوسیله فاصله زمانی پذیرش تا چاپ، حیطه‌های پژوهشی، روش تحقیق استفاد‌شده و پراکندگی مقالات چاپ‌شده در استان‌های مختلف بررسی شود و با ارائه نمـایی از رونـد و قالـب کلی و نقاط قوت و ضعف احتمالی، مجله را در راه رسیدن به اهداف یاری کند.
روش مطالعه
این مطالعه توصیفی به روش استنادی انجام شد. با استفاده از این روش ارزیابی می‌توان همبستگی بین متغیرهای محتوایی مختلف و متغیرهای پژوهشی دیگر، روابط موضوعی آن‌ها را دریافت. همچنین در بحث استنادات و میزان ارجاع علمی به کار خود و دیگران می‌توان به وجود رابطه بین یک اثر و مقاله‌ای که به آن در بخش منابع استناد شده است پی برد [8 ،7]. جامعه پژوهش شامل تمام مقالات چاپ‌شده در مجله علمی‌پژوهشی سالمندی ایران است. حجم نمونه تمام مقالات چاپ‌شده در مجله علمی‌پژوهشی سالمندی ایران طی سال‌های 1385 تا 1394 با تعداد 298 مقاله است که به صورت سرشماری انتخاب شد. ابزار استفاده‌شده در این پژوهش چک‌لیست تحلیل محتوایی و استنادی محقق‌ساخته بود که روایی محتوایی آن پس از تصویب طرح مدنظر، با مطالعه متون مختلف در زمینه مربوطه و تشکیل جلساتی درباره مقوله‌های پرسش‌نامه با حضور اساتید و متخصصان این حیطه به دست آمد. سپس پرسش‌نامه به منظور تأیید روایی در اختیار پنج نفر از صاحب‌نظران دانشگاه قرار گرفت. 
این پرسش‌نامه شامل مقولاتی در زمینه مشخصات نویسندگان، حیطه‌های پژوهش، روش استفاده‌شده در مقالات، محل انجام پژوهش، مدت‌زمان دریافت مقاله تا چاپ آن و میزان استنادات بود که بعد از جمع‌آوری دیدگاه‌های صاحب‌نظران، اصلاحات مدنظر روی پرسش‌نامه انجام شد. پس از تأیید پرسش‌نامه، با گرفتن مجوز از دانشگاه با شماره طرح 1535 و با همکاری مجله سالمند، برای دسترسی به سایت فصلنامه علمی‌پژوهشی سالمندی تمام مقالات چاپ‌شده طی سال‌های 1385 تا 1394 بررسی شدند و مقالاتی که دستیابی به متن کامل آن‌ها میسر نبود، از پژوهش کنار گذاشته شد (جدول 1، 2 و 3). بدین‌وسیله داده‌های مورد نیاز جمع‌آوری و و از نظر آماری تجزیه‌وتحلیل آماری شد. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از روش‌های آمار توصیفی و تحلیلی با کمک نرم افزار SPSS نسخه 23 استفاده شد.
یافته‌ها
 طبق یافته‌های پژوهش بیشترین مدت‌زمان چاپ مقالات در سال 1392 با میانگین 19/365 روز و کمترین مدت‌زمان در سال 1394 با میانگین 213 روز بوده است. از لحاظ روش تحقیق استفاده‌شده در مقالات، باید اذعان کرد 43 درصد از مقالات از روش توصیفی‌تحلیلی به عنوان بیشترین روش و 7/1 درصد از مقالات از روش کارآزمایی بالینی به عنوان کمترین روش استفاده کرده‌اند. روش نیمه‌تجربی با 5/25 درصد و روش توصیفی با 1/18 درصد به ترتیب در رتبه دوم و سوم بعد از روش توصیفی‌تحلیلی قرار دارند. از دو روش کیفی و مروری تقریباً با میزان نزدیک به هم (6 درصد) استفاده شده است.
آنچه از پراکندگی حیطه‌های موضوعی پژوهش در مقالات چاپ‌شده به دست آمده این است که بیشترین حیطه پژوهشی در زمینه «ورزش» با 46/18 درصد و کمترین حیطه مربوط به «جانبازان» است که به 1 درصد هم نرسیده است. البته در بعضی از حیطه‌های پژوهشی درصد یکسانی مشاهده می‌شود؛ به عنوان نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد:  در حیطه پژوهشی «مسائل اجتماعی» و «ابزارسنجی» 03/5 درصد، در دو زمینه «مشکلات دارویی» و «اقتصادی» 35/2 درصد، در حیطه‌های پژوهشی «سیستم ارائه خدمات سالمندان»، «آموزش بهداشت»، «بیماران سالمند»، «بیولوژی سالمندی» و «مراقبان» 01/2 درصد و در مقوله‌های «سالمندآزاری» و «حوادث» 01/1 درصد.
درباره پراکندگی محل انجام پژوهش در مقایسه با سهم سالمندان هر استان باید لحاظ کنیم که تهران ازجمله شهرهایی است که بیشترین تعداد مقالات ارسالی (9/56 درصد) برای مجله را داشته است. پس از آن اصفهان و فارس به ترتیب در جایگاه دوم (1/7 درصد) و سوم (1/5 درصد) قرار دارند. شهرهای خراسان رضوی، چهارمحال‌وبختیاری و آذربایجان شرقی تقریباً 4 درصد از مقالات را به خود اختصاص داده‌اند. شهرهای دیگر ازجمله مازندران، خراسان جنوبی، گلستان، ایلام، کرمانشاه، آذربایجان شرقی، قم، یزد، گیلان و ... کمتر از 1 درصد مقاله برای مجله فرستاده‌اند.

از نظر فراوانیِ تعداد مقالات چاپ‌شده در هر استان با توجه به سهم سالمندی باید بیان کرد که از بین استان‌های مختلف، تهران بیشترین تعداد مقالات چاپ‌شده (9/56 درصد) را نسبت به سهم سالمندی خود (3/17 درصد) دارد. در این میان پنج استان (خراسان شمالی، کردستان، کهگیلویه‌وبویراحمد، هرمزگان و همدان) با وجود سهم سالمندی متفاوت، هیچ مقاله پژوهشی‌ای در این زمینه ندارند (جدول شماره 4).
بین عواملی مانند دوره‌های مختلف و محل انجام پژوهش با میزان استنادات به مقالات رابطه معنادار وجود دارد. در زمینه دوره‌های مختلف و میزان استناد به مقالات باید بیان کرد که از کل مقالات چاپ‌شده در این دوران، به 66 مقاله استناد شده است. از بین این 66 مقاله، 54 درصد یک استناد، 2/15 درصد دو استناد و 1/9 درصد سه استناد و بقیه مقالات نیز چهار استناد و یا بیشتر داشتند. آزمون کای اسکوئر نشان داد بین دوره‌های مختلف مجله سالمند و تعداد استنادات رابطه معناداری وجود دارد. به عبارت دیگر، به ‌مقالات منتشرشده در سال‌های 1385 تا 1390 بیشتر از سال‌های 1390 به بعد استناد شده است و بعد از سال 1390 هیچ استنادی به مقالات نشده است (X2(9)=108/40 ،P<0/001). 
در رابطه با ارتباط بین محل انجام پژوهش و میزان استناد به مقالات باید گفت که مطالعات مبتنی بر جامعه در قیاس با بیمارستان و خانه سالمندان بیشترین استناد را به خود اختصاص داده‌اند؛ به‌طوری‌که مطالعات مبتنی بر جامعه 27 درصد، بیمارستان 2/21 درصد و خانه سالمندان 9/10 درصد از استنادات را به خود اختصاص داده‌اند (X2(2)=7/01 ،P<0/05).
بحث 
از لحاظ فاصله زمانی پذیرش تا چاپ مقالات گرچه در دوره‌های مختلف، میانگین متغیر بوده است و در بعضی از دوره‌ها این میزان کمتر شده، اما سیر نزولی منظمی نداشته است. برای مثال، در دوره 1391 میانگین پذیرش تا چاپ مقالات تقریباً 264 روز بوده است، ولی در دوره بعد یعنی سال 1392 میانگین تقریباً 366 روز بوده که افزایش داشته است. مجدداً در دوره‌های 1393 و 1394 کاهش داشته است. امید است با تصمیم‌گیری‌های جدی در مجله سالمند بتوان این زمان را به طور قابل توجهی کاهش داد و روند دریافت و پذیرش و چاپ مقالات را تسریع بخشید. البته این امر همکاری دست‌اندرکاران فصلنامه سالمند را می‌طلبد.
یافته‌های تحقیق بیانگر تمرکز پژوهشگران روی روش توصیفی‌تحلیلی است. به منظور جبران خلأهای پژوهشی در این زمینه پیشنهاد می‌شود دانشجویان و اعضای هیئت علمی به انجام تحقیقات کارآزمایی بالینی و کیفی و مروری ترغیب شوند و از انجام تحقیقات با روش تکراری خودداری کنند. البته در پژوهش‌های دیگر نیز نبود توازن در این زمینه دیده می‌شود. به عنوان نمونه در تحلیل محتوایی و استنادی مقالات در مجله مدیریت اطلاعات سلامت که قهنویه و همکاران در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان انجام دادند، بیشتر مقالات (127 مقاله) از نوع توصیفی بودند [9]. در تحلیل محتوایی و استنادی مقالات فصلنامه تحقیقات زنان که ریاحی‌نیا و نوابی‌نژاد در سال 1390 انجام دادند، از کل 60 مقاله، 7/56 درصد از مقالات توصیفی، 3/3 درصد تاریخی، 30 درصد کتابخانه‌ای، 3/3 درصد تاریخی، و 7/6 درصد نیمه‌تجربی بودند [1]. در تحلیل محتوایی پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی مددکاری اجتماعی، بیشترین روش پیمایشی (60 درصد) و علّی‌مقایسه‌ای (29 درصد) بود و سهم روش‌های تحقیق آزمایشی و شبه‌آزمایشی، کیفی و ترکیبی به ترتیب 6، 7/4 و 04/0 درصد بود [10]. 
در ارتباط با پراکندگی حیطه‌های پژوهشی باید گفت که با وجود تحت پوشش قراردادن بیشتر حیطه‌های پژوهشی، در انتشار این حیطه‌ها نسبت مساوی دیده نمی شود. با توجه به یافته‌های موجود و روند نامساوی و پراکندگی نامشابه در حیطه‌ها و عناوین پژوهشی و برای به حداقل رساندن این نابرابری‌ها، باید تصمیم‌گیری مجله بر این مبنا باشد که نسبت مساوی را در قسمت‌های مختلف بیان کند و از پذیرش بیش از حد مقالات در یک زمینه خاص امتناع ورزد. حتی می‌توان اولویت‌های پژوهشی خاصی را در سایت نشریه برای مشاهده نویسندگان و پژوهشگران قرار داد تا مقالات در تمام حیطه‌ها پراکندگی یکسانی داشته باشند. 
با توجه به اینکه در رشته سالمندی دانشجو پذیرش می‌شود، بهتر است اساتید مربوطه دانشجویان را به سمتی سوق دهند که پژوهش‌های کمتری در آن زمینه انجام شده است تا بدین‌وسیله میزان اطلاعات و آگاهی افزایش یابد. بنابراین باید تولیدات پژوهشی در زمینه سالمند با رویکرد و دید مناسبی بازنگری و به سمت پوشش مناسب حوزه‌های مختلف سالمندی هدایت شود. در نشریات دیگری نیز این پراکندگی نامساوی مشاهده می‌شود. برای مثال، در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮﺍی ﻣﻘﺎﻻﺕ مجله ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻭﺭﺯشی که تپه‌رشی و همکاران انجام دادند، در زمینه‌های پژوهشی به صورت نابرابر پراکندگی وجود دارد، به‌طوری‌که ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺩﺭﺻﺪ ﻣﻘﺎﻻﺕ در زمینه ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژی ﻭﺭﺯشی (77/39 درصد) ﻭ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺩﺭﺻﺪ ﻣﻘﺎﻻﺕ در زمینه آسیب‌شناسی ورزشی (1/7 درصد) است [11]. در تحلیل محتوایی نشریه‌های اقتصاد که لاریجانی و رشیدی آشتیانی انجام دادند، بیشترین فراوانی مربوط به موضوع «اقتصاد مالی» با 9/15 درصد و سپس «اقتصاد کلان و اقتصاد پولی» با 8/15 درصد و «اقتصاد بین‌الملل» با 4/15 درصد است [12]. 
در بررسی دوره‌های ده ساله از لحاظ پراکندگی استان‌ها آنچه به دست آمد گویای این مطلب است که از لحاظ انجام کار پژوهشی و تعداد مقالات چاپ‌شده در استان‌ها با فراوانی‌های نابرابری مواجه هستیم. بنابراین دست‌اندرکاران فصلنامه باید بکوشند با اتخاذ سیاست‌هایی مبنی بر ایجاد برابری تعداد پژوهش‌ها در همه استانها، از این نابرابری بکاهند تا تعداد مقالات چاپ‌شده در استان‌های مختلف کشور به حد تعادل برسد؛ به عبارتی، کارشناسان فصلنامه باید از پذیرش بیش از حد مقالات از یک استان خاص بپرهیزند و این امتیاز و حق اولویت پذیرش را به استان‌هایی بدهند که از لحاظ فراوانی نسبت به دیگر استان‌ها پایین‌تر هستند. به طور مثال، اگر دو مقاله با محتوای یکسان از دو استان مختلف برای مجله ارسال می‌شود، حق تقدم با پذیرش مقاله‌ای است که به نسبت سهم سالمندی، تعداد مقالات کمتری در این زمینه دارد تا بدین‌وسیله بتوان از پراکندگی بیش از حد مقالات در استان‌ها جلوگیری کرد. فصلنامه باید از تمام استان‌های ایران مقالات و کارهای پژوهشی داشته باشد.
در این پژوهش بین دوره‌های مختلف و محل انجام پژوهش با میزان استنادات به مقالات رابطه معنادار مشاهده شد. به عبارت دیگر، میزان استنادات به مقالات از زمان تأسیس مجله تا سال 1390 بیشتر از سال‌های بعد از 1390 بوده است. همچنین مطالعات مبتنی بر انجام تحقیق در مکان‌هایی مانند جامعه در قیاس با بیمارستان و خانه، استناد بیشتری را به خود اختصاص داده و خوانندگان بیشتری را بر حسب نیاز به خود جلب کرده‌اند.
نتیجه‌گیری نهایی
از آنجایی که هدف فصلنامه علمی‌پژوهشی سالمند ارتقای سطح دانش و ارائه دستاوردهای پژوهشی در حوزه‌های مختلف سالمندی از سرتاسر ایران در کوتاه‌ترین زمان ممکن است، دست‌اندرکاران فصلنامه با درنظرگرفتن این مهم، باید از تمام موضوعات مربوط به سالمندی در حیطه‌های مختلف ازجمله زیست‌شناسی، جامعه‌شناختی، توان‌بخشی، پزشکی، پیراپزشکی و روان‌شناختی و با درنظرگرفتن سهم مساوی دریافت مقالات از تمام نقاط ایران در فاصله زمانی مناسب، مقالات را پذیرش کنند.
تشکر و قدردانی
دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی از این طرح حمایت مالی کرده است. بدین‌وسیله از مسئولان مجله علمی‌پژوهشی سالمند و تمام افرادی که در این پژوهش همکاری کردند سپاسگزاری می‌کنیم.

References
[1]Riyahiniya N, Navabinezhad Sh. [Content and citation analysis of Journal of Researches of Women (Persian)]. Journal of Researches of Women. 2012; 5(1):1-13.

[2]Rezayat G. [Citation and content analysis of published articles in the journal of research in Islamic education issues (Persian)].  Research in Islamic Education Issues. 2016; 26:105-38.

[3]Zareii E, Sediqi Z. [Citation analysis of the articles published in Quarterly of Islamic Revolution Studies from 2008 to 2013 (Persian)]. Quarterly of Islamic Revolution Studies. 2014; 10(35):193.

[4]Babolhavaeji F, Yazdianrad M. [Content analysis of papers in specialized Journals of Library and Information Science regarding promotion of reading and children’s libraries during 1999-2008 (Persian)]. Research on Information Science & Public Libraries. 2011; 16(63):31-53.

[5]Allahyari MS, Daghighi Masouleh Z, Eftekhari H. [Content analysis of scientific articles in Agricultural Extension and Education Science in Iran (2009-2013) (Persian)]. Iranian Agricultural Extension and Education Journal. 2015; 11(1):229-49.

[6]Buboltz W, Deemer E, Hoffmann R. Content analysis of the Journal of Counseling Psychology: Buboltz, Miller, and Williams (1999) 11 years later. Journal of Counseling Psychology. 2010; 57(3):368–75. doi: 10.1037/a0020028

[7]Delavar A. [Research methodology in psychology and education (Persian)]. Tehran: Virayesh Publication Institute; 2005.

[8]Zarei I, Khodadad-Shahri N. [Content and citation analysis of language Related Research Journal (No. 1-21) published during 2010-2014 (Persian)]. Language Related Research. 2015; 6(4):237-45.

[9]Ghahnaviyeh H, Movahedi F, Yarmohamadian MH, Ajami S. [Content and citation analysis of articles published in the Journal of Health Information Management (Persian)]. Journal of Health Information Management. 2011; 8(1):82-92.

[10]Mohammadi E. [Content analysis of graduate thesis in social work (Persian)]. Journal of Social Work. 2015; 1(1):137-72.

[11]Taperashi G, Haghighi S, Abdolvahab Z. [Content analysis of sports management articles in scientific magazines (Persian)]. Communication Management in Sports Media. 2013; 1(1):53-60.

[12]Hassan Larijani H, Rashidi Ashtiyani A. [Content analysis of academic-scholarly journals in the field of economics published during 2006-2010 (Persian)]. The Journal of Planning and Budgeting. 2011; 16(3):133-57.